ऋग्वेद - मण्डल 2/ सूक्त 30/ मन्त्र 11
ऋषिः - गृत्समदः शौनकः
देवता - मरूतः
छन्दः - भुरिक्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
तं वः॒ शर्धं॒ मारु॑तं सुम्न॒युर्गि॒रोप॑ ब्रुवे॒ नम॑सा॒ दैव्यं॒ जन॑म्। यथा॑ र॒यिं सर्व॑वीरं॒ नशा॑महा अपत्य॒साचं॒ श्रुत्यं॑ दि॒वेदि॑वे॥
स्वर सहित पद पाठतम् । वः॒ । शर्ध॑म् । मारु॑तम् । सु॒म्न॒ऽयुः । गि॒रा । उप॑ । ब्रु॒वे॒ । नम॑सा । दैव्य॑म् । जन॑म् । यथा॑ । र॒यिम् । सर्व॑ऽवीरम् । नशा॑महै । अ॒प॒त्य॒ऽसाच॑म् । श्रुत्य॑म् । दि॒वेऽदि॑वे ॥
स्वर रहित मन्त्र
तं वः शर्धं मारुतं सुम्नयुर्गिरोप ब्रुवे नमसा दैव्यं जनम्। यथा रयिं सर्ववीरं नशामहा अपत्यसाचं श्रुत्यं दिवेदिवे॥
स्वर रहित पद पाठतम्। वः। शर्धम्। मारुतम्। सुम्नऽयुः। गिरा। उप। ब्रुवे। नमसा। दैव्यम्। जनम्। यथा। रयिम्। सर्वऽवीरम्। नशामहै। अपत्यऽसाचम्। श्रुत्यम्। दिवेऽदिवे॥
ऋग्वेद - मण्डल » 2; सूक्त » 30; मन्त्र » 11
अष्टक » 2; अध्याय » 7; वर्ग » 13; मन्त्र » 6
Acknowledgment
अष्टक » 2; अध्याय » 7; वर्ग » 13; मन्त्र » 6
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
अन्वयः
हे मनुष्या यथा सुम्नयुरहं नमसा गिरा वस्तं मारुतं शर्द्धं दिवेदिवे दैव्यं जनं प्रत्युप ब्रुबे तथा यूयमस्माकं बलं सर्वान् प्रत्युपब्रूत यथा वयं श्रुत्यमपत्यसाचं सर्ववीरं रयिं प्राप्य पूर्णमायुर्भुक्त्वा नशामहै तथा यूयमपि भवत ॥११॥
पदार्थः
(तम्) (वः) युष्माकम् (शर्द्धम्) बलम् (मारुतम्) मरुतामिदम् (सुम्नयुः) य आत्मनः सुम्नमिच्छति (गिरा) वाण्या (उप) (ब्रुवे) (नमसा) सत्कारेण (दैव्यम्) देवेषु विद्वत्सु भवम् (जनम्) प्रसिद्धम् (यथा) (रयिम्) धनम् (सर्ववीरम्) सर्वे वीरा यस्मात्तम् (नशामहै) अदृष्टा भवेम (अपत्यसाचम्) उत्तमापत्यसंयुक्तम् (श्रुत्यम्) श्रुतिषु श्रवणेषु भवम् (दिवेदिवे) प्रतिदिनम् ॥११॥
भावार्थः
अत्रोपमालङ्कारः। यथा राजपुरुषाः प्रजागुणान् स्वकीयान् प्रति ब्रूयुस्तथा प्रजाजना राजपुरुषगुणान् स्वकीयान् प्रत्युपदिशेयुरेवं परस्परेषां गुणज्ञानपुरःसरं प्रीतिं प्राप्य नित्यमन्योन्यमानन्दयेयुरिति ॥११॥ अत्र स्त्रीपुरुषराजप्रजागुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम्॥ इति त्रिंशत्तमं सूक्तं त्रयोदशो वर्गश्च समाप्तः ॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।
पदार्थ
हे मनुष्यो! (यथा) जैसे (सुम्नयुः) अपने को धन की इच्छा करनेवाला मैं (नमसा) सत्काररूप (गिरा) वाणी से (वः) तुम्हारे (तम्) उस (मारुतम्) वायुओं के सम्बन्धी (शर्द्धम्) बलको (दिवेदिवे) प्रतिदिन (दैव्यम्) विद्वानों में प्रसिद्ध हुए (जनम्) जन के प्रति (उप,ब्रुवे) उपदेश करूँ वैसे तुम लोग हमारे बल को सबके प्रति कहा करो, जैसे हम लोग (श्रुत्यम्) सुनने में प्रकट (अपत्यसाचम्) उत्तम सन्तानयुक्त (सर्ववीरम्) जिससे सब वीर पुरुष हों ऐसे (रयिम्) धन को प्राप्त होके पूर्ण अवस्था को भोगके (नशामहै) शरीर छोड़ें, वैसे तुम लोग भी होओ ॥११॥
भावार्थ
इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे राजपुरुष प्रजा के गुणों को अपने लोगों के प्रति कहें वैसे प्रजा पुरुष राजपुरुषों के गुणों को अपने सब योगियों से कहें, ऐसे परस्पर गुणज्ञानपूर्वक प्रीति को प्राप्त होके नित्य आनन्दित होवें ॥११॥ इस सूक्त में स्त्री-पुरुष और राज प्रजा के गुणों क वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ संगति है, यह जानना चाहिये ॥ यह तीसवाँ सूक्त और तेरहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥
विषय
'सर्ववीर अपत्यसाच श्रुत्य' रयि
पदार्थ
१. प्रभु कहते हैं कि (तम्) = उस (वः) = आपके (सुम्नयुः) = सुख चाहने वाला मैं (मारुतं शर्धम्) = प्राणसम्बन्धी बल को (उपब्रुवे) = स्तुत करता हूँ। प्राणसाधना द्वारा प्राप्त होनेवाला बल वस्तुतः स्तुति योग्य है। (गिरा) = ज्ञानवाणियों के हेतु से (नमसा) = नमन द्वारा (दैव्यं जनम्) = देव की ओर चलनेवाले मनुष्यों को स्तुत करता हूँ, अर्थात् ज्ञान को प्राप्त करने के उद्देश्य से तुम नम्रतापूर्वक देवजनों के समीप उपस्थित होवो। यह ज्ञान तुम्हारे मनों को पवित्र बनाकर तुम्हारे जीवन को अधिक से अधिक शक्तिवाला बनाएगा। एवं प्राणसाधना से शरीर तथा देवसम्पर्क से मस्तिष्क की उन्नति होकर जीवन पूर्ण बन पाएगा। २. जीव प्रार्थना करता है कि हे प्रभो! आप ऐसा करिए कि (यथा) = जिससे (रयिम्) = उस धन को (दिवे दिवे) = प्रतिदिन (नशामहा) = प्राप्त करें जो कि (सर्ववीरम्) = सब प्रकार से हमें वीर बनानेवाला है, (अपत्यसाचम्) = अपतन के साथ हमारा मेल करनेवाला है— जो हमारे पतन का कारण नहीं है और (श्रुत्यम्) = ज्ञान प्राप्ति के लिए साधनभूत है । जब हम प्राणसाधना में प्रवृत्त होंगे तथा विद्वानों के सम्पर्क में आकर ज्ञान प्राप्त करेंगे तो हमें यह 'सर्ववीर-अपत्यसाच - श्रुत्य' धन प्राप्त होगा।
भावार्थ
भावार्थ- हम प्राणसाधना व देवजनसम्पर्क को अपनाकर उस धन को प्राप्त करें जो कि हमें वीर बनाए- हमें पतन से बचाए तथा हमारी ज्ञानवृद्धि का कारण बने । सूक्त का मूलभाव यही है कि अन्तर्हित शत्रुओं पर विजय पाएँ । इसके लिए प्रभु का स्मरण करें। अपने अन्दर इन्द्र और सोमशक्ति का वर्धन करें। प्राणायाम को अपनाएँ। देवजनों के सम्पर्क में होकर अपने ज्ञान को बढ़ाएँ । यही भाव अगले सूक्त के प्रारम्भ में निम्न शब्दों में है -
विषय
सेना का कर्त्तव्य ।
भावार्थ
हे वीर पुरुषो ! मैं ( सुम्नयुः ) सुख का इच्छुक प्रजाजन ( वः ) तुम्हारे ( मारुतं शर्धं ) बलवान् वीर पुरुषों के सैन्य बल और ( दैव्यं जनं ) विद्वानों और विजयेच्छुक पुरुषों में श्रेष्ठ जनों को (नमसा) अन्न आदि सत्कार द्वारा ( उप ब्रुवे ) उपदेश करता हूं। (यथा) जिससे हम लोग ( सर्ववीरं ) समस्त वीर पुरुषों से सम्पन्न, ( अपत्यसाचं ) उत्तम पुत्र, पौत्रादि सन्तानों से युक्त ( श्रुत्यं ) श्रवणयोग्य, कीर्ति योग्य, वेदों में वर्णित ( रयिं ) ऐश्वर्य को ( दिवे दिवे ) दिनों दिन ( नशामहे ) प्राप्त करें । इति त्रयोदशो वर्गः ॥
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
गृत्समद ऋषिः ॥ १–५, ७, ८, १० इन्द्रः । ६ इन्द्रासोमौ। ९ बृहस्पतिः। ११ मरुतो देवता ॥ छन्दः– १, ३ भुरिक पक्तिः । २, ८ निचृत् त्रिष्टुप् । ४, ५, ६, ७,९ त्रिष्टुप् । १० विराट् त्रिष्टुप् । ११ भुरिक् त्रिष्टुप् ॥ एकादशर्चं सूक्तम्॥
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा राजपुरुष प्रजेचे गुण स्वकीयांसमोर सांगतो, तसे प्रजेने राजपुरुषाचे गुण आपल्या सहयोग्यांना सांगावे. असे परस्पर गुण जाणून प्रेम प्राप्ती करून आनंदी राहावे. ॥ ११ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
That mighty manpower of yours, divine and stormy, I, seeker of peace and well-being, sing and celebrate in words of humility and reverence and address the song to you so that day by day we may attain wealth and honour which may be worthy of the valiance of all our heroes, the pride of our children, and worthy of celebration in song for the future generations.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The theme of running kingdom is further detailed.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O persons ! desirous of wealth, I daily tell everyone about your air (striking) potentiality in respectful words. You should also act vice versa. The way we lead our whole life in the company of brave persons and family members (sons etc.), to be remembered posthumously with appreciation, and then pass away peacefully having earned wealth, same way you should also plan your life scheme.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
The State officials and their subjects should reciprocate well each others merits and tell others too. This is the path of mutual happiness.
Foot Notes
(शर्द्धम् ) बलम् । = Power, Potentiality. (मारुतम् ) मरुतामिदम् । = Belonging to air. (रयिम् ) धनम् । = Wealth. (सर्ववीरम् ) सर्वे वीरा यस्मात्तम्। =Brave persons, group. (नशामहै) अदृष्टा भवेम। = Pass away. Die (अपत्यसाचम् ) उत्तमापत्यसंयुक्तम् । = Blessed with nice sons and daughters.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal