ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 79/ मन्त्र 5
यच्चि॒द्धि ते॑ ग॒णा इ॒मे छ॒दय॑न्ति म॒घत्त॑ये। परि॑ चि॒द्वष्ट॑यो दधु॒र्दद॑तो॒ राधो॒ अह्र॑यं॒ सुजा॑ते॒ अश्व॑सूनृते ॥५॥
स्वर सहित पद पाठयत् । चि॒त् । हि । ते॒ । ग॒णाः । इ॒मे । छ॒दय॑न्ति । म॒घत्त॑ये । परि॑ । चि॒त् । वष्ट॑यः । द॒धुः॒ । दद॑तः । राधः॑ । अह्र॑यम् । सुऽजा॑ते । अश्व॑ऽसूनृते ॥
स्वर रहित मन्त्र
यच्चिद्धि ते गणा इमे छदयन्ति मघत्तये। परि चिद्वष्टयो दधुर्ददतो राधो अह्रयं सुजाते अश्वसूनृते ॥५॥
स्वर रहित पद पाठयत्। चित्। हि। ते। गणाः। इमे। छदयन्ति। मघत्तये। परि। चित्। वष्टयः। दधुः। ददतः। राधः। अह्रयम्। सुऽजाते। अश्वऽसूनृते ॥५॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 79; मन्त्र » 5
अष्टक » 4; अध्याय » 4; वर्ग » 21; मन्त्र » 5
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 4; वर्ग » 21; मन्त्र » 5
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह ॥
अन्वयः
हे अश्वसूनृते सुजाते विदुषि स्त्रि ! यद्य इमे वष्टयस्ते गणा मघत्तयेऽह्रयं चिद्राधो ददतश्चिच्छदयन्ति ते चिद्धि सुखानि परि दधुः ॥५॥
पदार्थः
(यत्) ये (चित्) अपि (हि) एव (ते) तव (गणाः) समूहाः (इमे) (छदयन्ति) ऊर्जयन्ति (मघत्तये) धनदानाय (परि) (चित्) (वष्टयः) कामयमानाः (दधुः) धरन्तु (ददतः) दानशीलान् (राधः) धनम् (अह्रयम्) लज्जादिदोषरहितम् (सुजाते) (अश्वसूनते) ॥५॥
भावार्थः
अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । यथोषसः किरणगणाः स्वतेजसा सर्वाञ्छादयन्ति तथैव शुभगुणस्त्रियः स्वैः शुभैर्गुणैः सर्वाञ्छादयन्ति ॥५॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (अश्वसूनृते) बड़े ज्ञान से युक्त (सुजाते) उत्तम विद्या से प्रकट हुई विदुषि स्त्रि ! (यत्) जो (इमे) ये (वष्टयः) कामना करते हुए (ते) आप के (गणाः) समूह (मघत्तये) धनदान के लिये (अह्रयम्) लज्जा आदि दोष से रहित को (चित्) और (राधः) धन को (ददतः) देनेवालों को (चित्) निश्चय (छदयन्ति) प्रबल करते हैं, वे निश्चय (हि) ही सुखों की (परि, दधुः) धारण करें ॥५॥
भावार्थ
इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे प्रातःकाल के किरणसमूह अपने तेज से सब को ढाँपते हैं, वैसे ही शुभगुणवाली स्त्रियाँ अपने शुभगुणों से सब को आच्छादित करती हैं ॥५॥
विषय
पति पत्नी दोनों के पक्षों में समान योजना ।
भावार्थ
भा०-हे ( सुजाते ) सुपुत्रि ! हे ( अश्व-सूनृते ) विद्वान् के तुल्य उत्तम वाणी बोलने हारी विदुषी ! ( यत् चित् हि ) जो भी ( ते गणाः ) तेरे सेवक जन ( वष्टयः ) नाना धनों की अभिलाषा करने वाले हैं (इमे) वे भी ( अह्रयं राधः ) लज्जा वा संकोच से रहित होकर प्राप्त करने योग्य उत्तम धन ( ददतः ) देने वाले पुरुषों को ( मधत्तये ) उत्तम धन देने के लिये हो ( परि च्छदयन्ति चित् ) उनको आच्छादित करें, उनकी सेवा करें उनकी राह में खड़े रहें । और उनकी ( परि दधुः ) सब प्रकार से सेवा करें, और रक्षा वा पोषण करें । इत्येकविंशो वर्गः ॥
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
सत्यश्रवा आत्रेय ऋषिः ॥ उषा देवता ॥ छन्दः – १ स्वराड्ब्राह्मी गायत्री । २, ३, ७ भुरिग् बृहती । १० स्वराड् बृहती । ४, ५, ८ पंक्तिः । ६, ९ निचृत्-पंक्तिः ॥
विषय
'अलज्जाकर धन' और 'दान'
पदार्थ
[१] हे (सुजाते) = हमारा उत्तम विकास करनेवाली (अश्वसूनृते) = कर्मों में व्याप्त प्रिय सत्यवाणीवाली, हमें ऐसा बनानेवाली उषे! (ते इमे गणा:) = तेरा ये संख्यान करनेवाले, अर्थात् तेरे सेवक, तेरे उदय से पूर्व ही जागरित होनेवाले (यत् चित् हि) = जो कुछ भी (छदयन्ति) = [ to cover] अपने अन्दर धारण करते हैं वह सब (मघत्तये) = धन के दान के लिये ही करते हैं। ये (वष्टयः) = सर्वहित की कामनावाले (चित्) = निश्रय से (परिदधुः) = धनों को सब ओर धारण करते हैं, लोकहित के लिये उन धनों का विनियोग करते हैं। [२] ये व्यक्ति सदा (अह्रयम्) = अलज्जावह, अर्थात् न लज्जा के कारणभूत उत्तम साधनों से कमाये हुए (राधः) = धन को (ददत:) = देते हुए होते हैं, इनकी यह दान प्रक्रिया निरन्तर चलती ही है।
भावार्थ
भावार्थ- प्रातः जागरणवाले उत्तम मार्गों से धनों को कमाते हैं और दानशील होते हैं ।
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे प्रातःकाळचे किरणसमूह आपल्या तेजाने सर्वांना प्रकाशित करतात तसेच शुभगुणयुक्त स्त्रिया आपल्या शुभगुणांनी सर्वांना आकर्षित करतात. ॥ ५ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
O lady of light, nobly born and enlightened, truthful and progressive, these celebrants of yours who adore you for gifts of wealth and splendour receive, hold and command creditable means, materials and wealth for success while, loving and shining, they give lots in charity.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
More mention of ideal women is done.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O learned lady ! you are endowed with great wisdom and truthful sweet speech. O manifesto renowned with good knowledge! the bands who desire the welfare of all and give wealth as donation without undue shyness (gladly and voluntarily. Ed.) give you strength or encouragement for doing more noble deeds, and uphold happiness from all sides.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
As the rays of the dawn, cover or guard all by their splendours, in the same manner, virtuous ladies guard all by their good virtues.
Foot Notes
(छदयन्ति) अर्जयन्ति। छद् -संवरणे (चुरा० ) मद्यमिति धनानाम (NG 2, 10)। = Strengthen or encourage. (मद्यतये) धनदानाय। = For giving wealth as donation for noble causes. (अह्रयम्) ल्ख्जादिदोषरहितम लज्जायाम् (ज़हो० )। = Free from undue shyness. (वष्टय:) कामयमान्ना: । (वष्टयः) वश-कान्तौ ( अदा० ) कान्ति कामना । = Desirous.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal