ऋग्वेद - मण्डल 1/ सूक्त 91/ मन्त्र 16
ऋषिः - गोतमो राहूगणः
देवता - सोमः
छन्दः - पिपीलिकामध्यानिचृद्गायत्री
स्वरः - षड्जः
आ प्या॑यस्व॒ समे॑तु ते वि॒श्वत॑: सोम॒ वृष्ण्य॑म्। भवा॒ वाज॑स्य संग॒थे ॥
स्वर सहित पद पाठआ । प्या॒य॒स्व॒ । सम् । ए॒तु॒ । ते॒ । वि॒श्वतः॑ । सो॒म॒ । वृष्ण्य॑म् । भव॑ । वाज॑स्य । स॒म्ऽग॒थे ॥
स्वर रहित मन्त्र
आ प्यायस्व समेतु ते विश्वत: सोम वृष्ण्यम्। भवा वाजस्य संगथे ॥
स्वर रहित पद पाठआ। प्यायस्व। सम्। एतु। ते। विश्वतः। सोम। वृष्ण्यम्। भव। वाजस्य। सम्ऽगथे ॥ १.९१.१६
ऋग्वेद - मण्डल » 1; सूक्त » 91; मन्त्र » 16
अष्टक » 1; अध्याय » 6; वर्ग » 22; मन्त्र » 1
Acknowledgment
अष्टक » 1; अध्याय » 6; वर्ग » 22; मन्त्र » 1
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (2)
विषयः
पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।।।
अन्वयः
हे सोम विद्वन् ! वैद्यकवित्ते विश्वतो वृष्ण्यमस्मान् समेत त्वमाप्यायस्व वाजस्य संगथे रोगापहा भव ॥ १६ ॥
पदार्थः
(आ) अभितः (प्यायस्व) वर्धस्व (सम्) (एतु) प्राप्नोतु (ते) तव (विश्वतः) सर्वस्याः सृष्टेः सकाशात् (सोम) वीर्य्यवत्तम (वृष्ण्यम्) वृषसु वीर्य्यवत्सु भवम्। वृषन्शब्दाद्भवे छन्दसीति यत्। वाछन्दसीति प्रकृतिभावनिषेधः पक्षेऽल्लोपः। (भव) द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (वाजस्य) वेगयुक्तस्य सैन्यस्य (संगथे) संग्रामे। संगथ इति संग्रामना०। निघं० २। ७। ॥ १६ ॥
भावार्थः
मनुष्यैर्विद्वदोषधिगणान् संसेव्य बलविद्ये प्राप्य सर्वस्याः सृष्टेरनुत्तमा विद्या उन्नीय शत्रून्विजित्य सज्जनान् संरक्ष्य शरीरात्मपुष्टिः सततं वर्धनीया ॥ १६ ॥
विषयः
पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।।।
अन्वयः
हे सोम विद्वन् ! वैद्यकवित्ते विश्वतो वृष्ण्यमस्मान् समेतु त्वमाप्यायस्व वाजस्य संगथे रोगापहा भव ॥ १६ ॥
पदार्थः
(आ) अभितः (प्यायस्व) वर्धस्व (सम्) (एतु) प्राप्नोतु (ते) तव (विश्वतः) सर्वस्याः सृष्टेः सकाशात् (सोम) वीर्य्यवत्तम (वृष्ण्यम्) वृषसु वीर्य्यवत्सु भवम्। वृषन्शब्दाद्भवे छन्दसीति यत्। वाछन्दसीति प्रकृतिभावनिषेधः पक्षेऽल्लोपः। (भव) द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (वाजस्य) वेगयुक्तस्य सैन्यस्य (संगथे) संग्रामे। संगथ इति संग्रामना०। निघं० २। ७। ॥ १६ ॥
भावार्थः
मनुष्यैर्विद्वदोषधिगणान् संसेव्य बलविद्ये प्राप्य सर्वस्याः सृष्टेरनुत्तमा विद्या उन्नीय शत्रून्विजित्य सज्जनान् संरक्ष्य शरीरात्मपुष्टिः सततं वर्धनीया ॥ १६ ॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है ।
पदार्थ
हे (सोम) अत्यन्त पराक्रमयुक्त वैद्यकशास्त्र को जाननेहारे विद्वान् ! (ते) आपका (विश्वतः) संपूर्ण सृष्टि से (वृष्ण्यम्) वीर्य्यवानों में उत्पन्न पराक्रम है, वह हम लोगों को (सम् एतु) अच्छी प्रकार प्राप्त हो तथा आप (आप्यायस्व) उन्नति को प्राप्त और (वाजस्य) वेगवाली सेना के (संगथे) संग्राम में रोगनाशक (भव) हूजिये ॥ १६ ॥
भावार्थ
मनुष्यों को चाहिये कि विद्वान् और औषधिगणों का सेवनकर, बल और विद्या को प्राप्त हो, समस्त सृष्टि की अत्युत्तम विद्याओं को उन्नति कर, शत्रुओं को जीत और सज्जनों की रक्षाकर, शरीर और आत्मा की पुष्टि निरन्तर बढ़ावें ॥ १६ ॥
विषय
वृष्ण्यं वाजः
पदार्थ
१. हे (सोम) = शान्त प्रभो ! आप (आप्यायस्व) = हमारा सब प्रकार से वर्धन कीजिए । (ते वृष्ण्यम्) = आपकी शक्ति (विश्वतः) = सब ओर से (समेतु) = हमें प्राप्त हो । आप (वाजस्य) = वाज के (संगथे) = संगमन व प्रापण में (भव) = हमारे सहायक होओ, अर्थात् आप हमें वाज प्राप्त कराइए । २. 'वृष्णय' शब्द वीर्य का वाचक है । यह हमें सर्वतः प्राप्त हो । प्रभु ने इसे शरीर में उत्पन्न करने की व्यवस्था की है । शरीर में व्याप्त होकर यह हमारा सब प्रकार से वर्धन करनेवाला होता है । इसके द्वारा प्रभु हमें वाज की प्राप्ति कराते हैं । यह वाज अन्नमयकोश में गति [speed] है । यही प्राणमयकोश में शक्ति [strength] के रूप में है । मनोमयकोश में यह त्याग [Sacrifice] है और विज्ञानमयकोश में यह ज्ञान के रूप में है [गतेस्त्रयोऽर्थाः, ज्ञानं गमन प्राप्तिश्च] । इन सम्पूर्ण वाजों का मूल 'वृष्ण्यम्' = वीर्य ही है । इसी से सब प्रकार की वृद्धि होती है ।
भावार्थ
भावार्थ = प्रभु हमें वीर्य व वीर्य के द्वारा वाज प्राप्त कराएँ ।
विषय
पक्षान्तर में उत्पादक परमेश्वर और विद्वान् का वर्णन ।
भावार्थ
हे (सोम ) राजन् ! विद्वन् ! छात्र ! तू ( आप्यायस्व ) सब प्रकार से वृद्धि को प्राप्त हो, ( ते ) तुझे ( विश्वतः ) सब तरफ से ( वृष्ण्यम् ) वीर्यवान् पुरुषों में होनेवाला उत्पादक बल (सम् एतु ) प्राप्त हो । तू ( वाजस्य ) बल, ज्ञान, ऐश्वर्य और अन्नादि के ( संगथे ) प्राप्ति करने में (भव) सहायक और यत्नवान् हो । (२) परमेश्वर गुणों से महान् है उसे सब प्रकार का बल प्राप्त है । वह ऐश्वर्य के प्राप्त करने में सहायक हो ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
गोतमो रहूगणपुत्र ऋषिः ॥ सोमो देवता ॥ छन्दः—१, ३, ४ स्वराट्पङ्क्तिः ॥ - २ पङ्क्तिः । १८, २० भुरिक्पङ्क्तिः । २२ विराट्पंक्तिः । ५ पादनिचृद्गायत्री । ६, ८, ९, ११ निचृद्गायत्री । ७ वर्धमाना गायत्री । १०, १२ गायत्री। १३, १४ विराङ्गायत्री । १५, १६ पिपीलिकामध्या निचृद्गायत्री । १७ परोष्णिक् । १९, २१, २३ निचृत् त्रिष्टुप् ॥ त्रयोविंशत्यृचं सूक्तम् ॥
मराठी (1)
भावार्थ
माणसांनी विद्वानांचे ग्रहण करावे व औषधांचे सेवन करावे. बल व विद्या प्राप्त करावी. संपूर्ण सृष्टीची अत्युत्तम विद्या प्राप्त करून उन्नती करावी. शत्रूंना जिंकून सज्जनांचे रक्षण करावे. शरीर व आत्म्याची निरंतर पुष्टी करावी. ॥ १६ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Source and secret of health and life, Soma, lord giver of strength and vitality, grow and help us grow. May growth and progress come to you from all round. Let it come to us from all round. Be at the heart of congregations and in the thick of battles where strength and courage rule the life for victory.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
How is Soma is taught further in the 16th Mantra.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O virile Vaidya or learned physician! let thy virility or vigour come to us from all sides. Go on growing, or developing. At the time of battle between the armies, be thou the destroyer of diseases.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
(सोम) वीर्यवत्तम = The most virile. (संगथे) सङ्गथ इति संग्रामनाम (विद्य० २.७ ) = In the battle.
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
Men should always increase or develop the power of body and soul by serving the learned and taking in the drugs. having acquired the knowledge and strength, developing the knowledge of the whole world, conquering enemies and protecting righteous persons.
Translator's Notes
रेतः सोमः ॥ (कौषीतकी ब्रा० १३.७ ) शत०३.३.२१ Therefore Rishi Dayananda's interpretation of सोम as वीर्यवत्तम = or most virile is well-authenticated.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal