ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 93/ मन्त्र 8
ऋषिः - तान्वः पार्थ्यः
देवता - विश्वेदेवा:
छन्दः - आस्तारपङ्क्ति
स्वरः - पञ्चमः
ऋ॒भुॠ॑भु॒क्षा ऋ॒भुर्वि॑ध॒तो मद॒ आ ते॒ हरी॑ जूजुवा॒नस्य॑ वा॒जिना॑ । दु॒ष्टरं॒ यस्य॒ साम॑ चि॒दृध॑ग्य॒ज्ञो न मानु॑षः ॥
स्वर सहित पद पाठऋ॒भुः । ऋ॒भु॒क्षाः । ऋ॒भुः । वि॒ध॒तः । मदः॑ । आ । ते॒ । हरी॒ इति॑ । जू॒जु॒वा॒नस्य॑ । वा॒जिना॑ । दु॒स्तर॑म् । यस्य॑ । साम॑ । चि॒त् । ऋध॑क् । य॒ज्ञः । न । मानु॑षः ॥
स्वर रहित मन्त्र
ऋभुॠभुक्षा ऋभुर्विधतो मद आ ते हरी जूजुवानस्य वाजिना । दुष्टरं यस्य साम चिदृधग्यज्ञो न मानुषः ॥
स्वर रहित पद पाठऋभुः । ऋभुक्षाः । ऋभुः । विधतः । मदः । आ । ते । हरी इति । जूजुवानस्य । वाजिना । दुस्तरम् । यस्य । साम । चित् । ऋधक् । यज्ञः । न । मानुषः ॥ १०.९३.८
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 93; मन्त्र » 8
अष्टक » 8; अध्याय » 4; वर्ग » 27; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 8; अध्याय » 4; वर्ग » 27; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (3)
पदार्थ
(ऋभुक्षाः-ऋभुः) परमात्मा महान् और ज्ञान से भासमान है (विधतः-मदः-ऋभुः) जगत् को रचनेवाले का हर्ष-आनन्द ज्ञान से भरा हुआ है (जूजुवानस्य) बहुत प्रेरित करते हुए तेरे (वाजिना हरी) बलवान् हरणशील कर्मानुसार संसार और मोक्ष में लाने ले जाने धर्मवाले दण्ड प्रसाद हैं (यस्य साम चित्-दुष्टरम्) जिसका अन्तकर्म और स्तवन पापियों से दुस्तरणीय है। (यज्ञः-न मानुषः-ऋधक्) अध्यात्मयज्ञ मानुष-साधारण मनुष्य से साधनेयोग्य द्रव्ययज्ञ नहीं, किन्तु पृथक् मुमुक्षुओं से साध्य है ॥८॥
भावार्थ
परमात्मा महान् ज्ञान से प्रकाशमान है। उस विधाता का आनन्द भी ज्ञान से भरा हुआ है, उसके कर्मानुसार दण्ड और प्रसाद संसार मोक्षफलवाले हैं, उसकी प्राप्ति के लिये अध्यात्मयज्ञ किया जाता है ॥८॥
विषय
उपासक का अतिमानव रूप
पदार्थ
[१] (ऋभुक्षा:) = वे महान् प्रभु (ऋभुः) = [ऋतेन भाति] अपने सत्यस्वरूप से देदीप्यमान हैं। (विधतः) = इस प्रभु को उपासक का (मदः) = हर्ष (ऋभुः) = यज्ञों से दीप्त होता है, अर्थात् प्रभु का उपासक आनन्द का अनुभव करता है और उसे यज्ञों में ही आनन्द मिलता है। [२] हे प्रभो ! (जूजुवानस्य) = निरन्तर गति देनेवाले (ते) = आपके दिये हुए ये (हरी) = इन्द्रियरूप अश्व (आवाजिना) = सब प्रकार से शक्तिशाली होते हैं । एक व्यक्ति आपकी प्रेरणा में चलता है तो उसकी ये इन्द्रियाँ क्षीणशक्ति न होकर सबल ही बनी रहती हैं। [३] हे प्रभो ! आप तो वे हैं (यस्य) = जिनकी (साम) = उपासना (चित्) = भी (दुष्टरम्) = शत्रुओं से अभिभूत नहीं हो पाती। आपके उपासक को काम-क्रोधादि शत्रु दबा नहीं सकते। [४] आपके उपासक का (यज्ञः) = यज्ञ भी (ऋधक्) = पृथक् ही होता है, (न मानुषः) = सामान्य मनुष्यों से किये जानेवाले यज्ञ की तरह वह नहीं होता, उपासक का यज्ञ असाधारण व अलौकिक होता है। वस्तुतः इस उपासक में प्रभु की ही शक्ति काम कर रही होती है । उस शक्ति से शक्ति-सम्पन्न होकर वह अतिमानव प्रतीत होता है ।
भावार्थ
भावार्थ - महान् प्रभु अपने सत्यस्वरूप में देदीप्यमान हैं। प्रभु का उपासक भी कामादि से अभिभूत न होता हुआ अतिमानव यज्ञों को करने में समर्थ होता है।
विषय
महान् प्रभु का वर्णन। उसका सर्वातिशायी आनन्द और बल है।
भावार्थ
(ऋभुक्षाः ऋभुः) वह महान् प्रभु, सत्य ज्ञान, प्रकाश से चमकने वाला है, (विद्युतः) जगत् को रचने वाले प्रभु का (मदः) हर्ष और आनन्द भी (ऋभुः) महान् है। हे प्रभो ! (जुजुवानस्य) सब को मन्मार्ग में प्रेरणा करने वाले (ते हरी) तेरे धारण और आकर्षण करने वाले, महान् सामर्थ्य वाले (वाजिना) बल युक्त सूर्य चन्द्रवत् दोनों बल (आ) सर्वत्र विद्यमान हैं (यस्य साम चित् दुः-स्तरं) जिसका एक समान बल भी दुस्तर, अपार, सर्वोपरि है और जो स्वयं (मानुषः नः यज्ञः ऋधक्) सब मनुष्यों के प्रति एक समान पूजनीय और सब से पृथक, सब से महान् है।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ऋषिस्तान्वः पार्थ्यः। विश्वेदेवा देवताः॥ छन्द:- १ विराट् पक्तिः। ४ पादनिचृत् पङ्क्तिः। ५ आर्चीभुरिक् पङ्क्तिः। ६, ७, १०, १४ निचृत् पङ्क्तिः। ८ आस्तारपङ्क्तिः। ९ अक्षरैः पङ्क्तिः। १२ आर्ची पङ्क्तिः। २, १३ आर्चीभुरिगनुष्टुप्। ३ पादनिचृदनुष्टुप्। ११ न्यङ्कुसारिणी बृहती। १५ पादनिचृद् बृहती। पञ्चदशर्चं सूक्तम्॥
संस्कृत (1)
पदार्थः
(ऋभुक्षाः-ऋभुः) परमात्मा महान् “ऋभुक्षा-महन्नाम” [निघ० ३।३] ऋतेन ज्ञानेन भानवान् “ऋभवः-ऋतेन भान्ति” [निरु० ११।१६] (विधतः-मदः-ऋभु) जगतो रचयितुर्हर्षः-ज्ञानेन भानवानस्ति (ते जूजुवानस्य) भृशं प्रेर्यमाणस्य तव (वाजिना हरी) बलवन्तौ हरणशीलौ कर्मानुरूपं संसारमोक्षयोरानयन-नयनधर्माणौ दण्डप्रसादौ स्तः (यस्य साम चित्-दुष्टरम्) यस्यान्तकर्मस्तवनं चित् खलु पापैर्दुस्तरणीयम् (यज्ञः-न मानुषः-ऋधक्) अध्यात्मयज्ञो न हि मानुषः साधारणजनसाध्यो द्रव्ययज्ञः किन्तु पृथक् खलु देवैर्मुमुक्षुभिः साध्यः ॥८॥
इंग्लिश (1)
Meaning
Great is Indra, cosmic energy, great is the joy of the creator of cosmic energy. O mighty lord of cosmic energy, great are the complementary currents of your energy circuit. Grand, not easy, is the knowledge and articulation of the divine energy of nature, and its management too at the human level as yajnic process is not easy.
मराठी (1)
भावार्थ
परमात्मा महान ज्ञानाने प्रकाशमान असतो. त्या विधात्याचा आनंदही ज्ञानाने भरलेला आहे. जीवाच्या कर्मानुसार तो दंड व प्रसादाच्या रूपाने संसार व मोक्ष फल देतो. त्याच्या प्राप्तीसाठी अध्यात्मयज्ञ केला जातो. ॥८॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal