ऋग्वेद - मण्डल 6/ सूक्त 61/ मन्त्र 11
ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
देवता - सरस्वती
छन्दः - निचृद्गायत्री
स्वरः - षड्जः
आ॒प॒प्रुषी॒ पार्थि॑वान्यु॒रु रजो॑ अ॒न्तरि॑क्षम्। सर॑स्वती नि॒दस्पा॑तु ॥११॥
स्वर सहित पद पाठआ॒ऽप॒प्रुषी॑ । पार्थि॑वानि । उ॒रु । रजः॑ । अ॒न्तरि॑क्षम् । सर॑स्वती । नि॒दः । पा॒तु॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
आपप्रुषी पार्थिवान्युरु रजो अन्तरिक्षम्। सरस्वती निदस्पातु ॥११॥
स्वर रहित पद पाठआऽपप्रुषी। पार्थिवानि। उरु। रजः। अन्तरिक्षम्। सरस्वती। निदः। पातु ॥११॥
ऋग्वेद - मण्डल » 6; सूक्त » 61; मन्त्र » 11
अष्टक » 4; अध्याय » 8; वर्ग » 32; मन्त्र » 1
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 8; वर्ग » 32; मन्त्र » 1
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनः सा कीदृशी किं करोतीत्याह ॥
अन्वयः
हे मनुष्याः ! पार्थिवान्युरु रजोऽन्तरिक्षमापप्रुषी सरस्वत्यस्मान् निदः पातु ॥११॥
पदार्थः
(आपप्रुषी) समन्ताद् व्याप्ता (पार्थिवानि) पृथिव्यामन्तरिक्षे भवानि विदितानि वा (उरु) बहु (रजः) परमाण्वादीन् (अन्तरिक्षम्) आकाशम् (सरस्वती) विद्यासुशिक्षिता वाक् (निदः) निन्दकेभ्यः (पातु) ॥११॥
भावार्थः
हे मनुष्या ! या वाणी सर्वत्राकाशे व्याप्ताऽस्ति तां विदित्वाऽनया कस्यापि निन्दामर्थाद् गुणेषु दोषारोपणं दोषेषु गुणारोपणं च कदाचिन्मा कुर्वन्तु ॥११॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर वह कैसी और क्या करती है, इस विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे मनुष्यो ! (पार्थिवानि) अन्तरिक्ष में प्रसिद्ध हुए वा विदित हुए (उरु) बहुत (रजः) परमाणु आदि पदार्थों को तथा (अन्तरिक्षम्) आकाश को (आपप्रुषी) सब ओर से व्याप्त (सरस्वती) विद्या और उत्तम शिक्षायुक्त वाणी हम लोगों को (निदः) निन्दकों से (पातु) बचावे ॥११॥
भावार्थ
हे मनुष्यो ! जो वाणी सर्वत्र आकाश में व्याप्त है, उसको जान के इससे किसी की भी निन्दा अर्थात् गुणों में दोषारोपण और दोषों में गुणारोपण कभी न करो ॥११॥
विषय
missing
भावार्थ
(सरस्वती ) उत्तम ज्ञान वाली विद्यारूप सरस्वती तो ( पार्थिवानि ) पृथिवी में विदित समस्त पदार्थों, ( रजः ) कण २ परमाणु २ समस्त लोकों और ( अन्तरिक्षम् ) अन्तरिक्ष में भी (आपप्रुषी) सर्वत्र व्याप्त है । वह ज्ञानमयी प्रभु की शक्ति हमें ( निदः ) निन्दा करने वाले से ( पातु ) बचावे ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
भरद्वाजो बार्हस्पत्य ऋषिः ॥ सरस्वती देवता ॥ छन्दः – १, १३ निचृज्जगती । २ जगती । ३ विराड् जगती । ४, ६, ११, १२ निचृद्गायत्री । ५, विराड् गायत्री । ७, ८ गायत्री । १४ पंक्ति: ॥ चतुर्दशर्चं सूक्तम् ॥
विषय
तेजस्विता की प्राप्ति - निन्दनीय से बचाव
पदार्थ
[१] (सरस्वती) = यह विद्या की अधिष्ठातृदेवता (पार्थिवानि) = पृथिवी सम्बद्ध सब लोकों को, (उरु रजः) = विशाल द्युलोक को तथा (अन्तरिक्षम्) = इनके बीच में स्थित [अन्तराक्षान्तम्] अन्तरिक्षलोक को (आपप्रुषी) = अपने तेज से आपूरित करनेवाली होती है। सरस्वती की आराधना पृथिवीरूप शरीर के सब अंगों को ठीक कर देती है, मस्तिष्क रूप द्युलोक को तो यह ज्ञानदीप्त बनाती ही है। यह हृदयान्तरिक्ष को भी निर्मल करती है । [२] यह सरस्वती (निदः) = सब निन्दनीय बातों से (पातु) = हमारा रक्षण करे। सरस्वती में स्नान हमारे जीवन को शुद्ध ही शुद्ध कर डाले। यह स्नान शरीर से रोगों को, मन से वासनाओं को तथा मस्तिष्क से कुण्ठता को दूर करनेवाला हो ।
भावार्थ
भावार्थ- विद्या की आराधना हमें शरीर, मन व मस्तिष्क में तेज से पूर्ण बनाती है। यह हमें सब निन्दनीय वस्तुओं से बचाती है।
मराठी (1)
भावार्थ
हे माणसांनो ! जी वाणी आकाशात सर्वत्र व्याप्त आहे ती जाणून कुणाची निंदा अर्थात गुणांमध्ये दोषारोपण व दोषांमध्ये गुणारोपण कधी करू नये. ॥ ११ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Pervading the objects of earth, the vast skies, the middle regions and the particles of nature, may the divine awareness and enlightening speech protect us against hate and enmity.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
How is that noble speech and what she does-is told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O men! may this Sarasvati (speech) well-trained with knowledge, which fills the vast firmament, atoms or particles and the sky, guard us from those-who censure us unjustly.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
O men, knowing that speech (sound), which pervades every where in the sky, do not unjustly censure any one, i.e. do not speak of merits as demerits and demerits as merits.
Foot Notes
(निदः) निन्दकेभ्यः। = From revilers. (रज:) परमान्वादेन्। = Atoms, particles etc.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal