यजुर्वेद - अध्याय 5/ मन्त्र 8
ऋषिः - गोतम ऋषिः
देवता - अग्निर्देवता
छन्दः - विराट् आर्षी बृहती,निचृत् आर्षी बृहती,
स्वरः - मध्यमः
1
या ते॑ऽअग्नेऽयःश॒या त॒नूर्वर्षि॑ष्ठा गह्वरे॒ष्ठा। उ॒ग्रं वचो॒ऽअपा॑वधीत्त्वे॒षं वचो॒ऽअपा॑वधी॒त् स्वाहा॑। या ते॑ऽअग्ने रजःश॒या त॒नूर्वर्षि॑ष्ठा गह्वरे॒ष्ठा। उ॒ग्रं वचो॒ऽअपा॑वधीत्त्वे॒षं वचो॒ऽअपा॑वधी॒त् स्वाहा॑। या ते॑ऽअग्ने हरिश॒या त॒नूर्वर्षि॑ष्ठा गह्वरे॒ष्ठा। उ॒ग्रं वचो॒ऽअपा॑वधीत्त्वे॒षं वचो॒ऽअपा॑वधी॒त् स्वाहा॑॥८॥
स्वर सहित पद पाठया। ते॒। अ॒ग्ने॒। अ॒यःशये॒त्य॑यःऽश॒या। त॒नूः। वर्षि॑ष्ठा। ग॒ह्व॒रे॒ष्ठा। ग॒ह्व॒रे॒स्थेति॑ गह्वरे॒ऽस्था। उ॒ग्रम्। वचः॑। अप॑। अ॒व॒धी॒त्। त्वे॒षम्। वचः॑। अप॑। अ॒व॒ऽधी॒त्। स्वाहा॑। या। ते॒। अ॒ग्ने॒। र॒जः॒श॒येति॑ रजःश॒या। त॒नूः। वर्षि॑ष्ठा। ग॒ह्व॒रे॒ष्ठा। ग॒ह्व॒रे॒स्थेति॑ गह्वरे॒ऽस्था। उ॒ग्रम्। वचः॑। अप॑। अ॒व॒धी॒त्। त्वे॒षम्। वचः॑। अप॑। अ॒व॒धी॒त्। स्वाहा॑ ॥८॥
स्वर रहित मन्त्र
या तेऽअग्ने यःशया तनूर्वर्षिष्ठा गह्वरेष्ठा । उग्रँ वचो अपावधीत्त्वेषँ वचो अपावधीत्स्वाहा । या ते अग्ने रजः शया तनूर्वर्षिष्ठा गह्वरेष्ठा । उग्रँ वचो अपावधीत्त्वेषँ वचो अपावधीत्स्वाहा । या ते अग्ने हरिशया तनूर्वर्षिष्ठा गह्वरेष्ठा । उग्रँ वचो अपावधीत्त्वेषं वचो अपावधीत्स्वाहा ॥
स्वर रहित पद पाठ
या। ते। अग्ने। अयःशयेत्ययःऽशया। तनूः। वर्षिष्ठा। गह्वरेष्ठा। गह्वरेस्थेति गह्वरेऽस्था। उग्रम्। वचः। अप। अवधीत्। त्वेषम्। वचः। अप। अवऽधीत्। स्वाहा। या। ते। अग्ने। रजःशयेति रजःशया। तनूः। वर्षिष्ठा। गह्वरेष्ठा। गह्वरेस्थेति गह्वरेऽस्था। उग्रम्। वचः। अप। अवधीत्। त्वेषम्। वचः। अप। अवधीत्। स्वाहा॥८॥
विषय - राजा की शक्ति का वर्णन ।
भावार्थ -
हे ( अग्ने ) अग्ने ! राजन् ! ( या ) जो ( ते ) तेरी (तनूः )व्यापक शक्ति ( अयः शया ) अयस् =अर्थात् निम्न श्रेणी की प्रजाओं में प्रसुप्त रूप में विद्यमान, ( वर्षिष्ठा ) नाना सुखों की वर्षा करने वाली (गव्हरेष्ठा ) प्रजा के हृदयों में बसी है. वह शत्रुओं के ( उग्रं वचः अपावधीत् ) उग्र भयकारी वचन का नाश करती है । और ( त्वेषं वचः ) प्रदीप्त क्रोध पूर्ण.. वचन को ( अपावधीत् ) नाश करती है । उसी प्रकार हे अग्ने ! ( या ते तनूः ) जो तेरी विस्तृत शक्ति ( रजः शया ) रजस्, अर्थात राजस, क्रियाशील मध्यम श्रेणी के लोगों में व्याप्त है वह भी ( वर्षिष्ठा ) अति सुख वर्षक या बड़ी विस्तीर्ण और ( गव्हरेष्ठा ) निगूढ़ है । ( उग्रं वच० इत्यादि). वह भी शत्रु के भयंकर और तीखे वचनों का नाश करती है। इसी प्रकार हे ( अग्ने ) राजन् ! ( या ते तनू : ) जो तेरी विस्तृत शक्ति ( हरि-शया ) हरणशील या ज्ञानवान् पुरुषों के भीतर या हरणशील, पशु और सवारियों में, ( वर्षिष्ठा गह्वरेष्ठा ) अति विस्तृत और निगूढ रूप से विद्यमान है वह भी ( उग्रं वचः अपावधीत्, त्वेषं वचः अपावधीत् ) शत्रु के उग्र और तीक्ष्ण वचनों का नाश करती है । ( स्वाहा ) वह शक्ति राजा का उत्तम वचन. ज्ञान रूप ही है ।।
विद्युत् और अग्नि पक्ष में- हे अग्ने ! तेरी जो ( तनूः ) शक्ति ( अयः शयाः ) लोहादि धातु में है और तेरी शक्ति ( रजः शयाः) सूक्ष्म परमाणुओं में विद्यमान है और जो ( हरिशया ) तीव्रगतिमान् विद्युत्, प्रकाश, तापः आदि में विद्यमान है वह ( वर्षिष्ठा गह्वरेष्ठा ) अति बलवती और बहुतनिगूढ़ है । वह भी ( उग्रं ) अति भयंकर ( वचः ) शब्द ( अपावधीत् ) उत्पन्न करती है । ( त्वेषं वचः अप अवधीत् ) तीव्र वचन या शब्द या तेजोमयरूप उत्पन्न करने में समर्थ है । ( स्वाहा ) वह शक्ति उत्तम रीति से सब पदार्थों के भीतर विद्यमान है |
परमेश्वर के पक्ष में -- हे अग्ने ! परमात्मन् ! जो तेरी शक्ति ( अय:शया) दिशाओं में या इस भूलोक में, ( रजशयाः ) समस्त लोकों में और ( हरिशया ) द्यौलोक या आदित्य में व्यापक है वह ( वर्षिष्टा ) सबसे महान् और (गह्वरेष्ठा ) सबके भीतर गुप्तरूप से विद्यमान है। वह ( उग्रं- वचः अपावधीत् ) बड़े बलवान् वचन या विज्ञान को प्रकट करती है । ( त्वेषं वचः अपावधीत् ) वह बड़े तीव्र वचन अर्थात् सुतीक्ष्ण ज्ञान को प्रकट करती है | शत० ३ । ४ । ४ । २३-२५ ॥
इस मन्त्र में कुछ शब्दों के स्पष्टीकरण नीचे लिखे उद्धरण से स्पष्ट करते हैं---'अय:' = दिशो वा अयस्मय्यः । तै० ३ । स ६ । ५ । विशः एतद् रूपं यदयः । श० १३ । २ । २ । १९ ॥ भूलोकस्य रूपमयस्मय्यः । तै० ३ । ७ । ६ । ५ ॥ 'रज:'- द्यौर्वै तृतीयं रजः । श० ६ ।७ । ४ । ५ ॥ इयं रजता ! तै० १८ | ७ | ८ ॥ अन्तरिक्षस्य रूपं रजताः । तै० ३।७।६। ५ ॥ राष्ट्रं हरिणः । श ० १३ । २ । ९ । ८ ॥ हरिणी हि द्यौः । श० १४ । १ । ३ । २७ ॥ विड् वै हरिणी । तै० ३ । ९ । ७ । २ ॥ हरिश्रियः पशवः । तां० १५ । ३ । १० ॥
टिप्पणी -
१ या ते। २ या ते अग्ने।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर -
प्रजापतिःऋषिः।अग्निर्देवता । ( १ ) पूर्वस्य विराड् आर्षी ब्रहती । ( २ )
निचृदार्षी बृहती । मध्यमः ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal