ऋग्वेद - मण्डल 1/ सूक्त 24/ मन्त्र 13
ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः स कृत्रिमो वैश्वामित्रो देवरातः
देवता - वरुणः
छन्दः - भुरिक्पङ्क्ति
स्वरः - धैवतः
शुनः॒शेपो॒ ह्यह्व॑द्गृभी॒तस्त्रि॒ष्वा॑दि॒त्यं द्रु॑प॒देषु॑ ब॒द्धः। अवै॑नं॒ राजा॒ वरु॑णः ससृज्याद्वि॒द्वाँ अद॑ब्धो॒ वि मु॑मोक्तु॒ पाशा॑न्॥
स्वर सहित पद पाठशुनः॒शेपः॑ । हि । अह्व॑त् । गृ॒भी॒तः । त्रि॒षु । आ॒दि॒त्यम् । द्रु॒ऽप॒देषु॑ । ब॒द्धः । अव॑ । ए॒न॒म् । राजा॑ । वरु॑णः । स॒सृ॒ज्या॒त् । वि॒द्वान् । अद॑ब्धः । वि । मु॒मो॒क्तु॒ । पासा॑न् ॥
स्वर रहित मन्त्र
शुनःशेपो ह्यह्वद्गृभीतस्त्रिष्वादित्यं द्रुपदेषु बद्धः। अवैनं राजा वरुणः ससृज्याद्विद्वाँ अदब्धो वि मुमोक्तु पाशान्॥
स्वर रहित पद पाठशुनःशेपः। हि। अह्वत्। गृभीतः। त्रिषु। आदित्यम्। द्रुऽपदेषु। बद्धः। अव। एनम्। राजा। वरुणः। ससृज्यात्। विद्वान्। अदब्धः। वि। मुमोक्तु। पाशान्॥
ऋग्वेद - मण्डल » 1; सूक्त » 24; मन्त्र » 13
अष्टक » 1; अध्याय » 2; वर्ग » 15; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 1; अध्याय » 2; वर्ग » 15; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते॥
अन्वयः
हे मनुष्या यूयं शुनःशेपो विद्वान् त्रिषु यमादित्यमह्वत् सोऽस्माभिर्हि गृभीतः संस्त्रीणि कर्मोपासनाज्ञानानि प्रकाशयति, यश्च विद्वद्भिर्द्रुपदेषु बद्धो वायुलोको गृह्यते तथा सोऽस्माभिरपि ग्राह्यो यादृशगुणपदार्थादब्धो विद्वान् वरुणो राजा परमेश्वरोऽवससृज्यात् सोऽस्माभिस्तादृशगुण एवोपयोक्तव्यः। हे भगवन् ! भवानस्माकं पाशान् विमुमोक्तु। एवमस्माभिस्संसारस्थः सूर्यादिपदार्थसमूहः सम्यगुपयोजितः सन् पाशान् सर्वान् दारिद्र्यबन्धान् पुनः पुनर्विमोचयति तथैतत्सर्वं कुरुत॥१३॥
पदार्थः
(शुनःशेपः) उक्तार्थो विद्वान् (हि) निश्चयार्थे (अह्वत्) आह्वयति। अत्र लडर्थे लङ्। (गृभीतः) स्वीकृतः हृग्रहोः० इति हस्य भः (त्रिषु) कर्मोपासनाज्ञानेषु (आदित्यम्) विनाशरहितं परमेश्वरं प्रकाशमयं व्यवहारहेतुं प्राणं वा (द्रुपदेषु) द्रूणां वृक्षादीनां पदानि फलादिप्राप्तिनिमित्तानि येषु तेषु (बद्धः) नियमेन नियोजितः (अव) पृथक्करणे (एनम्) पूर्वप्रतिपादितं विद्वांसम् (राजा) प्रकाशमानः (वरुणः) श्रेष्ठतमः। उत्तमव्यवहारहेतुर्वा (ससृज्यात्) पुनः पुनर्निष्पद्येत निष्पादयेद्वा। अत्र वा छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इति नियमात्। रुग्रिकौ च लुकि। (अष्टा०७.४.९१) इत्यभ्यासस्य रुग्रिगागमौ न भवतः। दीर्घोऽकितः। (अष्टा०७.४.८३) इति दीर्घादेशश्च न भवति। (विद्वान्) ज्ञानवान् (अदब्धः) हिंसितुमनर्हः (वि) विशिष्टार्थे (मुमोक्तु) मुञ्चतु मोचयतु वा। अत्र बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुरन्तर्गतो ण्यर्थो वा (पाशान्) अधर्माचरणजन्यबन्धान्॥१३॥
भावार्थः
अत्रापि श्लेषोऽलङ्कारः लुप्तोपमा च। मनुष्यैर्यथेश्वरो यं पदार्थं यादृशगुणं निर्मितवांस्तथैव तद्गुणान् बुद्ध्वा कर्मोपासनाज्ञानानि तेषु नियोजितव्यानि यथा परमेश्वरो न्याय्यं कर्म करोति, तथैवास्माभिरप्यनुष्ठातव्यम्। यानि पापात्मकानि बन्धकराणि कर्माणि सन्ति, तानि दूरतस्त्यक्त्वा पुण्यात्मकानि सदा सेवनीयानि चेति॥१३॥
हिन्दी (4)
विषय
फिर वह वरुण कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥
पदार्थ
जैसे (शुनःशेपः) उक्त गुणवाला विद्वान् (त्रिषु) कर्म उपासना और ज्ञान में (आदित्यम्) अविनाशी परमेश्वर का (अह्वत्) आह्वान करता है, वह हम लोगों ने (गृभीतः) स्वीकार किया हुआ उक्त तीनों कर्म उपासना और ज्ञान को प्रकाशित कराता है और जो (द्रुपदेषु) क्रिया कुशलता की सिद्धि के लिये विमान आदि यानों के खम्भों में (बद्धः) नियम से युक्त किया हुआ वायु ग्रहण किया है, वैसे वह लोगों को भी ग्रहण करना चाहिये, जैसे-जैसे गुणवाले पदार्थ को (अदब्धः) अति प्रशंसनीय (वरुणः) अत्यन्त श्रेष्ठ (राजा) और प्रकाशमान परमेश्वर (अवससृज्यात्) पृथक्-पृथक् बनाकर सिद्ध करे, वह हम लोगों को भी वैसे ही गुणवाले कामों में संयुक्त करे। हे भगवन् ! परमेश्वर ! आप हमारे (पाशान्) बन्धनों को (विमुमोक्तु) बार-बार छुड़वाइये। इसी प्रकार हम लोगों की क्रियाकुशलता में संयुक्त किये हुए प्राण आदि पदार्थ (पाशान्) सकल दरिद्ररूपी बन्धनों को (विमुमोक्तु) बार-बार छुड़वा देवें वा देते हैं॥१३॥
भावार्थ
इस मन्त्र में भी लुप्तोपमा और श्लेषालङ्कार है। परमेश्वर ने जिस-जिस गुणवाले जो-जो पदार्थ बनाये हैं, उन-उन पदार्थों के गुणों को यथावत् जानकर इन-इन को कर्म, उपासना और ज्ञान में नियुक्त करे, जैसे परमेश्वर न्याय अर्थात् न्याययुक्त कर्म करता है, वैसे ही हम लोगों को भी कर्म नियम के साथ नियुक्त कर जो बन्धनों के करनेवाले पापात्मक कर्म हैं, उनको दूर ही से छोड़कर पुण्यरूप कर्मों का सदा सेवन करना चाहिये॥१३॥
विषय
फिर वह वरुण कैसा है, इस विषय का उपदेश इस मन्त्र में किया है॥
सन्धिविच्छेदसहितोऽन्वयः
हे मनुष्या यूयं शुनःशेपः विद्वान् त्रिषु यम् आदित्यम् अह्वत् सः अस्माभिः हि गृभीतः सन् त्रीणि कर्मोपासना ज्ञानानि प्रकाशयति यः च विद्वद्भिः द्रुपदेषु बद्धः वायुलोकः गृह्यते तथा सः अस्माभिः अपि ग्राह्यः यादृश गुणपदार्था अवदब्धः विद्वान् वरुणः राजा परमेश्वरः अवससृज्यात् सः अस्माभिः तादृश गुण एव उपयोक्तव्यः। हे भगवन् ! भवान् अस्माकं पाशान् विमुमोक्तु। एवम् अस्माभिः संसारस्थः सूर्यादि पदार्थसमूहः सम्यक् उपयोजितः सन् पाशान् सर्वान् दारिद्र्य बन्धान् पुनः पुनः वि मोचयति तथा एतत् सर्वम् कुरुत॥१३॥
पदार्थ
हे (मनुष्या)=मनुष्यों! (यूयम्)=तुम, (शुनःशेपः) शुनो विज्ञानवत् इव शेपो विद्यास्पर्शो यस्य=विद्याव्यवहार के लिये प्राप्त अत्यन्त ज्ञानवाले, (विद्वान्) ज्ञानवान्=ज्ञानवान् (त्रिषु) कर्मोपासनाज्ञानेषु=कर्म उपासना और ज्ञान में, (यम्)=जो, (आदित्यम्) विनाशरहितं परमेश्वरं प्रकाशमयं व्यवहारहेतुं प्राणं वा=अविनाशी परमेश्वर के प्रकाशमय व्यवहार या प्राण के लिये, (अह्वत्) आह्वयति=आह्वान करता है, (सः)=वह, (अस्माभिः) =हमारे द्वारा, (हि) निश्चयार्थे=निश्चित रूप से, (गृभीतः+सन्) स्वीकृतः=स्वीकार किये जाते हुए, (त्रीणि)=कर्म उपासना और ज्ञान में, (प्रकाशयति)=प्रकाशित करता है। (च)=और, (यः) =जो, (विद्वद्भिः) विद्वानों के द्वारा, (द्रुपदेषु) द्रूणां वृक्षादीनां पदानि फलादिप्राप्तिनिमित्तानि येषु तेषु=वृक्षादि से प्राप्त फलादि के निमित्त हैं जो उनमें, (बद्धः) नियमेन नियोजितः=नियम से युक्त किया हुआ, (वायुलोकः)=वायु लोक को, (गृह्यते)=ग्रहण करता है, (तथा)=वैसे ही, (सः) =वह, (अस्माभिः)=हमारे द्वारा, (अपि) =भी, (ग्राह्यः)=ग्रहण किये जाने योग्य हो। (यादृश)=जैसे, (गुणपदार्था) गुण और पदार्थ, (अदब्धः) हिंसितुमनर्हः=हिंसित न किये जाने योग्य, (विद्वान्) ज्ञानवान्=ज्ञानवान्, (वरुणः) श्रेष्ठतमः। उत्तमव्यवहारहेतुर्वा परमेश्वरः=अत्यन्त श्रेष्ठ या उत्तम व्यवहार वाले परमेश्वर, (राजा) प्रकाशमानः= प्रकाशमान्, (अव) पृथक्करणे=पृथक्-पृथक् बनाकर, (ससृज्यात्) पुनः पुनर्निष्पद्येत निष्पादयेद्वा=बार-बार निष्पादन करे, (सः) =वह, (अस्माभिः) =हमारे द्वारा, (तादृश)=वैसे ही, (गुण)=गुण, (एव)=ही, (उपयोक्तव्यः)=संयुक्त किये जाने चाहिये, हे (भगवन्) = भगवान् ! (भवान्) =आप, (अस्माकम्)= हमारे, (पाशान्)=बन्धनों को, (वि) विशिष्टार्थे=विशेष रूप से, (मुमोक्तु) मुञ्चतु मोचयतु वा =छुड़वाइये। (एवम्) =ऐसे ही, (अस्माभिः) = हमारे द्वारा, (संसारस्थः) =संसार में स्थित, (सूर्यादि) = सूर्यादि, (पदार्थसमूहः)=पदार्थसमूह को, (सम्यक्)=अच्छी तरह से, (उपयोजितः+सन्)=साधने की क्रिया करते हुए, (पाशान्) अधर्माचरणजन्यबन्धान् सर्वान्=अधर्म के आचरण से जनित बन्धनों को और (दारिद्र्य)=दरिद्रता के, (बन्धान्)= बन्धनों को, (पुनः पुनः)=बार-बार, (वि) विशिष्टार्थे=विशेष रूप से, (मुमोक्तु) मुञ्चतु मोचयतु वा=छुड़वाइये। (तथा)=वैसे ही, (एतत्)=इस, (सर्वम्)=सब को, (कुरुत)=करो॥१३॥
महर्षिकृत भावार्थ का भाषानुवाद
इस मन्त्र में भी लुप्तोपमा और श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों के लिए परमेश्वर ने जैसे जो-जो पदार्थ जैसे-जैसे गुणों के पदार्थ बनाये हैं और उन के गुणों को जानकर कर्म, उपासना और ज्ञान में उनको नियोजित किया है, वैसे ही परमेश्वर न्याय का कार्य करता है। वैसे ही हम लोगों को भी अनुष्ठान करना चाहिए। जो पापात्मक कर्म हैं और बन्धनों के करनेवाले कर्म हैं, उनको दूर ही से छोड़कर पुण्यरूप कर्मों का सदा सेवन करना चाहिये॥१३॥
पदार्थान्वयः(म.द.स.)
हे (मनुष्या) मनुष्यो! (यूयम्) तुम (शुनःशेपः) अत्यन्त ज्ञानवाले विद्याव्यवहार के लिये प्राप्त, (विद्वान्) ज्ञानवान् (त्रिषु) कर्म उपासना और ज्ञान में, (यम्) जो (आदित्यम्) अविनाशी परमेश्वर के प्रकाशमय व्यवहार या प्राण के लिये (अह्वत्) आह्वान करता है। (सः) वह (अस्माभिः) हमारे द्वारा (हि) निश्चित रूप से (गृभीतः+सन्) स्वीकार किये जाते हुए (त्रीणि) कर्म, उपासना और ज्ञान में (प्रकाशयति) प्रकाशित करता है। (च) और (यः) जो (विद्वद्भिः) विद्वानों के द्वारा, (द्रुपदेषु) वृक्षादि से प्राप्त फलादि के निमित्त हैं जो उनमें, (बद्धः) नियम से युक्त किया हुआ और (वायुलोकः) वायु लोक को (गृह्यते) ग्रहण करता है। (तथा) वैसे ही (सः) वह (अस्माभिः) हमारे द्वारा (अपि) भी (ग्राह्यः) ग्रहण किये जाने योग्य हो। (यादृश) जैसे (गुणपदार्था) गुण और पदार्थ (अदब्धः) हिंसित न किये जाने योग्य (विद्वान्) ज्ञानवान् विद्वान् (वरुणः) अत्यन्त श्रेष्ठ या उत्तम व्यवहार वाले (राजा) प्रकाशमान् परमेश्वर में है, (अव) पृथक्-पृथक् बनाकर, (ससृज्यात्) बार-बार निष्पादन करे, (सः) वह (अस्माभिः) हमारे द्वारा (तादृश) वैसे ही (गुण) गुण, (एव) ही (उपयोक्तव्यः) संयुक्त किये जाने चाहिये। हे (भगवन्) भगवान् ! (भवान्) आप (अस्माकम्) हमारे, (पाशान्) बन्धनों को, (वि) विशेष रूप से (मुमोक्तु) छुड़वाइये। (एवम्) ऐसे ही (अस्माभिः) हमारे द्वारा (संसारस्थः) संसार में स्थित (सूर्यादि) सूर्यादि (पदार्थसमूहः) पदार्थसमूह को (सम्यक्) अच्छी तरह से, (उपयोजितः+सन्) साधने की क्रिया करते हुए (पाशान्) अधर्म के आचरण से जनित बन्धनों को और (दारिद्र्य) दरिद्रता के (बन्धान्) बन्धनों को (पुनः पुनः) बार-बार (वि) विशेष रूप से (मुमोक्तु) छुड़वाइये। (तथा) वैसे ही (एतत्) इस (सर्वम्) सब कार्य को (कुरुत) करो॥१३॥
संस्कृत भाग
पदार्थः(महर्षिकृतः)-(शुनःशेपः) उक्तार्थो विद्वान् (हि) निश्चयार्थे (अह्वत्) आह्वयति। अत्र लडर्थे लङ्। (गृभीतः) स्वीकृतः हृग्रहोः० इति हस्य भः (त्रिषु) कर्मोपासनाज्ञानेषु (आदित्यम्) विनाशरहितं परमेश्वरं प्रकाशमयं व्यवहारहेतुं प्राणं वा (द्रुपदेषु) द्रूणां वृक्षादीनां पदानि फलादिप्राप्तिनिमित्तानि येषु तेषु (बद्धः) नियमेन नियोजितः (अव) पृथक्करणे (एनम्) पूर्वप्रतिपादितं विद्वांसम् (राजा) प्रकाशमानः (वरुणः) श्रेष्ठतमः। उत्तमव्यवहारहेतुर्वा (ससृज्यात्) पुनः पुनर्निष्पद्येत निष्पादयेद्वा। अत्र वा छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इति नियमात्। रुग्रिकौ च लुकि। (अष्टा०७.४.९१) इत्यभ्यासस्य रुग्रिगागमौ न भवतः। दीर्घोऽकितः। (अष्टा०७.४.८३) इति दीर्घादेशश्च न भवति। (विद्वान्) ज्ञानवान् (अदब्धः) हिंसितुमनर्हः (वि) विशिष्टार्थे (मुमोक्तु) मुञ्चतु मोचयतु वा। अत्र बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुरन्तर्गतो ण्यर्थो वा (पाशान्) अधर्माचरणजन्यबन्धान्॥१३॥
विषयः- पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते॥
अन्वयः- हे मनुष्या यूयं शुनःशेपो विद्वान् त्रिषु यमादित्यमह्वत् सोऽस्माभिर्हि गृभीतः संस्त्रीणि कर्मोपासनाज्ञानानि प्रकाशयति, यश्च विद्वद्भिर्द्रुपदेषु बद्धो वायुलोको गृह्यते तथा सोऽस्माभिरपि ग्राह्यो यादृशगुणपदार्थादब्धो विद्वान् वरुणो राजा परमेश्वरोऽवससृज्यात् सोऽस्माभिस्तादृशगुण एवोपयोक्तव्यः। हे भगवन् ! भवानस्माकं पाशान् विमुमोक्तु। एवमस्माभिस्संसारस्थः सूर्यादिपदार्थसमूहः सम्यगुपयोजितः सन् पाशान् सर्वान् दारिद्र्यबन्धान् पुनः पुनर्विमोचयति तथैतत्सर्वं कुरुत॥१३॥
भावार्थः(महर्षिकृतः)- अत्रापि श्लेषोऽलङ्कारः लुप्तोपमा च। मनुष्यैर्यथेश्वरो यं पदार्थं यादृशगुणं निर्मितवांस्तथैव तद्गुणान् बुद्ध्वा कर्मोपासनाज्ञानानि तेषु नियोजितव्यानि यथा परमेश्वरो न्याय्यं कर्म करोति, तथैवास्माभिरप्यनुष्ठातव्यम्। यानि पापात्मकानि बन्धकराणि कर्माणि सन्ति, तानि दूरतस्त्यक्त्वा पुण्यात्मकानि सदा सेवनीयानि चेति॥१३॥
विषय
तीन बन्धन
पदार्थ
१. 'संसार' शब्द "सृ गतौ" धातु से बना है । 'जगत्' 'गम गतौ' से तथा 'द्रु' 'द्रु गतौ' से । एवं 'द्रु' का अभिप्राय यहाँ संसार है । संसार के तीन 'पद' - स्थान 'सत्त्व , रज व तम' हैं । ये तीनों मनुष्य को बाँधते हैं । इनके बन्धन से पीड़ित होकर वह (शुनःशेपः) - सुख के निर्माण को चाहनेवाला पुरुष (हि) - निश्चय से (त्रिषु द्रुपदेषु) - इन तीनों संसार के स्थानों में (बद्धः) - बँधा हुआ (गृभीतः) - उनसे जकड़ा हुआ (आदित्यम्) - उस आदित्य को [अविद्यमाना - दितिर्यस्मात्] जिससे खण्डन का सम्भव ही नहीं उस वरुण को (अह्वत्) - पुकारता है । मनुष्य विवश होने पर तो प्रभु का स्मरण अवश्य करता है ।
२. जब वह 'शुनः शेप' पुकारता है तब (राजा वरुणः) - वह व्यवस्थापक प्रभु (एनम्) - इस बद्ध पुरुष को (अवससृज्यात्) - इन बन्धनों से छुड़ाए ।
३. यह बन्धनों से छूटा हुआ (विद्वान्) - ज्ञानी पुरुष (अदब्धः) - स्वयं विषयों से हिंसित न होता हुआ (पाशान्) - सब जालों को (विमुमोक्तु) - छुड़ा दे । प्रभु ने इसे मुक्त किया । यह ज्ञान देकर औरों को मुक्त करनेवाला बने । इस प्रकार यह थोड़ा - सा प्रभु - ऋण से अनृण हो जाएगा अथवा प्रभु के निर्देशों का पालन करता हुआ प्रभु का प्रिय बन पाएगा ।
भावार्थ
भावार्थ - प्रभु हमें बन्धन - मुक्त करें तथा हम औरों को बन्धन - मुक्त करने का प्रयास करें ।
विषय
शुनःशेप अर्थात् सुखाभिलाषी मुमुक्षु बद्ध जीव की प्रार्थना
भावार्थ
( त्रिषु ) तीन ( द्रुपदेषु ) खूंटों में ( बद्धः ) बंधे हुए पशु के समान प्रकृति के तीन गुणों में ( गृभीतः ) आन फंसा और जकड़ा हुआ यह ( शुनःशेपः ) सुखार्थो, मुमुक्षु और जिज्ञासु पुरुष ( आदित्यम् ) सूर्य के समान तेजस्वी एवं सबको अपनी शरण में लेने हारे परमेश्वर को ( अह्वत् ) पुकारता है । और ( राजा वरुणः ) प्रकाशस्वरूप, वह सर्वोपरि वरुण, सर्वश्रेष्ठ ( अदब्धः ) कभी भी नाश न होने वाला, नित्य, (विद्वान्) ज्ञानवान् परमेश्वर ( एनं ) उस जिज्ञासु को ( अव ससृज्यात् ) बंधनों से छुड़ादे और वही ( पाशान् ) सब पाशों को ( वि मुमोक्तु ) नाना प्रकार से दूर करे ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
१-१५ शुनःशेप आजीगर्तिः कृत्रिमो वैश्वामित्रो देवरात ऋषिः । देवता—१ प्रजापतिः । २ अग्निः । ३-५ सविता भगो वा । ६-१५ वरुणः ॥ छन्दः-१, २, ६–१५ त्रिष्टुप् । ३-५ गायत्री ॥ पञ्चदशर्चं सूक्तम् ॥
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात लुप्तोपमा व श्लेषालंकार आहेत. परमेश्वराने ज्या ज्या गुणांचे जे जे पदार्थ निर्माण केलेले आहेत त्या त्या पदार्थांच्या गुणांना जाणून त्यांना कर्म, उपासना व ज्ञानात युक्त करावे. जसा परमेश्वर न्याय अर्थात न्याययुक्त कर्म करतो तसेच आम्हीही कर्म करावे. जे बंधनयुक्त पापात्मक कर्म आहेत, त्यांचा त्याग करून पुण्यकर्मांचे सदैव सेवन करावे. ॥ १३ ॥
इंग्लिश (3)
Meaning
Shunah-shepa, man of knowledge dedicated to light and happiness, inspired and possessed by ambition, bound within the yajnic pillars of knowledge, action and meditation, should invoke and develop Aditya, power of sun and wind. May Varuna, lord omniscient ruler of the world, shape him (as a maker and saviour of humanity). May He, inviolable lord omnipotent, deliver us from bonds of sin, ignorance and poverty.
Subject of the mantra
Then, what kind of that Vauņa (The supreme God) is, this subject has been preached in this mantra.
Etymology and English translation based on Anvaya (logical connection of words) of Maharshi Dayanad Saraswati (M.D.S)-
He=O! (manuṣyā)=men, (yūyam)=all of you, (śunaḥśepaḥ)= attained for the most knowledgeable learning habit, (vidvān)=knowledgeable, (triṣu)=in deeds, worship and knowledge, (yam)=that, (ādityam)=for the luminous activity of the imperishable God or breath, (ahvat)=invokes, (saḥ)=that,(asmābhiḥ)=by us, (hi)=certainly, (gṛbhītaḥ+san)= being accepted, (trīṇi)=in deeds, worship and knowledge, (prakāśayati)=reveals, (ca)=and (yaḥ)=that, (vidvadbhiḥ)=by scholars, (drupadeṣu)=for the fruits obtained from trees, which are in them, (baddhaḥ)=associated by rule, [aur]=and, (vāyulokaḥ)=the air region, (gṛhyate)=accepts, (tathā)=in the same way, (saḥ)=that, (asmābhiḥ)=by us, (api)=also, (grāhyaḥ)=be acceptable, (yādṛśa)= Just as, (guṇapadārthā)=quality and substances, (adabdhaḥ)=inviolable, (vidvān)=knowledgeable scholar, (varuṇaḥ)=extremely great or having excellent behavior, (rājā)=is in radiant God, (ava)=creating separately, (sasṛjyāt)=execute repeatedly, (saḥ)=that, (asmābhiḥ)=by us, (tādṛśa)=in the same way, (guṇa)=quality, (eva)=only, (upayoktavyaḥ)=should be combined, He=O! (bhagavan)=God, (bhavān)=you, (asmākam)=our, (pāśān)=to the ties, (vi)=specially, (mumoktu)= free us from our bonds, (evam)=in the same way, (asmābhiḥ)=by us, (saṃsārasthaḥ)=located in the world, (sūryādi)=the Sun et cetera, (padārthasamūhaḥ)=the substance group, (samyak)=properly, (upayojitaḥ)=while practicing, (pāśān)=bonds created by behavior of unrighteousness, (dāridrya)=of poverty, (bandhān+san)=bonds, (punaḥ punaḥ)=repeatedly, (vi)=specially, (mumoktu)=get rid of, (tathā) =in the same way, (etat)=this, (sarvam) =all deeds, (kuruta) perform.
English Translation (K.K.V.)
O humans! You are the most enlightened, the wise in worship and having the knowledge that invokes the imperishable God's luminous activity or life breath. He illuminates in action, worship and knowledge what is definitely accepted by us and those, which are for the fruits obtained by the scholars from the trees, which are regulated in them and accepts the air world. In the same way, He should be able to be accepted by us as well. As the qualities, substances and non-violable knowledgeable scholar, the luminous God of the most excellent or best activity, who makes separately and executes again and again, those same qualities should be combined by us. Oh God! You especially liberate us from our bondages. In the same way, by performing the activity of meditation, the Sun-like material group located in the world, gets rid of especially the bondages created by unrighteous conduct and the bondages of poverty again and again. Do all this work in the same way.
TranslaTranslation of gist of the mantra by Maharshi Dayanandtion of gist of the mantra by Maharshi Dayanand
There are latent simile and paronomasia as figurative in this mantra. Whatever things God has created for human beings and has employed them in action, worship and knowledge, knowing their qualities, so does God do the work of judgment. Similarly, we should also perform rituals. Those which are sinful deeds and those which are the acts of bondages should always be served in the form of virtuous deeds, leaving them from afar.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
What is the nature of that Varuna is further taught in the 13th Mantra.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O men, as a learned person who has a touch of the wisdom of the wise, invokes Immortal God or the Prana for the acquistion of knowledge, action and contemplation, so let us also invoke and accept Him (God). When so invoked, He reveals to us the real nature of these three i. e. knowledge, action and Contemplation or communion. As air is utilized by scientists for the manufacture of aero planes etc. with the wooden planks of the tree and other things, let us also do so. As God who is the Best knower and irresistible leader commands us to utilize things of the world, we should utilize them in the same manner. O God, deliver us from all bonds cause! by sinful acts Thus utilized by us properly and methodically, all things of the world like the sun, air etc. loosen all our bonds of poverty. You should also therefore utilize them properly.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
(त्रिषु ) कर्मोपासनाज्ञानेषु = In or about the action, meditation and knowledge. (आदित्यम्) विनाशरहितं परमेश्वरं प्रकाशमयं व्यवहारहेतुं प्राणं वा ।। = Immortal God or bright Prana. (द्रपदेषु ) द्रुणां वृक्षादीनां पदानि फलादि प्राप्तिनिमित्तानि येषु तेषु । (अदब्ध:) हिंसितुमनईः = Inviolable or Arrestable. (पाशान्) अधर्माचरणजन्यान् बन्धान् = Bonds caused by sinful acts. (गृभीतः) स्वीकृतः । हृग्रहोर्भः इति भः = Accepted.
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
Men should know thoroughly the properties of all the objects made by God and should associate with them action, and knowledge. We must be just as God is. Those sinful acts which cause bondage must be cast aside and meritorious acts should always be performed by every one.
Translator's Notes
The word आदित्य is derived from दो-अवखण्डने नञ therefore means Imperishable or Immortal अदितिरेव आदित्य: (स्वार्थेऽण ) So the word Aditya stands primarily for God, though it also means the sun, the Prana etc. For the primary meaning of the word Aditya as God, there is the Vedic authority itself. तदेवाग्निस्तदादित्यस्तद् वायुस्तदु चन्द्रमाः ॥ ( यजु० ३२.१ ) i. e. God is called by the name of Agni, Aditya, Vayu, Chandrama and Brahma etc. That Aditya means the sun is too well known to require an authority. In the Jaimineeyopanishad Brahmana 1.44.5 it is stated सहस्रं हैते आदित्यस्य रश्मयः ॥ (जैमिनीयोप० १४४.५) i. e. the sun has a thousand and one rays. Rishi Dayananda has interpreted aditya as Prana also besides God, for which the following passage from the Tandya Maha Brahmana can be aptly quoted. प्राण आदित्यः || (ताण्ड्य महाब्राह्मणे १६.१३.२)
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Hemanshu Pota
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal