सपदार्थान्वयः -

हे अग्ने=परमेश्वर ! परमेश्वर धनुर्वेदविद्वन्वा! त्वं धृष्टिः प्रगल्भ इव यजमानः असि भवसि, अतो निष्क्रव्यादं क्रव्यं=पक्वमांसमत्ति तस्मान्निर्गतस्तम् आमादम् आमानपक्वानत्ति तं देवयजं देवान्=विदुषो दिव्यगुणान् यजति=संगतान् करोति येन यज्ञेन स देवयट् तम् अग्निं विद्युदाख्यं सेध शस्त्राणि शिक्षय। एवं मंगलाय शास्त्राणि शिक्षित्वा दुःखमपजहि हिंसय, सुखं च आवह प्रापय।

तथा--हे परमेश्वर ! त्वं ध्रुवं निश्चलं सुखम् असि, अतः पृथिवीं विस्तृतां भूमिं तत्स्थान्प्राणिनश्च दृंह उत्तमगुणैर्वर्धय।

हे जगदीश्वराऽग्ने! परमेश्वर धनुर्वेदविद्वन्वा! यत् ईदृशो भवान्, तस्मादहं भ्रातृव्यस्य द्विषतः=शत्रो: वधाय नाशाय=हननाय ब्रह्मवनि ब्राह्मणम्=विद्वांसं वनति तं, क्षत्रवनि क्षत्रं=संभाजिनं वनति तं सजातवनि जातं जातं वनति स जातवनिः, समानश्चासौ जातवनिस्तं, त्वा=त्वां उपदधामि हृदये धारयामि। इत्येकोऽन्वयः॥

द्वितीयान्वयमाह--हे यजमान विद्वन् ! यतोऽयमग्निर्घृष्टिः प्रगल्भ इव यजमानो असि भवति, तथा चाऽऽमान्निष्क्रव्याद्देवयजं देवान्=विदुषो दिव्यगुणान् यजति=संगतान् करोति येन यज्ञेन स देवयट् तं यज्ञमावहति, तस्मात् त्वमिममामादम् आमान्=अपक्वानत्ति तं निष्क्रव्यादं क्रव्यं=पक्वमांसमत्ति तस्मान्निर्गतस्तं देवयजं देवान्=विदुषो दिव्यगुणान् यजति=संगतान् करोति येन यज्ञेन स देवयट् तम् अग्निं विद्युदाख्यम् आवह प्रापय, सेध=अन्येभ्यस्तमेवं शिक्षय, तदनुष्ठानेन दोषानयजहि हिंसय।

यतोऽयमग्निः सूर्यरूपेण [ध्रुवम्]=ध्रुवोऽसि=अस्ति भवति, तस्मादयमाकर्षणेन पृथिवीं विस्तृतां भूमिं तत्स्थान्प्राणिनश्च दंह=दहति धरति उत्तमगुणैर्वर्धयति, तस्मात्तमहं ब्रह्मवनिं ब्राह्मणं=विद्वांसं वनति तं क्षत्रवनिं क्षत्रं=संभाजिनं वनति तं सजातवनिं जातं जातं वनति स जातवनिः, समानश्चासौ जातवनिस्तं भ्रातृव्यस्य द्विषतः=शत्रोः वधाय नाशाय=हननाय उपदधामि वेद्यां विमानादिषु वा धारयामि। इति द्वितीयः॥ १। १७॥

पदार्थः -

(धृष्टिः) प्रगल्भ इव यजमानः (असि) भवसि भवति वा। अत्र पक्षे व्यत्ययः (अप) क्रियायोगे (अग्ने) परमेश्वर धनुर्वेदविद्वान्वा (अग्निम्) विद्युदाख्यम् (आमादम्) आमानपक्वानत्ति तम् (जहि) हिंसय (निष्क्रव्यादम्) क्रव्यं=पक्वमांसमत्ति तस्मान्निर्गतस्तम् (सेध) शास्त्राणि शिक्षय (आ) क्रियायोगे (देवयजम्) देवान्=विदुषो दिव्यगुणान् यजति=संगतान् करोति येन यज्ञेन स देवयट् तम्। अत्र अन्येभ्योऽपि दृश्यन्त इति सूत्रेण कृतो बहुलमिति वार्त्तिकेन करणे विच् प्रत्ययः (वह) प्रापय प्रापयति वा। अत्र सर्वत्र पक्षे व्यत्ययः (ध्रुवम् ) निश्चलं सुखम् (असि) भवति (पृथिवीम्) विस्तृतां भूमिं तत्स्थान्प्राणिनश्च (दृंह) उत्तमगुणैर्वर्धय वर्धयति वा (ब्रह्मवनि) ब्राह्मणं=विद्वांसं वनति तम्। छन्दसि वनसन रक्षिमथाम्॥ अ० ३। २। २७॥ अनेन ब्रह्मोपपदे वनधातोरिन्प्रत्ययः। सुपां=सुलुगित्यमो लुक् च (त्वा) त्वां तं वा (क्षत्रवनि) क्षत्रं=संभाजिनं वनति तम्। अत्राप्यमो लुक् (सजातवनि) जातं जातं वनति स जातवनिः समानश्चासौ जातवनिस्तम्। समानस्य छन्दस्य मूर्द्धप्रभृत्युदर्केषु॥ अ॰ ६। ३। ८४॥ अनेन समानस्य सकारादेशः (उपदधामि) हृदये वेद्यां विमानादियानेषु वा धारयामि (भ्रातृव्यस्य) द्विषतः शत्रोः (बधाय) नाशाय=हननाय॥ अयं मंत्रः श०१।१।५। ३-८ व्याख्यातः॥१७॥

भावार्थः -

[ हे अग्ने=परमेश्वर! निष्क्रव्यादमामादं देवयजमग्निं सेध]

अत्र श्लेषालङ्कारः॥ सर्वशक्तिमतेश्वरेण यतोऽयमामाद्= दाहकस्वभावोऽग्नी रचितस्ततो नायं भस्मादिकं दग्धुं समर्थो भवति, येनामान् पदार्थान् पक्त्वाऽदन्ति, येनोदरस्थमन्नं पच्यते, (स आमात्) येन च मनुष्या मृतं देहं दहन्ति स क्रव्यात्संज्ञोऽग्निः।

येनायं दिव्यगुणप्रापको विद्युदाख्यश्च रचितः,

[ अयमग्निः.....पृथिवीं दृंह=दृंहति=धरति]

 तथा येन पृथिवीधारणाकर्षणप्रकाशकः सूर्यो रचितः,

[ ब्रह्मवनिं क्षत्रवनिं सजातवनिं त्वा=त्वामुपदधामि]

यश्च ब्रह्मभिः=वेदविद्भिर्ब्राह्मणैः क्षत्रियैः समानजन्मभिर्मनुष्यैश्च वन्यते=संसेव्यते,

तथा—-यः सर्वेषु जातेषु पदार्थेषु वर्तमानः परमेश्वरो भौतिकोऽग्निर्वा, स एव सर्वैरुपास्यो भौतिकश्च क्रियासिद्ध्यर्थं सेवनीय इति॥१।१७॥

भावार्थ पदार्थः -

निष्क्रव्यादम्=न भस्मादिकं दग्धुं समर्थम्। आमादम्=दाहकस्वभावम्, येनामान् पदार्थान् पक्त्वाऽदन्ति तम्। देवयजम्=दिव्य गुणप्रापकम्। ब्रह्मवनिम्=यो ब्रह्मभिः=वेदविद्भिर्ब्राह्मणैः वन्यते= संसेव्यते तम्। क्षत्रवनिम्=यः क्षत्रियैर्वन्यते=संसेव्यते तम्। सजातवनिम्=यः समानजन्मभिर्मनुष्यै- र्वन्यते=संसेव्यते तम्।

विशेषः -

परमेष्ठी प्रजापतिः। अग्निः=परमेश्वरो भौतिकोऽग्निश्च॥ निचृद् ब्राह्मी पंक्तिः। पंचमः स्वरः॥