Loading...
ऋग्वेद मण्डल - 4 के सूक्त 3 के मन्त्र
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
मण्डल के आधार पर मन्त्र चुनें
अष्टक के आधार पर मन्त्र चुनें
  • ऋग्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • ऋग्वेद - मण्डल 4/ सूक्त 3/ मन्त्र 7
    ऋषिः - वामदेवो गौतमः देवता - अग्निः छन्दः - विराट्त्रिष्टुप् स्वरः - धैवतः

    क॒था म॒हे पु॑ष्टिंभ॒राय॑ पू॒ष्णे कद्रु॒द्राय॒ सुम॑खाय हवि॒र्दे। कद्विष्ण॑व उरुगा॒याय॒ रेतो॒ ब्रवः॒ कद॑ग्ने॒ शर॑वे बृह॒त्यै ॥७॥

    स्वर सहित पद पाठ

    क॒था । म॒हे । पु॒ष्टि॒म्ऽभ॒राय॑ । पू॒ष्णे । कत् । रु॒द्राय॑ । सुऽम॑खाय । ह॒विः॒ऽदे । कत् । विष्ण॑वे । उ॒रु॒ऽगा॒याय॑ । रेतः॑ । ब्रवः॑ । कत् । अ॒ग्ने॒ । शर॑वे । बृ॒ह॒त्यै ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    कथा महे पुष्टिंभराय पूष्णे कद्रुद्राय सुमखाय हविर्दे। कद्विष्णव उरुगायाय रेतो ब्रवः कदग्ने शरवे बृहत्यै ॥७॥

    स्वर रहित पद पाठ

    कथा। महे। पुष्टिम्ऽभराय। पूष्णे। कत्। रुद्राय। सुऽमखाय। हविःऽदे। कत्। विष्णवे। उरुऽगायाय। रेतः। ब्रवः। कत्। अग्ने। शरवे। बृहत्यै॥७॥

    ऋग्वेद - मण्डल » 4; सूक्त » 3; मन्त्र » 7
    अष्टक » 3; अध्याय » 4; वर्ग » 21; मन्त्र » 2
    Acknowledgment

    संस्कृत (1)

    विषयः

    अथ शिष्यपरीक्षाविषयमाह ॥

    अन्वयः

    हे अग्ने ! त्वं रेत इव सन् महे पुष्टिम्भराय पूष्णे कथा ब्रवः सुमखाय हविर्दे रुद्राय कद् ब्रवः। उरुगायाय विष्णवे कद् ब्रवः शरवे बृहत्यै कद् ब्रवः ॥७॥

    पदार्थः

    (कथा) केन प्रकारेण (महे) महते (पुष्टिम्भराय) (पूष्णे) पोषकाय (कत्) कदा (रुद्राय) शत्रुषूग्राय (सुमखाय) सुष्ठु यज्ञसम्पादकाय (हविर्दे) यो हवींषि दातव्यानि ददाति तस्मै (कत्) कदा (विष्णवे) व्यापकाय परमेश्वराय (उरुगायाय) बहुप्रशंसाय (रेतः) उदकमिव शान्तो मृदुर्भूत्वा (ब्रवः) (कत्) (अग्ने) विद्वन् (शरवे) दुष्टानां हिंसकाय (बृहत्यै) महत्यै सेनायै ॥७॥

    भावार्थः

    अध्यापकैर्विद्यार्थिनोऽध्याप्य प्रत्यष्टाऽहं प्रतिपक्षं प्रतिमासं प्रत्ययनं प्रतिवर्षञ्च तेषां परीक्षा यथार्हा कर्त्तव्या येन राजकुमारादयः सर्वे निर्भ्रमज्ञानाः सन्तः सुशीलाः शरीरात्मबलयुक्ताः धर्मिष्ठाः शतायुषो न्यायेन राज्यपालकाः स्युः ॥७॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (3)

    विषय

    अब विद्यार्थियों की परीक्षा विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥७॥

    पदार्थ

    हे (अग्ने) विद्वन् पुरुष ! आप (रेतः) जल के सदृश शान्त अर्थात् कोमलचित्त होके (महे) बड़े (पुष्टिम्भराय) पुष्टि धारण कराने (पूष्णे) पोषण करनेवाले के लिये (कथा) किस प्रकार (ब्रवः) कहो (सुमखाय) उत्तम प्रकार यज्ञसम्पादन करने और (हविर्दे) देने योग्य वस्तुओं को देनेवाले के लिये तथा (रुद्राय) शत्रुओं में प्रबल के लिये (कत्) कब कहो (उरुगायाय) बहुत प्रशंसा करने योग्य (विष्णवे) व्यापक परमेश्वर के लिये (कत्) कब कहो (शरवे) दुष्टों के नाश करनेवाली (बृहत्यै) बड़ी सेना के लिये (कत्) कब कहो ॥७॥

    भावार्थ

    अध्यापक लोगों को विद्यार्थियों को पढ़ा के प्रत्येक अठवाड़े, प्रत्येक पक्ष, प्रतिमास, प्रतिछमाही और प्रतिवर्ष परीक्षा यथायोग्य करनी चाहिये, जिससे कि राजकुमारादि सब भ्रमरहित, ज्ञानविशिष्ट, उत्तमस्वभावयुक्त शरीर और आत्मा के बल सहित धर्मिष्ठ सौ वर्ष जीने और न्याय से राज्य के पालन करनेवाले होवें ॥७॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    रेतःकणों के रक्षण के द्वारा

    पदार्थ

    [१] (कथा) = किस प्रकार (महे) = अत्यन्त महत्त्वपूर्ण (पुष्टिम्भराय) = पोषण का धारण करनेवाले पूष्णे पूषा के लिये (रेत:) = शक्ति को हे अग्ने परमात्मन् ! (ब्रवः) = साधनरूप से आप प्रतिपादित करते हैं, अर्थात् 'रेतःकणों के रक्षण के होने पर ही सूर्य के द्वारा हमें पोषण प्राप्त होता है' यह बात आप हमें उपदेश के रूप में कहते हैं। [२] (कद्) = कब (रुद्राय) = सब रोगों को भगानेवाले (हविर्दे) = वायु आदि देवों में हविद्रव्य को अग्निरूप मुख से प्राप्त करानेवाले (सुमखाय) = उत्तम यज्ञ के लिये (रेत:) = शक्ति को साधनरूप से आप प्रतिपादित करते हैं। रेत: रक्षण करनेवाला व्यक्ति ही यज्ञात्मक कर्मों में प्रवृत्त होता है। [३] (कद्) = कब (विष्णवे) = [विष्ऌ व्याप्तौ] व्यापक व उदारवृत्तिवाले (उरुगायाय) = व्यापक गतिवाले के लिये (रेतः) = शक्ति को (ब्रवः) = साधनरूप से प्रतिपादित करते हैं, अर्थात् रेत: रक्षण के द्वारा हम उदारवृत्तिवाले व खूब गतिशील बनते हैं। [४] (कद्) = कब (बृहत्ये) = महान् व वृद्धि की कारणभूत (शरवे) = काम-क्रोध आदि की हिंसा के लिये (रेतः ब्रवः) = शक्ति को साधनरूप से प्रतिपादित करते हैं। सोमरक्षण के द्वारा ही काम-क्रोध आदि पर हम विजय पाते हैं।

    भावार्थ

    भावार्थ- सोमरक्षण के द्वारा [रेत: कणों की ऊर्ध्वगति के द्वारा] हम [क] सूर्यादि के सम्पर्क में अपना पोषण करते हैं, [ख] यज्ञशील बनकर रोगों को दूर भगाते हैं, [ग] व्यापक मनोवृत्तिवाले बनते हैं, [घ] काम-क्रोध आदि का हिंसन कर पाते हैं।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    उसको क्या २ जानना चाहिये ?

    भावार्थ

    (महे) बड़े, पूज्य ( पुष्टिम्भराय ) पोषणकारी सम्पदा अन्न पशु आदि को धारण करने वाले ( पूष्णे ) सबके पोषक पुरुष के वा भूमि के उपकार व वृद्धि के लिये ( कथा ) किस प्रकार ( रेतः ) जल के समान धनधान्य वर्धक वचन वा बात कहे । ( रुद्राय ) दुष्टों को रुलाने वाले वा शिष्यों को उपदेश करने वाले ( सुमखाय ) उत्तम यज्ञशील और ( हविर्दे ) अन्नादि ग्राह्य पदार्थों के देने वाले पुरुष के हितार्थ ( कत् ) कब और किस प्रकार शान्तिमय वचन ( ब्रवः ) कहो। ( विष्णवे ) व्यापक शक्तिशाली, ( उरुगायाय ) बहुतों से प्रशंसित पुरुष के लिये ( कत्-रेतः वः ) कब वा किस प्रकार जल के स्नान शीतल और शान्तिदायक वचन कहो और हे (अग्ने) ज्ञानवन् ! हे अग्रनायक ! ( बृहत्ये ) बड़ी भारी ( शरवे ) शत्रुनाशक सेना को ( कत् ब्रवः ) किस प्रकार वा कब कहो, ये सब यथायोग्य रीति से जानना चाहिये ।

    टिप्पणी

    missing

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    वामदेव ऋषिः ॥ अग्निर्देवता ॥ छन्द:- १, ५, ८, १०, १२, १५ निचृत्त्रिष्टुप । २, १३, १४ विराट्त्रिष्टुप् । ३, ७, ९ त्रिष्टुप । ४ स्वराड्-बृहती । ६, ११, १६ पंक्तिः ॥ षोडशर्चं सूक्तम् ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (1)

    भावार्थ

    अध्यापकांनी विद्यार्थ्यांना शिकवून प्रत्येक आठवडा, प्रत्येक पंधरवडा, प्रत्येक मास, प्रत्येक सहामाही व प्रत्येक वर्षी यथायोग्य परीक्षा घ्यावी. ज्यामुळे राजकुमार इत्यादी सर्वजण भ्रमरहित, ज्ञानविशिष्ट, उत्तम स्वभाव-युक्त शरीर व आत्मा बलयुक्त, धार्मिक शतायुषी व न्यायाने राज्याचे पालन करणारे व्हावेत. ॥ ७ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (2)

    Meaning

    Agni, when and how would you speak to and about the great creator and producer for nourishment and growth, Pushan, to and about Rudra, destroyer of enemies, the generous yajaka, the giver of holy materials for yajna? How would you pray to Vishnu, universally celebrated lord sustainer of the world? Lord generous and peaceful at heart, how would you speak to and about the great forces of defence against violence and destruction?

    इस भाष्य को एडिट करें

    Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]

    The manner and time of pupils testing is told.

    Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]

    O learned person! you are of peaceful and mild nature like the water. Tell us how will you address the person, who is upholder of strength and nourisher. When will you address a performer of good Yajnas and gives of presentable things but be fierce towards the foes? When will you have communion with and speak to us about God? His Glory is great and is Omnipresent. When will you tell us about a big army capable to destroy the wicked (we are waiting for your action) ?

    Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]

    N/A

    Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]

    After teaching the pupils, their teachers should test their ability weekly, fortnightly, monthly, twice a year or annually. Thus the princes and other acquire correct knowledge, and may be endowed with good character and conduct, and possessing the physical and spiritual power. Ideally righteous, and living up to the age of a hundred years, they administer the State with justice.

    Foot Notes

    (रेतः) । उदकमिव शान्तो मदुर्मूत्वा । रेत इत्युदकनाम (NG 1,12) = Being a peaceful and mild nature like the water. (शरवे) दुष्टानां हिंसकाय । Destroyer of the wicked. (सुमखाय) सुष्ठ यज्ञ-सम्पादकाय । मख इति यज्ञनाम (NG 3, 17 ) = For the performer of the good Yajna Non-violent sacrifices and other philanthropic acts.

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top