ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 79/ मन्त्र 2
ऋषिः - सप्तवध्रिरात्रेयः
देवता - अश्विनौ
छन्दः - निचृदनुष्टुप्
स्वरः - गान्धारः
या सु॑नी॒थे शौ॑चद्र॒थे व्यौच्छो॑ दुहितर्दिवः। सा व्यु॑च्छ॒ सही॑यसि स॒त्यश्र॑वसि वा॒य्ये सुजा॑ते॒ अश्व॑सूनृते ॥२॥
स्वर सहित पद पाठया । सु॒ऽनी॒थे । शौ॒च॒त्ऽर॒थे । वि । औच्छः॑ । दु॒हि॒तः॒ । दि॒वः॒ । सा । वि । उ॒च्छ॒ । सही॑यसि । स॒त्यऽश्र॑वसि । वा॒य्ये । सुऽजा॑ते । अश्व॑ऽसूनृते ॥
स्वर रहित मन्त्र
या सुनीथे शौचद्रथे व्यौच्छो दुहितर्दिवः। सा व्युच्छ सहीयसि सत्यश्रवसि वाय्ये सुजाते अश्वसूनृते ॥२॥
स्वर रहित पद पाठया। सुऽनीथे। शौचत्ऽरथे। वि। औच्छः। दुहितः। दिवः। सा। वि। उच्छ। सहीयसि। सत्यऽश्रवसि। वाय्ये। सुऽजाते। अश्वऽसूनृते ॥२॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 79; मन्त्र » 2
अष्टक » 4; अध्याय » 4; वर्ग » 21; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 4; वर्ग » 21; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह ॥
अन्वयः
हे अश्वसूनृते सुजाते वाय्ये सहीयसि दिवो दुहितरिव वर्त्तमाने स्त्रि ! या त्वं शौचद्रथे सुनीथे सत्यश्रवसि व्यौच्छः सा त्वमस्मान् सुखे व्युच्छ ॥२॥
पदार्थः
(या) (सुनीथे) शोभने न्याये (शौचद्रथे) पवित्रे रथे (वि) (औच्छः) विवासयति (दुहितः) पुत्रीव (दिवः) सूर्य्यस्य (सा) (वि) (उच्छ) (सहीयसि) यातिशयेन सोढ्रि (सत्यश्रवसि) सत्यस्य श्रवो यस्मिन् (वाय्ये) ज्ञापनीये (सुजाते) शोभनैः संस्कारैरुत्पन्ने (अश्वसूनृते) महदन्नयुक्ते ॥२॥
भावार्थः
अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । यथोषाः सर्वान् सुखे वासयति तथैव साध्वी स्त्र्यानन्दयुक्ते गृहाश्रमे सर्वान् निवासयति ॥२॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (अश्वसूनृते) बड़े अन्न से युक्त (सुजाते) उत्तम संस्कारों से उत्पन्न (वाय्ये) जनाने योग्य (सहीयसि) अतिशय सहनेवाली (दिवः) सूर्य्य की (दुहितः) पुत्री के समान वर्त्तमान स्त्री ! (या) जो तू (शौचद्रथे) पवित्र रथ में (सुनीथे) श्रेष्ठ न्याय में (सत्यश्रवसि) सत्य का श्रवण जिसमें उसमें (वि, औच्छः) विशेष वसाती है (सा) वह तू हम लोगों को सुख में (वि, उच्छ) विशेष बसावे ॥२॥
भावार्थ
इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जैसे प्रातर्वेला सब को सुख में वसाती है, वैसे ही श्रेष्ठ स्त्री आनन्दयुक्त गृहाश्रम में सबको वसाती है ॥२॥
विषय
'दिवः दुहिता' का रहस्य ।
भावार्थ
भा०-हे (दिवः दुहितः ) सूर्य से उत्पन्न, उसकी पुत्रीवत् उषा के तुल्य एवं (दिवः दुहितः ) कामनावान् पति की कामनाओं को पूर्ण करने वाली वा दूर देश में विवाहित होकर हितकारिणी ! वा दूर देशों में सेवादि द्वारा पति का हित करने हारी ! ( या ) जो तू ( शौचद्रथे ) कान्ति युक्त रथ वाले सूर्य व तेजस्वी एवं शुद्ध आत्मा वाले, शुद्ध कान्ति- युक्त, रमणीय, ( सुनीथे ) उत्तम वाणी युक्त, और उत्तम न्यायाचरण करने वाले पुरुष के अधीन (वि औच्छः ) अपने गुणों को विविध प्रकार से प्रकट कर । हे ( सहीयसि ) अति सहनशीले ! हे ( सत्यश्रवसि ) सात्विक अन्न और सात्विक सत्य ज्ञान और यश से युक्त ! हे (वाय्ये) तन्तु रूप से सन्तान उत्पन्न करने हारी ! हे (सु-जाते ) उत्तम गुणों सहित उत्पन्न ! हे ( अश्व-सूनृते ) अश्ववत् बलवान् गृहस्थ रथ के सञ्चालक पति के प्रति उत्तम वाणी और अन्न प्रस्तुत करने वाली ! हे ( सुनीथे ) उत्तम वाणी और नीति व्यवहार तथा उत्तम मार्ग पर चलने हारी ! हे ( शौ-चद्रथे ) कान्तियुक्त रमणीय सुन्दर रूप से युक्त, उत्तम रथ पर चढ़ने हारी वधू ! तू अपने अनुकूल ( सुनीथे ) उत्तम वाणी, व्यवहार और मार्ग पर चलने हारे ( शौचद्रथे ) कान्तियुक्त देह वाले, तेजस्वी, उत्तम रथ पर स्थित, उत्तम रमणीय भव्य व्यवहारवान् (सहीयसि ) अति सहनशील बलवान् दृढ़, ( सत्य-श्रवसि ) सत्यप्रतिज्ञ, सत्य ज्ञानवान्, कीर्त्तिमान् ( वाय्ये ) सन्तान के उत्पादन करने में समर्थ ( सुजाते ) उत्तम गुणों से प्रसिद्ध, अपने माता पिता के उत्तम पुत्र, (अश्वसूनृते ) विद्याओं में पारं- गत, विद्वानों तथा अश्ववत् भोक्ता राजा, के समान उत्तम वाणी बोलने हारे पुरुष के अधीन रहकर और उसी के निमित्त (वि उच्छ) विविध प्रकार से अपने गुणों और कामनाओं को प्रकट कर ।
टिप्पणी
इस मन्त्र में 'सुनीथे शौचद्रथे, सहीयसि, सत्यश्रवसि, वाय्ये, अश्व-- सूनृते' ये सब विशेषण पद विभक्ति श्लेष द्वारा दीपकालंकार से सम्बोधन रूप से स्त्री के प्रति तथा और आश्रय निमित्त रूप से पति के प्रति लगते हैं । इस प्रकार योग्य स्त्री को तदनुरूप पति प्राप्त करने का उपदेश करते हैं । यही रीति समस्त सूक्त में समझनी चाहिये ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
सत्यश्रवा आत्रेय ऋषिः ॥ उषा देवता ॥ छन्दः – १ स्वराड्ब्राह्मी गायत्री । २, ३, ७ भुरिग् बृहती । १० स्वराड् बृहती । ४, ५, ८ पंक्तिः । ६, ९ निचृत्-पंक्तिः ॥
विषय
उषा जागरण का जीवन पर सुन्दर प्रभाव
पदार्थ
[१] हे (दिवः दुहित:) = ज्ञान का पूरण करनेवाली उषे! (या) = जो तू (सुनीथे) उत्तम वाणीवाले [नीथा=वाणी] उत्तम ज्ञान की वाणियों को प्राप्त करनेवाले में तथा (शौचद्रथे) = शरीर रथ को शुचि [पवित्र] बनानेवाले में (व्यौच्छः) = अन्धकार को दूर करती है । (सा) = वह तू (सहीयसि) = शत्रुओं का सहन [मर्षण = अभिभव] करनेवाले मुझ में (व्युच्छ) = उदित हो, अन्धकार को दूर करनेवाली हो । [२] हे उषः ! तू (सत्यश्रवसि) = सत्य कीर्तिकर कर्मों को करनेवाले, (वाय्ये) = कर्मतन्तु का सन्तान करनेवाले, (सुजाते) = उत्तम विकासवाले, (अश्वसूनृते) = कर्मों में व्याप्त प्रिय सत्य वाणीवाले मुझ में उदित हो । अर्थात् तू मेरे जीवन को ऐसा बनानेवाली हो ।
भावार्थ
भावार्थ– उषाकाल में जागने से हम 'सुनीथ, शौचद्रथ, सहीयान्, सत्यश्रवा, वाय्य, सुजात व अश्वसूनृत' बनते हैं ।
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जशी प्रातःकाळची वेळ सर्वांना सुखी करते तसेच श्रेष्ठ स्त्री आनंदयुक्त गृहस्थाश्रमात सर्वांना सुखी करते. ॥ २ ॥ े
इंग्लिश (2)
Meaning
Daughter of the light of heaven, lady of justice and moral guidance who ride a chariot of pure brilliance, as you have shone before, so may you ever shine now and after in future, O lady, forbearing and challenging, renowned for truth and righteousness, extensive, nobly born and blest with prosperity, achievement and discrimination between truth and untruth of thought and speech.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The same subject of an ideal woman is continued.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O highly learned lady! you are well-born with noble Sanskaras who make people enlightened, and endowed with much endurance or forbearance, are like the daughters of the sun-dawn. You who establish us in the pure chariot in good justice, and in the hearing of truth, establish us always in happiness.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
As dawn keeps all in happiness, in the same manner, a chaste wife makes all to dwell in blissful household life.
Foot Notes
(सुनीथे) शोभने न्याये | = In good justice. (अश्वसूनृते ) महदनयुक्ते । सूनृता इति अन्ननाम (NG 2, 7)। = Endowed with abundant food. (वाय्ये) ज्ञापनीये । (वाय्ये) वी -गतिव्याप्तिप्रजननकान्त्यसनखादनेषु । अत्र गतेर्ज्ञानार्थमादाय व्याख्या | = To be enlightened.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal