ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 25/ मन्त्र 9
ऋषिः - वसुयव आत्रेयः
देवता - अग्निः
छन्दः - विराडनुष्टुप्
स्वरः - गान्धारः
ए॒वाँ अ॒ग्निं व॑सू॒यवः॑ सहसा॒नं व॑वन्दिम। स नो॒ विश्वा॒ अति॒ द्विषः॒ पर्ष॑न्ना॒वेव॑ सु॒क्रतुः॑ ॥९॥
स्वर सहित पद पाठए॒व । अ॒ग्निम् । व॒सु॒ऽयवः॑ । स॒ह॒सा॒नम् । व॒व॒न्दि॒म॒ । सः । नः॒ । विश्वा॑ । अति॑ । द्विषः॑ । पर्ष॑त् । ना॒वाऽइ॑व । सु॒ऽक्रतुः॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
एवाँ अग्निं वसूयवः सहसानं ववन्दिम। स नो विश्वा अति द्विषः पर्षन्नावेव सुक्रतुः ॥९॥
स्वर रहित पद पाठएव। अग्निम्। वसुऽयवः। सहसानम्। ववन्दिम। सः। नः। विश्वाः। अति। द्विषः। पर्षत्। नावाऽइव। सुऽक्रतुः ॥९॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 25; मन्त्र » 9
अष्टक » 4; अध्याय » 1; वर्ग » 18; मन्त्र » 4
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 1; वर्ग » 18; मन्त्र » 4
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनर्विद्वद्विषयमाह ॥
अन्वयः
हे विद्वन् ! वसूयवो वयमग्निमिव सहसानं त्वां ववन्दिम स एवा सुक्रतुर्भवान्नावेव नो विश्वा द्विषोऽति पर्षत् ॥९॥
पदार्थः
(एवा) निश्चये (अग्निम्) विद्युतमिव विद्वांसम् (वसूयवः) आत्मनो वस्विच्छवः (सहसानम्) यः सर्वं सहते तम् (ववन्दिम) प्रशंसेम (सः) (नः) अस्माकम् (विश्वाः) समग्राः (अति) (द्विषः) द्वेषयुक्ताः क्रियाः (पर्षत्) पारयेत् (नावेव) यथा नौकया समुद्रम् (सुक्रतुः) सुष्ठुप्रज्ञः सुकर्मा वा ॥९॥
भावार्थः
अत्रोपमालङ्कारः । यथा महत्या नौकया समुद्रादिपारं सुखेन गच्छन्ति तथैव विद्वत्सङ्गेन सर्वेभ्यो दोषेभ्यस्सहजतया दूरं प्राप्नुवन्तीति ॥९॥ अत्राग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति पञ्चविंशतितमं सूक्तमष्टादशो वर्गश्च समाप्तः ॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर विद्वद्विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥
पदार्थ
हे विद्वन् ! (वसूयवः) अपने धन की इच्छा करते हुए हम लोग (अग्निम्) बिजुली के सदृश तेजस्वी विद्वान् और (सहसानम्) सबको सहनेवाले आपकी (ववन्दिम) प्रशंसा करें (सः, एवा) वही (सुक्रतुः) उत्तम बुद्धि वा उत्तम कर्मों से युक्त आप (नावेव) जैसे नौका से समुद्र के वैसे (न) हम लोगों की (विश्वाः) सम्पूर्ण (द्विषः) द्वेषयुक्त क्रियाओं के (अति, पर्षत्) पार करें ॥९॥
भावार्थ
इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे बड़ी नौका से समुद्र आदि के पार सुखपूर्वक जाते हैं, वैसे ही विद्वानों के सङ्ग से सब दोषों से साधारणापन से दूर को प्राप्त होते हैं ॥९॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वानों के गुणों का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह पच्चीसवाँ सूक्त और अठारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥
विषय
विद्युत् के तुल्य उसके कर्त्तव्य ।
भावार्थ
भा०- ( वसूयवः ) धन की अभिलाषा करने वाले हम प्रजाजन ( सहसानं ) सबको पराजय करने वाले ( अग्निं ) अग्रणी नायक को ( एव ) अवश्य इस प्रकार ही ( ववन्दिम ) स्तुति करें । ( सः ) वह ( सु-क्रतुः ) उत्तम कार्यकुशल पुरुष (नः) हमें ( नावा इव ) नौका से नदी के तुल्य (द्विषः) शत्रुओं के (अति पर्षत्) पार करे | इत्यष्टादशो वर्गः ॥
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
वसूयव आत्रेया ऋषयः ॥ अग्निर्देवता ॥ छन्दः – १,८ निचृदनुष्टुप । २,५,६,९ अनुष्टुप्, । ३, ७ विराडनुष्टुप् । ४ भुरिगुष्णिक् ॥ अष्टर्चं सूक्तम् ॥
विषय
'द्वेष समुद्र तारणी' नाव
पदार्थ
१. (एवम्) = इस प्रकार (वसूयवः) = सब वसुओं को प्राप्त करने की कामनावाले हम (सहसानम् अग्निम्) = हमारे बल की तरह आचरण करते हुए प्रभु को (ववन्दिम) = वन्दना करते हैं। जब हम प्रभु की वन्दना करते हैं, तो प्रभु के बल से बल सम्पन्न होते हैं। इसी बल के द्वारा हम सब वसुओं को प्राप्त होनेवाले होते हैं । २. (सः) = वे (सुक्रतुः) = शोभनकर्मा प्रभु (नः) = हमें (विश्वाः) = सब (द्विषः) = द्वेषों से इस प्रकार (अतिपर्षत्) = पार करें, (इव) = जैसे कि (नावा) = नौका से सिन्धु को पार करते हैं। नाव से समुद्र को पार करने के समान हम (सुक्रतु) = प्रभु को द्वेषसागर से पार करने की नाव बनायें।
भावार्थ
भावार्थ- हम प्रभु की वन्दना करें। प्रभु हमें शक्तिसम्पन्न बनाकर सब द्वेषों से दूर करें 1 अगले सूक्त में 'वसूयवः आत्रेयः' ही ऋषि है, देवता भी 'अग्नि' ही है -
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे मोठ्या नौकेने समुद्र इत्यादींच्या पलीकडे सुखपूर्वक जाता येते तसेच विद्वानांच्या संगतीने सर्व दोषांपासून सहजपणे दूर होता येते. ॥ ९ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Thus do we, aspiring for wealth and power, adore and celebrate you, lord of forbearance, challenge and victory. May Agni, omnipotent lord of holy action, save us and, like a boat over seas, help us cross over all hate and enmity of the world.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The attributes of the enlightened persons are told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O learned person! desiring wealth (including the wealth of wisdom) we praise you, who are full of splendor like the lightning or electricity, and have wonderful power of endurance. A wise performer of good deeds, you may tan. us across all acts of malice, like they cross over a river with a boat.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
Here is a simile. As people cross over the sea with a big steamer easily. so it is by the association of the enlightened men, that men can remove their evils and defects easily.
Translator's Notes
वदि -अभिवादन -स्तुत्यो: (भ्वा ) Here the second meaning of स्तुति or praise has been taken.
Foot Notes
(अग्निम्) विद्युतमिव विद्वान्सम्। = A learned person who is full of splendor like the lightning or electricity (ववन्दिम) प्रशसैक। = May praise ? (सुक्रतुः ) सुष्ठुप्रज्ञः सुकर्म वा । क्रतुरिति प्रज्ञानाम (NG 3, 9) ऋतुरीति कर्मनाम (NG 2, 1) = Endowed with good intellect and performer of good deeds.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal