ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 51/ मन्त्र 14
ऋषिः - स्वस्त्यात्रेयः
देवता - विश्वेदेवा:
छन्दः - त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
स्व॒स्ति मि॑त्रावरुणा स्व॒स्ति प॑थ्ये रेवति। स्व॒स्ति न॒ इन्द्र॑श्चा॒ग्निश्च॑ स्व॒स्ति नो॑ अदिते कृधि ॥१४॥
स्वर सहित पद पाठस्व॒स्ति । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । स्व॒स्ति । प॒थ्ये॒ । रे॒व॒ति॒ । स्व॒स्ति । नः॒ । इन्द्रः॑ । च॒ । अ॒ग्निः । च॒ । स्व॒स्ति । नः॒ । अ॒दि॒ते॒ । कृ॒धि॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
स्वस्ति मित्रावरुणा स्वस्ति पथ्ये रेवति। स्वस्ति न इन्द्रश्चाग्निश्च स्वस्ति नो अदिते कृधि ॥१४॥
स्वर रहित पद पाठस्वस्ति। मित्रावरुणा। स्वस्ति। पथ्ये। रेवति। स्वस्ति। नः। इन्द्रः। च। अग्निः। च। स्वस्ति। नः। अदिते। कृधि ॥१४॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 51; मन्त्र » 14
अष्टक » 4; अध्याय » 3; वर्ग » 7; मन्त्र » 4
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 3; वर्ग » 7; मन्त्र » 4
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह ॥
अन्वयः
हे अदिते रेवति ! त्वं पथ्ये यथा मित्रावरुणा नः स्वस्ति इन्द्रश्च स्वस्ति अग्निश्च स्वस्ति नः करोति तथा स्वस्ति कृधि ॥१४॥
पदार्थः
(स्वस्ति) सुखम् (मित्रावरुणा) प्राणोदानौ (स्वस्ति) (पथ्ये) पथोनपेते कर्मणि (रेवति) बहुधनयुक्ते (स्वस्ति) (नः) अस्मभ्यम् (इन्द्रः) वायुः (च) (अग्निः) विद्युत् (च) (स्वस्ति) सुखम् (नः) अस्मभ्यम् (अदिते) अखण्डितविद्य (कृधि) कुरु ॥१४॥
भावार्थः
यः सर्वेभ्यः सुखं प्रयच्छति स एव विद्वान् प्रशंसितो भवति ॥१४॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (अदिते) खण्डितविद्या से रहित (रेवति) बहुत धन से युक्त ! आप (पथ्ये) मार्गयुक्त कर्म्म में जैसे (मित्रावरुणा) प्राण और उदान (नः) हम लोगों के लिये (स्वस्ति) सुख (इन्द्रः, च) और वायु (स्वस्ति) सुख को (अग्निः, च) और बिजुली (स्वस्ति) सुख (नः) हम लोगों के लिये करती है, वैसे (स्वस्ति) सुख (कृधि) करिये ॥१४॥
भावार्थ
जो सब जीवों के लिये सुख देता है, वही विद्वान् प्रशंसित होता है ॥१४॥
विषय
विद्वानों शिल्पियों, तथा भौतिक शक्तियों से भी कल्याण–याचना ।
भावार्थ
भा०-हे (पथ्ये रेवति ) जीवन-मार्ग में सुखकारिणी ! हे धनैश्वर्यवति ! तू (मित्रावरुणौ ) प्राण अपान के तुल्य ( स्वस्ति ) सुख कल्याण ( कृधि ) कर । (इन्द्रः च अग्निः च) विद्युत् और अग्निवत् ऐश्वर्यवान् ज्ञानवान् पुरुष दोनों ( स्वस्ति) कल्याण करें । हे (अदिते) अखण्डित चरित्र आदि से युक्त तू ( नः स्वस्ति कृधि ) हमारा कल्याण कर ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
स्वस्त्यात्रेय ऋषिः ॥ विश्वेदेवा देवताः ॥ छन्द:-१ गायत्री । २, ३, ४ निचृद् गायत्री । ५, ८, ९, १० निचृदुष्णिक् । ६ उष्णिक् । ७ विराडुष्णिक् ११ निचृत्त्रिष्टुप । १२ त्रिष्टुप । १३ पंक्तिः । १४, १५ अनुष्टुप् ।।
विषय
'स्नेह निर्देषता सुधन बल प्रकाश व स्वास्थ्य'
पदार्थ
[१] (मित्रावरुणा) = स्नेह व निर्देषता [द्वेष निवारण] की देवताएँ (स्वस्तिः) = हमारा कल्याण करें। हम सबके प्रति स्नेहवाले हों और किसी से द्वेष न करें। हे रेवति उत्तम ऐश्वर्यवाली (पथ्ये) = मार्ग की देवते! तू (स्वस्ति) = हमारा कल्याण कर। उत्तम मार्ग से धन को कमाते हुए हम अपना कल्याण सिद्ध करें। [२] (नः) = हमारे लिये (इन्द्रः च) = बल की देवता (अग्निः च) = और प्रकाश की देवता (स्वस्ति) = कल्याण करे। हमारा जीवन बल व प्रकाश के समन्वयवाला हो। हे (अदिते) = स्वास्थ्य की देवते! तू (नः) = हमारे लिये (स्वस्ति कृधि) = कल्याण को कर । स्वस्थ पुरुष ही आनन्द का अनुभव कर पाता है।
भावार्थ
भावार्थ- हम 'स्नेह, निद्वेषता, उत्तम मार्ग से धन प्राप्ति, बल प्रकाश व स्वास्थ्य' को प्राप्त करके आनन्दलाभ करें।
मराठी (1)
भावार्थ
जो सर्वांना सुख देतो तोच विद्वान प्रशंसित होतो. ॥ १४ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
May Mitra and Varuna, sun and moon, prana and udana energies of nature, rich in life’s wealth of vitality, be for our good and well-being and guard us to move on the right path of action. May the universal electric energy and the vital heat of life’s vitality be kind and good for our well-being. O Mother Nature, eternal and imperishable one, do us good, be kind and gracious.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The same subject is continued.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O mother ! endowed with inviolable knowledge and abundant wealth, may Prana and udana give us happiness, in the performance of a work which is not opposed to the true path. Bestow happiness upon us as the air and electricity do.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
That highly learned person only is praised by people who bestows happiness upon all.
Foot Notes
(अदिते ) अखण्डितविद्य। दो अवखण्डने (दिवा० ) | = Endowed with inviolable knowledge. (मित्रावरुणा ) प्राणोदानौ । प्राणोदानौ वै मित्रावरुणो । प्राणोदानो वै मित्रावरुणौ (Stph 1, 8, 3, 12 ) | = Prana and Udana.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal