ऋग्वेद - मण्डल 2/ सूक्त 1/ मन्त्र 7
ऋषिः - आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समदः
देवता - अग्निः
छन्दः - विराट्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
त्वम॑ग्ने द्रविणो॒दा अ॑रं॒कृते॒ त्वं दे॒वः स॑वि॒ता र॑त्न॒धा अ॑सि। त्वं भगो॑ नृपते॒ वस्व॑ ईशिषे॒ त्वं पा॒युर्दमे॒ यस्तेऽवि॑धत्॥
स्वर सहित पद पाठत्वम् । अ॒ग्ने॒ । द्र॒वि॒णः॒ऽदाः । अ॒र॒म्ऽकृते॑ । त्वम् । दे॒वः । स॒वि॒ता । र॒त्न॒ऽधाः । अ॒सि॒ । त्वम् । भगः॑ । नृ॒ऽप॒ते॒ । वस्वः॑ । ई॒शि॒षे॒ । त्वम् । पा॒युः । दमे॑ । यः । ते॒ । अवि॑धत् ॥
स्वर रहित मन्त्र
त्वमग्ने द्रविणोदा अरंकृते त्वं देवः सविता रत्नधा असि। त्वं भगो नृपते वस्व ईशिषे त्वं पायुर्दमे यस्तेऽविधत्॥
स्वर रहित पद पाठत्वम्। अग्ने। द्रविणःऽदाः। अरम्ऽकृते। त्वम्। देवः। सविता। रत्नऽधाः। असि। त्वम्। भगः। नृऽपते। वस्वः। ईशिषे। त्वम्। पायुः। दमे। यः। ते। अविधत्॥
ऋग्वेद - मण्डल » 2; सूक्त » 1; मन्त्र » 7
अष्टक » 2; अध्याय » 5; वर्ग » 18; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 2; अध्याय » 5; वर्ग » 18; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
अन्वयः
हे अग्ने त्वमरङ्कृते द्रविणोदाः त्वं रत्नधाः सविता देवोऽसि । हे नृपते भगवँस्त्वं वस्व इशिषे यो दमे तेऽविधत् त्वत्सेवां विदधाति तस्य त्वं पायुरसि ॥७॥
पदार्थः
(त्वम्) (अग्ने) सूर्यवत् सुखप्रदातः (द्रविणोदाः) धनप्रदः (अरङ्कृते) पूर्णपुरुषार्थिने (त्वम्) (देवः) कमनीयः (सविता) ऐश्वर्यं प्रति प्रेरकः (रत्नधाः) यो रत्नानि दधाति सः (असि) (त्वम्) (भगः) ऐश्वर्यवान् (नृपते) नृणां पालक (वस्वः) वसूनि (इशिषे) (त्वम्) (पायुः) पालकः (दमे) निजगृहे (यः) (ते) तव (अविधत्) विदधाति ॥७॥
भावार्थः
ये पुरुषार्थिनां मनुष्याणां सत्कर्त्तारोऽलसानां तिरस्कर्त्तारः परिचारकेभ्यः सुखस्य दातार ऐश्वर्यवन्तो भवेयुस्त इह नृपतयो भवितुमर्हेयुः ॥७॥
हिन्दी (4)
विषय
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।
पदार्थ
हे (अग्ने) सूर्य के समान सुख देनेवाले ! (त्वम्) आप (अरङ्कृते) पूरे पुरुषार्थ करनेवाले के लिये (द्रविणोदाः) धन देनेवाले (त्वम्) आप (रत्नधाः) रत्नों को धारण और (सविता) ऐश्वर्य के प्रति प्रेरणा करनेवाले (देवः) मनोहर (असि) हैं। हे (नृपते) मनुष्यों की पालना करनेवाले और (भगः) ऐश्वर्यवान् (त्वम्) आप (वस्वः) धनों की (इशिषे) ईश्वरता रखते हैं। (यः) जो (ते) आपके (दमे) निज घर में (अविधत्) विधान करता है। उसके (त्वम्) आप (पायुः) पालनेवाले हैं ॥७॥
भावार्थ
जो पुरुषार्थी मनुष्यों का सत्कार तथा आलस्य करनेवालों का तिरस्कार करनेवाले और सेवकों के लिये सुख देनेवाले ऐश्वर्यवान् हों, वे इस संसार में सबके राजा होने को योग्य होवें ॥७॥
पदार्थ
पदार्थ = हे ( अग्ने ) = पूजनीय नेता ( अरं कृते ) = श्रेष्ठ आचरणों से अलंकृत उद्यमी पुरुष के लिए ( त्वं द्रविणोदा ) = आप धन के दाता देव सब जगत् के जनक और ( रत्नधा ) = रमणीय पदार्थों के धारण करनेवाले ( असि ) = हैं, हे ( नृपते ) = मनुष्यमात्र के स्वामी ( त्वं भगः ) = आप ही भजनीय सेवनीय हैं ( वस्वः ) = धन के ( ईशिषे ) = नियन्ता हैं ( दमे ) = सब इन्द्रियों का दमन कर ( यः ते अविधत् ) = जो आपकी भक्ति, प्रार्थना उपासना करता है ( त्वं पायुः ) = आप ही उसके रक्षक हो ।
भावार्थ
भावार्थ = हे पूजनीय सबके नेता परमात्मन् ! जो भद्र पुरुष श्रेष्ठ कर्मों के करनेवाले हैं, उनको आप धन देते हो, उन प्रेमी भक्तों के लिए ही आपने रमणीय सकल ब्रह्माण्ड धारण किये हुए हैं, जो श्रेष्ठ अपनी इन्द्रियों का दमन करके आपकी उपासना करते हैं, उनकी रक्षा करते हुए, उनको धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष ये चार पुरुषार्थ प्रदान करते हो ।
विषय
द्रविणोदा- रत्नधा
पदार्थ
१. हे (अग्ने) = परमात्मन्! (त्वम्) = आप (अरंकृते) = अपने जीवन को सद्गुणों से अलंकृत करनेवाले के लिए (द्रविणोदा:) = आप धनों के देनेवाले हैं। (त्वम्) = आप (देवः) = सब कुछ देनेवाले (सविता) = सबके प्रेरक (रत्नधाः असि) = रमणीय रत्नों के धारण करनेवाले हैं। २. (त्वम्) = आप (भग:) = ऐश्वर्यों के स्वामी हैं। (नृपते) = हे नरों के रक्षक प्रभो! आप (वस्वः ईशिषे) = सब वसुओं के ईश हैं। (यः) = जो (दमे) = इस शरीररूप गृह में (ते अविधत्) - आपकी उपासना करता है, उसके (त्वं पायुः) = आप रक्षक हो ।
भावार्थ
भावार्थ- हम अपने जीवन को सद्गुणों से अलंकृत करें तो प्रभु हमें धनों के देनेवाले होते हैं, सब रमणीय रत्नों को प्राप्त कराते हैं। उपासक प्रभु की रक्षा का पात्र बनता है।
विषय
उनके कर्त्तव्य ।
भावार्थ
हे (अग्ने) सूर्य के समान प्रकाशक, सब सुखों के देने हारे ! ( त्वं ) तू ( अरंकृते ) खूब पुरुषार्थ करने वाले को ( द्रविणोदाः ) धनों, ऐश्वर्यों का देने वाला है । ( त्वं देवः ) तू देव, सर्वप्रद, ( सविता ) उत्पादक, ( रत्नधा असि ) सब रमणीय रत्न आदि पदार्थों को धारण करने वाला ( असि ) है । हे ( नृपते ) मनुष्यों के पालक ! ( त्वं ) तू ( भगः ) सब ऐश्वर्यों का स्वामी, सुख और कल्याणकारी, होकर ( वस्वः ईशिषे ) समस्त ऐश्वर्यों का और बसी प्रजा का स्वामी हो । ( यः ) जो ( ते ) तेरे ( दमे ) दमनकारी शासन में, गृह में ( अविधत् ) काम करता, तेरी सेवा परिचर्या करता है तू उसका (पायुः) पालन करने हारा है ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
आङ्गिरसः शौनहोत्रो भार्गवो गृत्समद ऋषिः ॥ अग्निर्देवता ॥ छन्दः—१ पङ्क्तिः । ९ भुरिक् पक्तिः । १३ स्वराट् पङ्क्तिः । २, १५ विराड् जगती । १६ निचृज्जगती । ३, ५, ८, १० निचृत् त्रिष्टुप् । ४, ६, ११, १२, १४ भुरिक् त्रिष्टुप् । ७ विराट् त्रिष्टुप् । षोडशर्चं सूक्तम ॥
मराठी (1)
भावार्थ
जे पुरुषार्थी माणसांचा सत्कार व आळशांचा तिरस्कार करतात, सेवकांना सुख देतात, ऐश्वर्यवान बनतात, ते या जगात सर्वांचे राजे होण्यायोग्य असतात. ॥ ७ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Agni, lord of light and creator of new life, you are the giver of wealth to the person who acts in faith and homage to you for the beauty and grace of life and culture. Self-refulgent lord of life, you are Savita, light and inspiration, the spirit of universal creation, fertilisation, refreshment and rejuvenation. You hold the entire treasure jewels of the world of existence. Ruler and sustainer of all, you are Bhaga, power and glory of humanity. You rule and command and advance the wealth and beauty and splendour of the life-sustaining abodes of nature and humanity. You are the father, mother and sustainer of the person whoever observes the law of Dharma in the family and the home.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
Again about the science scholars.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O scientist ! you delight beings like The sun. You provide wealth to industrious people, discover and wear the jewels (precious stones and metals), and are glorious and handsome. O protector of human beings! you apportion due significance to wealth and protect the dwellers carrying on rightly.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
Worthy are the rulers who honor industrious and condemn the idle persons. They delight the conscious public servants.
Foot Notes
(अरंकृते ) पूर्णपुरुषार्थिने = For industrious persons.
बंगाली (1)
পদার্থ
ত্বমগ্নে দ্রবিণোদা অরংকৃতে ত্বং দেবঃ সবিতা রত্নধা অসি।
ত্বং ভগো নৃপতে বস্ব ঈশিষে ত্বং পায়ুর্দমে যন্তেহবিধৎ।।৩০।।
(ঋগ্বেদ ২।১।৭)
পদার্থঃ হে (অগ্নে) পূজনীয় নেতা পরমাত্মা! (অরংকৃতে) শ্রেষ্ঠ আচরণ দ্বারা অলংকৃত উদ্যমী পুরুষের জন্য (ত্বম্ দ্রবিণোদা) তুমি ঐশ্বর্যের দাতা। (ত্বম্ দেবঃ সবিতা) তুমি সমস্ত সুখের দাতা দেব, সমস্ত জগতের জনক এবং (রত্নধা অসি) রমণীয় পদার্থের ধারণকারী। হে (নৃপতে) মানুষ মাত্রের স্বামী! (ত্বম্ ভগঃ) তুমিই ভজনীয়, সেবনীয়, (বস্বঃ) ধনের (ঈশিষে) নিয়ন্তা। (দমে) সমস্ত ইন্দ্রিয়ের দমন করে (যঃ তে অবিধৎ) যে তোমার প্রার্থনা করে, (ত্বম্ পায়ুঃ) তুমিই তার রক্ষক।
ভাবার্থ
ভাবার্থঃ হে পূজনীয় সকলের নেতা পরমাত্মা! যে সকল মনুষ্য সৎ ও শ্রেষ্ঠকর্মকারী, তাকে তুমি ব্রহ্মজ্ঞানরূপ আধ্যাত্মিক ও স্বর্ণাদিরূপ আধিভৌতিক ধন প্রদান করো। সেই প্রেমী ভক্তের জন্যই তুমি রমণীয় সকল ব্রহ্মাণ্ড ধারণ করো। যে শ্রেষ্ঠ পুরুষ নিজ ইন্দ্রিয়ের দমন করে তোমার উপাসনা করে, তুমি তাকে রক্ষা করে ধর্ম, অর্থ, কাম, মোক্ষ এই চার পুরুষার্থ প্রদান করো।।৩০।।
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal