English
यजुर्वेद - अध्याय 8/ मन्त्र 53
ऋषिः - देवा ऋषयः
देवता - गृहपतयो देवताः
छन्दः - आर्षी अनुष्टुप्,आसुरी उष्णिक्,प्राजापत्या बृहती,विराट प्राजापत्या पङ्क्ति
स्वरः - गान्धारः, ऋषणः, मध्यमः, पञ्चमः
0
यु॒वं तमि॑न्द्रापर्वता पुरो॒युधा॒ यो नः॑ पृत॒न्यादप॒ तन्त॒मिद्ध॑तं॒ वज्रे॑ण॒ तन्त॒मिद्ध॑तम्। दू॒रे च॒त्ताय॑ छन्त्स॒द् गह॑नं॒ यदि॒न॑क्षत्। अ॒स्माक॒ꣳ शत्रू॒न् परि॑ शूर वि॒श्वतो॑ द॒र्मा द॑र्षीष्ट वि॒श्वतः॑। भूभुर्वः॒ स्वः सुप्र॒जाः प्र॒जाभिः॑ स्याम सु॒वीरा॑ वी॒रैः सु॒पोषाः॒ पोषैः॑॥५३॥
स्वर सहित पद पाठयु॒वम्। तम्। इ॒न्द्रा॒पर्व॒ता॒। पु॒रो॒युधेति॑ पुरः॒युधा॑। यः। नः॒। पृ॒त॒न्यात् अप॑। तन्त॒मिति॒ तम्ऽत॑म्। इत्। ह॒त॒म्। वज्रे॑ण। तन्त॒मिति॒ तम्ऽत॑म्। इत्। ह॒त॒म्। दू॒रे। च॒त्ताय॑। छ॒न्त्स॒त्। गह॑नम्। यत्। इन॑क्षत्। अ॒स्माक॑म्। शत्रू॑न्। परि॒। शू॒र॒। वि॒श्वतः॑। द॒र्म्मा। द॒र्षी॒ष्ट॒। वि॒श्वतः॑। भुरिति॒ भूः। भुव॒रि॒ति॒ भु॑वः। स्व᳖रिति॒ स्वः॑। सु॒प्र॒जा इति॑ सुऽप्र॒जाः। प्र॒जाभिः॑। स्या॒म॒। सु॒वीरा॒ इति॑ सु॒ऽवीराः॑। वी॒रैः। सु॒पोषा॒ इति॑ सु॒ऽपोषाः॑। पोषैः॑ ॥५३॥
स्वर रहित मन्त्र
युवन्तमिन्द्रापर्वता पुरोयुधा यो नः पृतन्यादप तन्तमिद्धतँवज्रेण तन्तमिद्धतम् । दूरे चत्ताय च्छन्त्सद्गहनँ यदिनक्षत् । अस्माकँ शत्रून्परि शूर विश्वतो दर्मा दर्षीष्ट विश्वतः । भूर्भुवः स्वः सुप्रजाः प्रजाभिः स्याम सुवीरा वीरैः सुपोषाः पोषैः ॥
स्वर रहित पद पाठ
युवम्। तम्। इन्द्रापर्वता। पुरोयुधेति पुरःयुधा। यः। नः। पृतन्यात् अप। तन्तमिति तम्ऽतम्। इत्। हतम्। वज्रेण। तन्तमिति तम्ऽतम्। इत्। हतम्। दूरे। चत्ताय। छन्त्सत्। गहनम्। यत्। इनक्षत्। अस्माकम्। शत्रून्। परि। शूर। विश्वतः। दर्म्मा। दर्षीष्ट। विश्वतः। भूरिति भूः। भुवरिति भुवः। स्वरिति स्वः। सुप्रजा इति सुऽप्रजाः। प्रजाभिः। स्याम। सुवीरा इति सुऽवीराः। वीरैः। सुपोषा इति सुऽपोषाः। पोषैः॥५३॥
विषयः - पुनस्तमेव विषयमाह ॥
सपदार्थान्वयः - हे पुरोयुधा ! पूर्वं युध्येते तौइन्द्रापर्वता सूर्य्यमेघसदृशौ सेनापतिसेनाजनौ ! युवं युवां यो यो नः अस्माकंपृतन्यात् पृतनां=सेनामिच्छेत् [तम्] तन्तं शत्रुं वज्रेण शस्त्रास्त्रविद्याबलेन इत् एव अपहतं हन्याताम् । तद् गहनं-शत्रुदलं कठिनं सैन्यम् अस्माकं सैन्यमिनक्षत् व्याप्नुयात् । यच्च छन्त्सत् ऊर्जेत् तन्तं शत्रुं चत्ताय=आनन्दायआह्लादाय इत् एव हतं=दूरे प्रापयतं विनश्यतम् । हे शूर ! शृणाति शत्रून् तत्सम्बुद्धौ सभापते ! दर्म्मा शत्रुविदारयिता त्वमस्माकं शत्रून् विश्वतः सर्वतः परिदर्षीष्ट विदारय यतो वयं [भूः] भूमौ [भुवः] अन्तरिक्षम् [स्वः] सुखे प्रजाभिः सुप्रजाः प्रशस्तसन्ताना: वीरै: उत्तमबलयुक्तैः पुरुषैःसुवीरा: बहुश्रेष्ठवीरयुक्ता: पोषैः पुष्टिभिः सुपोषाः अनुत्तमपुष्टयः विश्वतः सर्वतः स्याम ॥८ । ५३॥ [हे पुरोघेन्द्रापर्वता युवं यो यो नः पृतन्यात् [तम्] तन्तं वज्ररोणेदपहतं......यतो वयं......प्रजाभिः सुप्रजा:,वीर: सुवीराः, पोषैः सुपोषा विश्वतः स्याम]
पदार्थः -
(युवम्) युवाम् (तम्)(इन्द्रापर्वता) सूर्य्यमेघसदृशौ सेनापतिसेनाजनी। अत्र सुपाँ सुलुक् ॥ अ० ७ । १। ३९ ॥ इत्याकारः(पुरोयुधा) पूर्वं युध्येते तौ (यः)(नः)अस्माकम्(पृतन्यात्) पृत्नां=सेनामिच्छेत् (अप)(तन्तम्) शत्रुम् (इत्) एव (हतम्) हन्यताम्(वज्रेण) शस्त्रास्त्रविद्याबलेन (तन्तम्)(इत्) एवं (हतम्) विनश्यतम् (दूरे)(चत्ताय)आह्लादाय (छन्त्सत्) ऊर्जेत् (गहनम्) कठिनं सैन्यम् (यत्)(इनक्षत्) व्याप्नुयात् । इनक्षदिति व्याप्तिकर्मसु पठितम् ॥ निघं० २। १८ ॥(अस्माकम्)(शत्रून्)(परि) सर्वतः (शूर) शृणाति शत्रून् तत्सम्बुद्धौ(विश्वतः) सर्वतः (दर्म्मा) शत्रुविदारयिता (दर्षीष्ट) विदारय (विश्वतः)(भूः) भूमौ (भुवः) अन्तरिक्षम् (स्वः) सुखे (सुप्रजाः) प्रशस्तसन्तानाः (प्रजाभिः)(स्याम)(सुवीराः) बहुश्रेष्ठवीरयुक्ता: (वीरैः) उत्तमबलयुक्तैः पुरुषैः(सुपोषाः) अनुत्तमपुष्टयः (पोषैः) पुष्टिभिः ॥ अयं मन्त्रः शत० ४। ५ । ११ । १४ व्याख्यातः ॥५३॥
भावार्थः - यावत् सभापतिसेनापती प्रगल्भौ सन्तौ सर्वकार्येषु पुरस्सरौ न स्यातां तावत् सेनावीरा हर्षतो युद्धे न प्रवर्तन्ते, नह्येतेन कर्मणा विना कदाचिद् विजयो जायते । यावदजातशत्रवः सभापत्यादयो न जायेरन् न तावत् प्रजा: पालयितुं शक्नुवन्ति, न च सुप्रजा: सन्तः सुखिनः स्युः ॥८ । ५३॥
विशेषः - युवमित्यस्य देवाः। गृहपतय:=गृहस्थाः । पूर्वस्यार्ष्यनुष्टुप् । गान्धार: स्वरः । दूरेचेत्यस्यासुर्युष्णिक् छन्दः । ऋषभः स्वरः । अस्माकमित्यस्य प्राजापत्या बृहती छन्दः । मध्यमः स्वरः। भूर्भुवरित्यस्य विराट् प्राजापत्या पङक्तिश्छन्द: । पञ्चमः स्वरः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal