ऋग्वेद - मण्डल 6/ सूक्त 61/ मन्त्र 7
ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
देवता - सरस्वती
छन्दः - गायत्री
स्वरः - षड्जः
उ॒त स्या नः॒ सर॑स्वती घो॒रा हिर॑ण्यवर्तनिः। वृ॒त्र॒घ्नी व॑ष्टि सुष्टु॒तिम् ॥७॥
स्वर सहित पद पाठउ॒त । स्या । नः॒ । सर॑स्वती । घो॒रा । हिर॑ण्यऽवर्तनिः । वृ॒त्र॒ऽघ्नी । व॒ष्टि॒ । सु॒ऽस्तु॒तिम् ॥
स्वर रहित मन्त्र
उत स्या नः सरस्वती घोरा हिरण्यवर्तनिः। वृत्रघ्नी वष्टि सुष्टुतिम् ॥७॥
स्वर रहित पद पाठउत। स्या। नः। सरस्वती। घोरा। हिरण्यऽवर्तनिः। वृत्रऽघ्नी। वष्टि। सुऽस्तुतिम् ॥७॥
ऋग्वेद - मण्डल » 6; सूक्त » 61; मन्त्र » 7
अष्टक » 4; अध्याय » 8; वर्ग » 31; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 8; वर्ग » 31; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनः सा कीदृशीत्याह ॥
अन्वयः
हे मनुष्या ! या हिरण्यवर्त्तनिर्घोरा वृत्रघ्नी सरस्वती नः सुखयति स्योत नोऽस्माकं सुष्टुतिं वष्टि ॥७॥
पदार्थः
(उत) (स्या) सा (नः) अस्माकम् (सरस्वती) विज्ञानयुक्ता वाणी (घोरा) दुष्टानां दुःखप्रदा (हिरण्यवर्त्तनिः) हिरण्यस्य विद्याव्यवहारस्य वर्त्तनिर्मार्गो यस्यां सा (वृत्रघ्नी) मेघहन्त्री विद्युदिव (वष्टि) कामयते (सुष्टुतिम्) शोभनां प्रशंसाम् ॥७॥
भावार्थः
या विद्युल्लतेव सुशोभा विदुषी स्त्री गृहकृत्यप्रकाशिनी सन्तानविद्यां कामयते सैव सौभाग्यवती जायते ॥७॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर वह कैसी है, इस विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे मनुष्यो ! जो (हिरण्यवर्त्तनिः) जिसमें विद्याव्यवहार का वर्त्ताव है वह (घोरा) दुष्टों को दुःख देनेवाली (वृत्रघ्नी) मेघ को हननेवाली बिजुली के समान (सरस्वती) विज्ञान भरी हुई वाणी (नः) हम लोगों को सुखी करती (स्या) वह (उत) भी हमारी (सुष्टुतिम्) सुन्दर प्रशंसा की (वष्टि) कामना करती है ॥७॥
भावार्थ
जो बिजुली की चमक दमक के समान सुन्दर शोभावाली विदुषी स्त्री घर के कार्यों की प्रकाश करनेवाली तथा सन्तानों की विद्या की कामना करती है, वही यहाँ सौभाग्यवती होती है ॥७॥
विषय
सरस्वती विदुषी का वर्णन उत्तम विद्या का वर्णन।
भावार्थ
( उत ) और ( स्या ) वह ( नः ) हमारी ( सरस्वती ) वेद वाणी, (घोरा ) दुष्टों को भय देने वाली, (हिरण्य-वर्त्तनि: ) हित और प्रिय मार्ग का उपदेश देने वाली ( वृत्र-घ्नी ) अज्ञान रूप विघ्न को नाश करने वाली, (सु-स्तुतिम् वष्टि ) सदा उत्तम उपदेश करना चाहती है । इसी प्रकार ( नः ) हमारे बीच वह विदुषी स्त्री, (घोरा ) दयाशील, सुवर्ण रथ पर चढ़ने हारी, वा उत्तम हितकारक सदाचार मार्ग पर चलने हारी, (वृत्रघ्नी ) दुष्टों का नाशक होकर उत्तम प्रशंसा की कामना करे।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
भरद्वाजो बार्हस्पत्य ऋषिः ॥ सरस्वती देवता ॥ छन्दः – १, १३ निचृज्जगती । २ जगती । ३ विराड् जगती । ४, ६, ११, १२ निचृद्गायत्री । ५, विराड् गायत्री । ७, ८ गायत्री । १४ पंक्ति: ॥ चतुर्दशर्चं सूक्तम् ॥
विषय
घोरा हिरण्यवर्तनिः
पदार्थ
[१] (उत) = और (स्या) = वह (सरस्वती) = विद्या की अधिष्ठातृदेवता (नः) = हमारा लिये (घोरा) = शत्रुओं को विनष्ट करनेवाली व (हिरण्यवर्तनि:) = ज्योतिमय मार्गवाली हो । विद्या का आराधन करता हुआ मैं काम-क्रोध आदि शत्रुओं का विनाश कर सकूँ तथा अपने जीवन के मार्ग को ज्योतिर्मय बना पाऊँ । [२] यह (वृत्रघ्नी) = काम-वासना को विनष्ट करनेवाली सरस्वती (सुष्टुतिम्) = उत्तम स्तुति को (वष्टि) = [कामयते] चाहती है, अर्थात् सरस्वती का आराधक प्रभु स्तवन में प्रवृत्त होता है और प्रभु का स्तवन उसे वासनाओं का शिकार नहीं होने देता।
भावार्थ
भावार्थ- स्वाध्याय के द्वारा हम शत्रु भयंकर बनते हैं, जीवन मार्ग को ज्योतिर्मय बना पाते हैं। कामरूप वासना को विनष्ट करने के लिये प्रभु स्तवन में प्रवृत्त होते हैं।
मराठी (1)
भावार्थ
जी विद्युल्लतेप्रमाणे सुशोभित विदुषी स्त्री गृहकृत्यात दक्ष असून संतानांच्या विद्येची कामना करते तीच सौभाग्यवती असते. ॥ ७ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
And may that Sarasvati, awful breaker of the clouds of darkness, come by the golden paths of light, listen and, with love and grace, acknowledge our song of praise.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
How is she (Sarasvati ) - is again told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O men I that learned wife, who is endowed with true knowledge and speech and who always follows the path of the spread of education, is fierce to the wicked, being like the lightning slaying the clouds, she makes us happy and desires our good praise.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
That lovely enlightened woman becomes very fortunate, who like the lightning, illuminates all domestic duties and desires to give education to her children.
Foot Notes
(हिरण्यवर्त्तनि:) हिरण्यस्य विद्याध्यवहारस्य वर्तिनिमार्गो यस्यां सा । वर्चो वो हिरण्यम् (T.U, 1, 8, 9 6 ) वर्षो वा एतव वत् हिरण्यम् S.Br. 3, 2, 9, 9) वर्ष - दीप्ती तेन विद्याप्रकासो लक्ष्यते । = She who has the path of knowledge. (वृतघ्नी) मेषहन्त्री विद्युदिव । = Like the lightning slaying the clouds.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal