ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 8/ मन्त्र 3
ऋषिः - त्रिशिरास्त्वाष्ट्रः
देवता - अग्निः
छन्दः - पादनिचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
आ यो मू॒र्धानं॑ पि॒त्रोरर॑ब्ध॒ न्य॑ध्व॒रे द॑धिरे॒ सूरो॒ अर्ण॑: । अस्य॒ पत्म॒न्नरु॑षी॒रश्व॑बुध्ना ऋ॒तस्य॒ योनौ॑ त॒न्वो॑ जुषन्त ॥
स्वर सहित पद पाठआ । यः । मू॒र्धान॑म् । पि॒त्रोः । अर॑ब्ध । नि । अ॒ध्व॒रे । द॒धि॒रे॒ । सूरः॑ । अर्णः॑ । अस्य॑ । पत्म॑न् । अरु॑षीः । अश्व॑ऽबुध्नाः । ऋ॒तस्य॑ । योनौ॑ । त॒न्वः॑ । जु॒ष॒न्त॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
आ यो मूर्धानं पित्रोररब्ध न्यध्वरे दधिरे सूरो अर्ण: । अस्य पत्मन्नरुषीरश्वबुध्ना ऋतस्य योनौ तन्वो जुषन्त ॥
स्वर रहित पद पाठआ । यः । मूर्धानम् । पित्रोः । अरब्ध । नि । अध्वरे । दधिरे । सूरः । अर्णः । अस्य । पत्मन् । अरुषीः । अश्वऽबुध्नाः । ऋतस्य । योनौ । तन्वः । जुषन्त ॥ १०.८.३
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 8; मन्त्र » 3
अष्टक » 7; अध्याय » 6; वर्ग » 3; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 7; अध्याय » 6; वर्ग » 3; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (3)
पदार्थ
(पित्रोः-मूर्धानम्-आ-अरब्ध) यह महान् अग्नि मातापिताओं-द्यावापृथिवीमय जगत् के मूर्धा-मूर्धन्य-प्रधानस्थान सूर्यमण्डल से सूर्यरूप में ज्वलन आरम्भ करता है, पुनः (अध्वरे सूरः-अर्णः-निदधिरे) लोगों को मार्ग देनेवाले अन्तरिक्ष में सरणशील रश्मियाँ और जलांशधाराएँ निहित गुप्तरूप में उस महान् मार्ग को धारण करती हैं, विद्युद्रूप से (अस्य पत्मन्) इस महान् अग्नि के नीचे पतनस्थान पृथिवी पर (अश्वबुध्नाः-अरुषीः) व्यापनशील वज्रमूलवाली रोचमान ज्वालाओं को (ऋतस्य योनौ) यज्ञ आदि श्रेष्ठों कर्म में (तन्वः-जुषन्त) शरीरधारी आत्मा सेवन करते हैं-कार्य में लाते हैं अग्निरूप से ॥३॥
भावार्थ
महान् अग्नि का प्रथम स्थान सूर्यमण्डल है, सूर्यरूप अग्नि का दूसरा स्थान लोकों को मार्ग देनेवाला अन्तरिक्ष है, सूर्यरश्मियों और जलकण धाराओं से सम्पन्न मेघ में विद्युद्रूप से है। तीसरा स्थान पृथिवी पर यज्ञादि श्रेष्ठ कर्म में है, उसे साक्षात् ज्वाला में अग्निरूप से मनुष्यादि कार्य में लाते हैं। इस ऐसे अग्नि को जानकर विद्वान् और राजा इस जैसे बनकर विद्याप्रचार और राष्ट्रव्यवहार को समृद्ध करें ॥३॥
विषय
उन्नति के शिखर पर
पदार्थ
(यः) = जो (पित्रोः) = द्यावापृथिवी के, मस्तिष्क व शरीर के (मूर्धानम्) = शिखर को (आ अरब्ध) = पहुँचने के लिए सब प्रकार से यत्न प्रारम्भ करता है। अर्थात् शरीर को पूर्ण स्वस्थ रखकर शारीरिक उन्नति के शिखर पर पहुँचता है और मस्तिष्क को ऊँचे से ऊँचे ज्ञान से परिपूर्ण करके मस्तिष्क के शिखर पर पहुँचता है। (सूरः) [सूर्यते be firm] = जो दृढ़ वृत्ति वाले लोग, न्याय मार्ग से न विचलित होनेवाले लोग (अर्णः) = अपनी गति को [ऋ गतौ] (अध्वरे) = हिंसा व कुटिलता से रहित यज्ञात्मक कर्मों में (निदधिरे) = निश्चय से स्थापित करते हैं । अर्थात् सदा यज्ञशील होते हैं, (अस्य) = इस अग्रेणी प्रभु के (पत्मन्) = मार्ग में (अरुषी:) = आरोचमानाः खूब देदीप्यमान तथा (अश्वबुध्नाः) = व्याप्तमूलाः = व्यापक मूल वाली, 'धर्मार्थकाममोक्षणां आरोग्यं मूलमुत्तमम्' इन शब्दों में वर्णित व्यापक आरोग्य रूप मूल वाली (तन्व:) = तनुओं को, शरीरों को ऋतस्य योनौ ऋत के मूल उत्पत्ति स्थान प्रभु में (जुषन्त) = प्र पूर्वक सेवनवाला करते हैं । अर्थात् अपने 'स्थूल, सूक्ष्म व कारण' शरीरों से उस प्रभु का ही सेवन करते हैं जो प्रभु ऋत के उत्पत्ति स्थान हैं। सब प्राकृतिक नियम उस प्रभु से ही उत्पन्न किये जाते हैं, प्रभु 'ऋत के योनि ' हैं 'ऋतं च सत्यञ्चाभीद्धात्तपसोऽध्यजायत' प्रभु के सेवन व उपासन के लिये वे इन शरीरों को व्यापक आरोग्य रूप मूल वाला बनाते हैं, वे शरीर को, मन को व मस्तिष्क को सभी को स्वस्थ बनाकर प्रभु उपासन में प्रवृत्त होते हैं ।
भावार्थ
भावार्थ - हमें चाहिए कि शरीर व मस्तिष्क की उन्नति के शिखर पर पहुँचें । अविचलित भाव से यज्ञनिष्ठ बनें। आरोग्य साधन कर प्रभु उपासन में प्रवृत्त हों ।
विषय
विराट्, सर्वोपरि महान् प्रभु का वर्णन।
भावार्थ
(यः) जो (पित्रोः) सब जीवों के पालक माता पिता के तुल्य आकाश और भूमि या सूर्य भूमि के (मूर्धानं) सर्वोच्च या मुख भाग को बनाता है या जो माता पिताओं के सर्वोच्च पद को प्राप्त है, उस (सूरः) सर्वप्रेरक, सर्वोत्पादक, शक्तिशाली पुरुष के ही (अर्णः) तेज को (अध्वरे दधिरे) यज्ञ में अग्निवत् इस विराट यज्ञरूप में सब दिव्य पदार्थ धारण करते हैं। (अस्य पत्मन्) इसके शासन में ही (अरुषीः) तेजस्विनी (अश्व-बुध्नाः) भोक्ता आत्मा से बद्ध वा मन इन्द्रियों के आश्रय रूप (तन्वः) नाना देहों को (ऋतस्य योनौ) सत्य कारण रूप प्रकृति-तत्व में जीवगण (जुषन्त) सेवन करते हैं। (२) वह राजा वा गुरु मा बाप से भी उच्च पद पर स्थित है, उसके शासन में अश्वादि सैन्य, अन्न के आश्रय रहते हैं।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
त्रिशिरास्त्वाष्ट् ऋषिः॥ १–६ अग्निः। ७-९ इन्द्रो देवता॥ छन्द:- १, ५–७, ९ निचृत्त्रिष्टुप्। २ विराट् त्रिष्टुप्। ३, ४, ८ पादनिचृत् त्रिष्टुप्॥ नवर्चं सूक्तम्॥
संस्कृत (1)
पदार्थः
(पित्रोः-मूर्धानम्-आ-अरब्ध) एष महान्-अग्निः-पित्रोर्मातापित्रोर्द्यावापृथिव्योः-द्यावापृथिवीमयस्य जगतो मूर्धानं मूर्धन्यं प्रधानस्थानं सूर्यमण्डलं ज्वलनमारभते, पुनः (अध्वरे सूरः-अर्णः-निदधिरे) सर्वलोकेभ्योऽध्वनो मार्गस्य दातरि खल्वन्तरिक्षे सरणशीला रश्मयो जलबिन्दवो जलांशाश्च ‘सूरः-अर्णः’ उभयत्र जसः स्थाने सुः “सुपां सुलुक्...” [अष्टा० ७।१।३९] इत्यनेन, निधृतवन्तः-निदधति-निहितं कुर्वन्ति विद्युद्रूपेण तं महान्तं मार्गम् (अस्य पत्मन्) अस्याग्नेरधोगमनस्थाने पृथिवीलोके (अश्वबुध्नाः-अरुषीः) व्यापनशीलवज्रमूलाः “वज्रो वै अश्वः” [श० ४।३।४।२७] आरोचमाना ज्वलनधाराः-ज्वालाः (ऋतस्य योनौ) यज्ञे यज्ञादिश्रेष्ठ-कर्मणि “यज्ञो वा ऋतस्य योनिः” [श० १।३।४।१६] (तन्वः-जुषन्त) तनूमन्तः-तनूधारिणो देहवन्तः प्राणिनः ‘छान्दसो मतुब्लोपः’ यद्वा आत्मानः “आत्मा वै तनूः” [श० ६।७।२।६] सेवन्ते ॥३॥
इंग्लिश (1)
Meaning
In the cosmic yajna of motherly earth and paternal heaven, Agni, the sun, enlightens the top regions, in the middle regions the oceanic vapours and vibrant winds hold it as electric energy, and in its lower paths of radiation on earth on the yajna vedi all physical forms of existence join its bright flames and radiations and benefit from it.
मराठी (1)
भावार्थ
महान अग्नीचे प्रथम स्थान सूर्यमंडल आहे. सूर्यरूप अग्नीचे दुसरे स्थान लोकांना (गोलांना) मार्ग देणारे अंतरिक्ष आहे. सूर्यरश्मी व जलकणधारांनी संपन्न मेघात विद्युत रूपाने दुसरे आहे. तिसरे स्थान पृथ्वीवर यज्ञ इत्यादी श्रेष्ठ कर्मात आहे. त्याला साक्षात ज्वालामध्ये अग्निरूपाने माणसे कार्यात आणतात. अशा या अग्नीला जाणून विद्वान व राजा यांनी विद्येचा प्रचार व राष्ट्रव्यवहारात अनुकूल करून राष्ट्र समृद्ध करावे. ॥३॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal