ऋग्वेद - मण्डल 1/ सूक्त 114/ मन्त्र 8
मा न॑स्तो॒के तन॑ये॒ मा न॑ आ॒यौ मा नो॒ गोषु॒ मा नो॒ अश्वे॑षु रीरिषः। वी॒रान्मा नो॑ रुद्र भामि॒तो व॑धीर्ह॒विष्म॑न्त॒: सद॒मित्त्वा॑ हवामहे ॥
स्वर सहित पद पाठमा । नः॒ । तो॒के । तन॑ये । मा । नः॒ । आ॒यौ । मा । नः॒ । गोषु॑ । मा । नः॒ । अश्वे॑षु । रि॒रि॒षः॒ । वी॒रान् । मा । नः॒ । रु॒द्र॒ । भा॒मि॒तः । व॒धीः॒ । ह॒विष्म॑न्तः । सद॑म् । इत् । त्वा॒ । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
मा नस्तोके तनये मा न आयौ मा नो गोषु मा नो अश्वेषु रीरिषः। वीरान्मा नो रुद्र भामितो वधीर्हविष्मन्त: सदमित्त्वा हवामहे ॥
स्वर रहित पद पाठमा। नः। तोके। तनये। मा। नः। आयौ। मा। नः। गोषु। मा। नः। अश्वेषु। रिरिषः। वीरान्। मा। नः। रुद्र। भामितः। वधीः। हविष्मन्तः। सदम्। इत्। त्वा। हवामहे ॥ १.११४.८
ऋग्वेद - मण्डल » 1; सूक्त » 114; मन्त्र » 8
अष्टक » 1; अध्याय » 8; वर्ग » 6; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 1; अध्याय » 8; वर्ग » 6; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनः राजजनाः कथं वर्त्तेरन्नित्युपदिश्यते ।
अन्वयः
हे रुद्र हविष्मन्तो वयं यतस्सदं त्वामिदेव हवामहे तस्माद्भामितस्त्वं नस्तोके तनये मा रीरिषो न आयौ मा रीरिषः, नो गोषु मा रीरिषः, नोऽश्वेषु मा रीरिषः, नो वीरान् मा वधीः ॥ ८ ॥
पदार्थः
(मा) (नः) अस्माकम् (तोके) सद्योजातेऽपत्ये पुत्रे (तनये) अतीतशैशवावस्थे (मा) (नः) (आयौ) जीवनविषये (मा) (नः) (गोषु) धेनुषु (मा) (नः) (अश्वेषु) वाजिषु (रीरिषः) हिंस्याः (वीरान्) (मा) (नः) अस्माकम् (रुद्र) (भामितः) क्रुद्धः सन् (वधीः) हन्याः (हविष्मन्तः) हवींषि प्रशस्तानि जगदुपकरणानि कर्माणि विद्यन्ते येषां ते (सदम्) स्थिरं वर्त्तमानं ज्ञानमाप्तम् (इत्) एव (त्वा) त्वाम् (हवामहे) स्वीकुर्महे ॥ ८ ॥
भावार्थः
न कदाचिद्राजपुरुषैः क्रुद्धैः कस्याप्यन्यायेन हननं कार्य्यं गवादयः पशवः सदा रक्षणीयाः, प्रजास्थैर्जनैश्च राजाश्रयेणैव निरन्तरमानन्दितव्यम्। सर्वैर्मिलित्वैवं जगदीश्वरः प्रार्थनीयश्च हे परमेश्वर भवत्कृपया वयं बाल्याऽवस्थायां विवाहादिभिः कुकर्मभिः पुत्रादीनां हिंसनं कदाचिन्न कुर्य्याम, पुत्रादयोऽप्यस्माकमप्रियं न कुर्य्युः, जगदुपकारकान् गवादीन् पशून् कदाचिन्न हिंस्यामेति ॥ ८ ॥
हिन्दी (4)
विषय
फिर राजजन कैसे वर्त्तें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।
पदार्थ
हे (रुद्र) दुष्टों को रुलानेहारे सभापति ! (हविष्मन्तः) जिनके प्रशंसायुक्त संसार के उपकार करने के काम हैं, वे हम लोग जिस कारण (सदम्) स्थिर वर्त्तमान ज्ञान को प्राप्त (त्वाम्, इत्) आप ही को (हवामहे) अपना करते हैं, इससे (भामितः) क्रोध को प्राप्त हुए आप (नः) हम लोगों के (तोके) उत्पन्न हुए बालक वा (तनये) बालिकाईं से जो ऊपर है, उस बालक में (मा) (रीरिषः) घात मत करो (नः) हम लोगों के (आयौ) जीवन विषय में (मा) मत हिंसा करो (नः) हम लोगों के (गोषु) गौ आदि पशुसंघात में (मा) मत घात करो (नः) हम लोगों के (अश्वेषु) घोड़ों में (मा) घात मत करो (नः) हमारे (वीरान्) वीरों को (मा) मत (वधीः) मारो ॥ ८ ॥
भावार्थ
क्रोध को प्राप्त हुए सज्जन राजपुरुषों को किसी का अन्याय से हनन न करना चाहिये और गौ आदि पशुओं की सदा रक्षा करनी चाहिये। प्रजाजनों को भी राजा के आश्रय से ही निरन्तर आनन्द करना चाहिये और सबों को मिलकर ईश्वर की ऐसी प्रार्थना करनी चाहिये कि हे परमेश्वर ! आपकी कृपा से हम लोग बाल्यावस्था में विवाह आदि बुरे काम करके पुत्रादिकों का विनाश कभी न करें और वे पुत्र आदि भी हम लोगों के विरुद्ध काम को न करें तथा संसार का उपकार करने हारे गौ आदि पशुओं का कभी विनाश न करें ॥ ८ ॥
विषय
स्तुतिविषयः
व्याखान
व्याख्यान–(मा, नः, तोके) हमारे कनिष्ठ, मध्यम और ज्येष्ठ पुत्र, (आयौ) उमर (गोषु) गाय आदि पशु (अश्वेषु) घोड़ा आदि उत्तम यान, हमारी सेना के (वीरान्) शूरों में (हविष्मन्तः) यज्ञ करनेवाले - इनमें (भामितः) क्रोधित और (मा रीरिष:) रोषयुक्त होके कभी प्रवृत्त मत होओ। हम लोग (सदमित्त्वा, हवामहे) सर्वदैव आपका आह्वान करते हैं, हे भगवन् ! (रुद्र) रुद्र परमात्मन्! आपसे यही प्रार्थना है कि हमारी और हमारे पुत्र, धनैश्वर्यादि की रक्षा करो ॥५१॥
टिपण्णी
१. ५० और ५१ – ये दोनों मन्त्र अजमेर के संस्करणों में एक साथ छपे हुए हैं। हमने दोनों को पृथक् छापा है। - सं०
विषय
हविष्मान् की आराधना
पदार्थ
१. हे (रुद्र) = प्रलय के द्वारा रुलानेवाले प्रभो ! (नः) = हमारे (तोके) = पत्रों के विषय में तथा (तनये) = पौत्रों के विषय में (मा) = मत (रीरिषः) = हिंसा कीजिए । हमारे पुत्र - पौत्र अहिंसित हों । २. (नः) = हमारे (आयौ) = अन्य मनुष्यों के विषय में भी (मा) = मत हिंसा होने दीजिए । (नः) = हमारी (गोषु) = गौओं के विषय में (मा) = मत हिंसा होने दीजिए तथा (नः) = हमारे (अश्वेषु) = घोड़ों के विषय में भी (मा रीरिषः) = हिंसा मत होने दीजिए । हे रुद्र ! (भामितः) = क्रुद्ध हुए - हुए आप (नः वीरान् मा वधीः) = हमारे वीरों को मत नष्ट कीजिए । हमारे कर्म इस प्रकार के हों कि हम सदा आपकी कृपा के पात्र बने रहें । ३. (हविष्मन्तः) = हविवाले होते हुए , अर्थात् त्यागपूर्वक अदन करते हुए (सदम् इत्) = सदा ही (त्वा) = आपको (हवामहे) = पुकारते हैं । वस्तुतः हविष्मान् ही प्रार्थना का अधिकारी है । अपने ही मुख में आहुति देते हुए हम प्रभु की प्रार्थना के अधिकारी नहीं होते ।
भावार्थ
भावार्थ - हविष्मान् बनकर हम प्रभु की प्रार्थना के अधिकारी होते हैं , तभी प्रभु हम सबका रक्षण करते हैं ।
विषय
सेनापति का वर्णन ।
भावार्थ
हे ( रुद्र ) दुष्टों के रुलाने हारे राजन् ! तू ( नः ) हमारे ( तोके तनये ) पुत्र और पौत्र आदि संतति पर ( मा रीरिषः ) हिंसा का प्रयोग मत कर । ( आयौ मा) हमारे जीवन पर आघात मत कर । ( नः गोषु, नः अश्वेषु मा रीरीषिः ) हमारी गौओं और हमारे घोड़ों पर भी हिंसा का प्रयोग मत कर । उनको मत मार और मत मरने दे । ( भामितः ) क्रोध, मन्यु वाला उत्साही तू ( नः ) हममें से ( वीरान् ) वीरों को ( मा वधीः ) मत मार। हम ( हविष्मन्तः ) उत्तम अन्न, कर तथा उत्तम कर्मों वाले होकर ( त्वाम् सदम् इत् ) तुझे सदा ही ( हवामहे ) यह प्रार्थना करते हैं।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
कुत्स आङ्गिरस ऋषिः॥ रुद्रो देवता॥ छन्दः- १ जगती । २, ७ निचृज्जगती । ३, ६, ८, ९ विराड् जगती च । १०, ४, ५, ११ भुरिक् त्रिष्टुप् निचृत् त्रिष्टुप् ॥ एकादशर्चं सूक्तम् ॥
मराठी (2)
भावार्थ
क्रोधित झालेल्या राजपुरुषांनी कुणाचेही अन्यायाने हनन करू नये व गाय इत्यादी पशूंचे सदैव रक्षण करावे. प्रजेलाही राजाच्या आश्रयाने निरंतर आनंदी राहिले पाहिजे व सर्वांनी मिळून ईश्वराची प्रार्थना केली पाहिजे की हे परमेश्वरा! तुझ्या कृपेने आम्ही बाल्यावस्थेत विवाह इत्यादी वाईट काम करून पुत्रांचा कधी नाश करू नये. पुत्रांनीही आमच्या विरुद्ध कधी काम करू नये व जगावर उपकार करणाऱ्या गाय इत्यादी पशूंचा कधी नाश करू नये. ॥ ८ ॥
विषय
प्रार्थना
व्याखान
(मा, नः , तोके) (मा नतोके) आमच्या बालकांचे (आयौ) जीवन नष्ट करू नकोस. (गोषु) गाय इत्यादी पशू (अश्वेषु) धोडा इत्यादी वाहन व आमच्या सेनेतील शूरवीरांवर (हविष्मन्तः) यज्ञ करणाऱ्यांवर (भामितः) क्रोधित होऊ नकोस. (मा रीरिषः) त्यांचा नाश करू नकोस. आम्ही सर्व लोक (सदमित्वा हवामहे) तुला आवाहन करतो व प्रार्थना करतो की हे भगवान रुद्र परमेश्वरा ! आमचे व आमच्या पुत्रांचे धन व ऐश्वर्य इत्यादींचे रक्षण कर. ॥५१॥
इंग्लिश (3)
Meaning
Rudra, lord eternal of mercy and justice, strike not our baby, nor our child. Snap not our life short. Kill not our cows, nor horses. If ever you feel angry for our trespasses, forgive, we pray, strike not our brave. With our hands raised in prayer with holy offerings, we always invoke you and pray for kindness and grace.
Purport
O God Almighty! Do not be angry with our youngest, middle and eldest sons. Do not cause any damage to our lives. Your anger should not fall over the animals like cows and the horses which serve the purpose of a vehicle, and the brave in the army, who are the performer of the yajñā holy actions, good deeds of public interest. We Teste invoke you O Supreme Power! and pray to you to protect us and our off-spring-sons, wealth and prosperity.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
How should the officers of the state behave is taught in the 8th Mantra.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
(1) O Rudra (Chastiser of the wicked and unjust, President of the Assembly) May thou not cause any suffering to our infants and grown up sons grand sons and others. Mayest thou not cause harm to our horses and other animals. Mayest thou not wrathfully deprive us of our valorous men. Doing good deeds that are benevolent, we constantly invoke thee who art possessed of knowledge and wisdom. (2) Rishi Dayananda Sarasvati has interpreted the Mantra spiritually taking Rudra as God the Chastiser of the wicked and unjust, in the Aryabhivinaya. The prayer is then addressed to God as above.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
(हविष्मन्तः) हवींषि प्रशस्तानि जगदुपकरणानि विद्यन्ते येषा ते । = Doing noble benevolent deeds. (सदम्) स्थिरं वर्तमानं ज्ञान आप्तम् = Possessing permanent knowledge and wisdom.
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
The officers of the State should never kill any one unjustly. The cows and other animals should be always protected. The subjects should enjoy happiness constantly with the help of the King. All should thus pray to God our sons and unitedly. O God: May we never harm daughters by bad deeds like Child-marriage. May not our sons May we never also do anything that is disagreeable to us. kill cattle, cows and other animals.
नेपाली (1)
विषय
स्तुतिविषयः
व्याखान
मा, नः, तोके ( तनये ) = हे प्रभो ! हाम्रा कनिष्ठ मध्यम र जेष्ठ पुत्र हरु को आयौ= आयु दीर्घ गरिदिनु हुन का लागी विनीत वन्दना गर्दछौं । गोषु= गौ आदि पशु हरु मा, अश्वेषु - घोडा आदि जनावर र इन बाट चलने उत्तम यान हरु मा तथा हाम्रा सेना का वीरान् = शूर वीर हरु मा हविष्मन्तः = यज्ञ गर्ने गराउने अग्निहोत्री हरु मा भामितः = क्रोधित र मा रीरिषः = कहिल्यै रोषयुक्त न भै दिन प्रार्थना छ। प्रभो हामी हरु सदामित्वा, हवामहे = सदैव हजुरलाई आह्वान गर्दछौं, हे भगवन् ! रुद्र= हे रुद्र परमात्मन् ! हजुरसँग यही प्रार्थना छ हाम्रो र हाम्रा छोरा-छोरी, धन र ऐश्वर्यादि को रक्षा गर्नु होला ॥५१॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal