Loading...
ऋग्वेद मण्डल - 6 के सूक्त 59 के मन्त्र
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
मण्डल के आधार पर मन्त्र चुनें
अष्टक के आधार पर मन्त्र चुनें
  • ऋग्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • ऋग्वेद - मण्डल 6/ सूक्त 59/ मन्त्र 4
    ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः देवता - इन्द्राग्नी छन्दः - निचृद्बृहती स्वरः - मध्यमः

    य इ॑न्द्राग्नी सु॒तेषु॑ वां॒ स्तव॒त्तेष्वृ॑तावृधा। जो॒ष॒वा॒कं वद॑तः पज्रहोषिणा॒ न दे॑वा भ॒सथ॑श्च॒न ॥४॥

    स्वर सहित पद पाठ

    यः । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । सु॒तेषु॑ । वा॒म् । स्तव॑त् । तेषु॑ । ऋ॒त॒ऽवृ॒धा॒ । जो॒ष॒ऽवा॒कम् । वद॑तः । प॒ज्र॒ऽहो॒षि॒णा॒ । न । दे॒वा॒ । भ॒सथः॑ । च॒न ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    य इन्द्राग्नी सुतेषु वां स्तवत्तेष्वृतावृधा। जोषवाकं वदतः पज्रहोषिणा न देवा भसथश्चन ॥४॥

    स्वर रहित पद पाठ

    यः। इन्द्राग्नी इति। सुतेषु। वाम्। स्तवत्। तेषु। ऋतऽवृधा। जोषऽवाकम्। वदतः। पज्रऽहोषिणा। न। देवा। भसथः। चन ॥४॥

    ऋग्वेद - मण्डल » 6; सूक्त » 59; मन्त्र » 4
    अष्टक » 4; अध्याय » 8; वर्ग » 25; मन्त्र » 4
    Acknowledgment

    संस्कृत (1)

    विषयः

    पुनर्विद्वांसः कीदृशा भवेयुरित्याह ॥

    अन्वयः

    हे पज्रहोषिणार्तावृधेन्द्राग्नी ! यस्तेषु सुतेषु वां स्तवद्यौ देवा चन न भसथस्तं प्रति युवां जोषवाकं वदतस्स चन युवां प्रति वदेत् ॥४॥

    पदार्थः

    (यः) (इन्द्राग्नी) वायुविद्युताविवाऽध्यापकोपदेशकौ (सुतेषु) उत्पन्नेषु पदार्थेषु (वाम्) युवाम् (स्तवत्) प्रशंसेत् (तेषु) (ऋतावृधा) सत्यवर्धकौ (जोषवाकम्) प्रीतिकरं वचनम् (वदतः) (पज्रहोषिणा) पज्रः सङ्गतो होषो घोषो वाग्ययोस्तौ (न) निषेधे (देवा) देवौ विद्वांसौ (भसथः) व्यर्थं वादं वदतः (चन) अपि ॥४॥

    भावार्थः

    अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्याः ! सर्वेषु पदार्थेषु प्रविष्टौ वायुविद्युतौ विदित्वैश्वर्य्यं प्राप्य रूक्षामसत्यां क्रियां लोकविद्वेष्टॄन् वा मनुष्यान् विदित्वा सर्वेषामुपकाराय सत्यं प्रियं सर्वदा वदत ॥४॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (3)

    विषय

    फिर विद्वान् जन कैसे हों, इस विषय को कहते हैं ॥

    पदार्थ

    हे (पज्रहोषिणा) प्राप्त हुई वाणी वा घोषयुक्त (ऋतावृधा) सत्य बढ़ानेवाले (इन्द्राग्नी) वायु और बिजुली के समान अध्यापक और उपदेशको ! (यः) जो (तेषु) उन (सुतेषु) उत्पन्न हुए पदार्थों में (वाम्) तुम दोनों की (स्तवत्) प्रशंसा करे वा जो (देवा) विद्वान् जन (चन) भी (न) नहीं (भसथः) व्यर्थ वाद करते हैं, उस सर्वजन के प्रति तुम दोनों (जोषवाकम्) प्रीति करनेवाले वचन (वदतः) कहते हो, वह सर्वजन भी तुम्हारे प्रति कहे ॥४॥

    भावार्थ

    इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! सर्व पदार्थों में प्रविष्ट वायु और बिजुली को जानकर ऐश्वर्य को प्राप्त होकर रूखी असत्य किया और लोक विद्वेषी जनों को जान सबके उपकार के लिये सत्य प्रिय वाक्य सर्वदा कहो ॥४॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    missing

    भावार्थ

    हे ( इन्द्राग्नी ) ऐश्वर्यवान् और अग्नि के समान तेजस्वी स्त्री पुरुषो ! ( तेषु ) उन उत्पन्न करने योग्य पुत्रों के निमित्त (ऋत-वृधा वां ) धन, वीर्य, ज्ञान की वृद्धि करने वाले आप दोनों को ( यः ) जो विद्वान् पुरुष ( स्तवत् ) उपदेश करे, आप दोनों (जोषवाकं वदतः ) परस्पर प्रीतियुक्त वचन बोलने वाले उसके प्रति ( पज्रहोषिणा ) उत्तम कमाये धन के देने और उत्तम वचन कहने वाले होओ। आप दोनों ( देवा ) परस्पर प्रीतियुक्त, दानशील होकर उसके प्रति ( नभसथ: चन) कभी व्यर्थवाद वा उपहास आदि न किया करो ।

    टिप्पणी

    missing

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    भरद्वाजो बार्हस्पत्य ऋषिः ॥ इन्द्राग्नी देवते ।। छन्दः – १, ३, ४, ५ निचृद् बृहती । २ विराड्बृहती । ६, ७, ९ भुरिगनुष्टुप् । १० अनुष्टुप् । ८ उष्णिक् ।। दशर्चं सूक्तम् ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    ऋतावृधा पज्रहोषिणा

    पदार्थ

    [१] हे (इन्द्राग्नी) = बल व प्रकाश के देवो! (यः) = जो (सुतेषु) = सोमकणों के अभिषव [उत्पत्ति] होने पर (वां स्तवत्) = आप दोनों का स्तवन करता है आप (तेषु) = उन लोगों में (ऋतावृधा) = ऋत का, सत्य का जो ठीक है उसका वर्धन करनेवाले होते हो। [२] ये इन्द्र और अग्नि (जोषवाकं वदतः) = प्रीतिपूर्वक उच्चरित वाणी को बोलते हैं। जीवन में बल व प्रकाश से युक्त पुरुष कड़वी वाणी नहीं बोलता। (पज्रहोषिणा) = [प्रार्जितहोषिणा] ये अर्जित धन की लोकहित के कार्यों में, प्राजापत्य यज्ञ में आहुति देनेवाले होते हैं। (देवा) = ये दिव्य वृत्तियों को जन्म देनेवाले 'बल व प्रकाश' (न भसथ: चन) = कभी अपशब्द नहीं बोलते [भस् = to abuse] अथवा [भस् to eat] खाते भी तो नहीं। अर्थात् अपनी आवश्यकताओं को कम से कम करते हुए धन की प्राजापत्य यज्ञ में आहुति ही देते हैं ।

    भावार्थ

    भावार्थ – इन्द्राग्नी के आराधन से बल व प्रकाश के जीवन में समन्वय से [क] ऋत का वर्धन होता है, [ख] हम मधुर ही वाणी बोलते हैं, [ग] कम से कम खाते हुए सब धनों को प्राजापत्य यज्ञ में आहुत करते हैं ।

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (1)

    भावार्थ

    या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! सर्व पदार्थांत प्रविष्ट असलेले वायू व विद्युत जाणून ऐश्वर्य प्राप्त करून असत्य क्रिया व लोकांचा द्वेष करणाऱ्यांना जाणून सर्वांच्या उपकारासाठी सत्य, प्रिय वचन सदैव बोला. ॥ ४ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (2)

    Meaning

    Indra, lord of power and energy, Agni, lord of light, bold speakers of truth, observers and promoters of the law of truth, whoever honours and adores you in creative yajnic acts of life, you respond to him in words of truth and favour loud and bold. The divines never speak words void of value.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]

    How should the enlightened men be-is told.

    Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]

    O teachers and preachers ! who are like the air and electricity, who are increasers or supporters of truth and whose speech is congruous, he who praises you both, when the things are made and which you being enlightened do not unnecessarily talk, to him you speak loving words. He should also speak such living and pleasant words to you.

    Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]

    N/A

    Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]

    O men ! you should know the air and electricity, which are within all objects, acquire wealth, know the nature of the persons, who have malice towards others and their upleasant and untrue activity but always speak true and sweet words for doing, good to all.

    Foot Notes

    (पज्रहोषिणा) वज्रः सङ्गतो होषोघोषो वाग्ययोस्तौ । अत्र होषिणो प्रजित होषिणो प्रजित घोषिणाविति (NKT 5, 4, 22 ) । घोष इति वाङ्नाम (NG 1, 11)। = Whose speech is congruous (भसथ:) व्यर्थ वादः वदतः । भस-भर्त्सन दीप्त्यो: (जुहो.) अत्रभर्त्संनार्थ: भर्त्सनम् । = Taking to task unjustly, Talking useless words. (जोषवाकम्) प्रीतिकरं वचनम् । = Loving Speech.

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top