ऋग्वेद - मण्डल 9/ सूक्त 69/ मन्त्र 10
इन्द॒विन्द्रा॑य बृह॒ते प॑वस्व सुमृळी॒को अ॑नव॒द्यो रि॒शादा॑: । भरा॑ च॒न्द्राणि॑ गृण॒ते वसू॑नि दे॒वैर्द्या॑वापृथिवी॒ प्राव॑तं नः ॥
स्वर सहित पद पाठइन्दो॒ इति॑ । इन्द्रा॑य । बृ॒ह॒ते । प॒व॒स्व॒ । सु॒ऽमृ॒ळी॒कः । अ॒न॒व॒द्यः । रि॒शादाः॑ । भर॑ । च॒न्द्राणि॑ । गृ॒ण॒ते । वसू॑नि । दे॒वैः । द्या॒वा॒पृ॒थि॒वी॒ इति॑ । प्र । अ॒व॒त॒म् । नः॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
इन्दविन्द्राय बृहते पवस्व सुमृळीको अनवद्यो रिशादा: । भरा चन्द्राणि गृणते वसूनि देवैर्द्यावापृथिवी प्रावतं नः ॥
स्वर रहित पद पाठइन्दो इति । इन्द्राय । बृहते । पवस्व । सुऽमृळीकः । अनवद्यः । रिशादाः । भर । चन्द्राणि । गृणते । वसूनि । देवैः । द्यावापृथिवी इति । प्र । अवतम् । नः ॥ ९.६९.१०
ऋग्वेद - मण्डल » 9; सूक्त » 69; मन्त्र » 10
अष्टक » 7; अध्याय » 2; वर्ग » 22; मन्त्र » 5
Acknowledgment
अष्टक » 7; अध्याय » 2; वर्ग » 22; मन्त्र » 5
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
पदार्थः
(इन्दो) ऐश्वर्यसम्पन्न परमात्मन् ! (सुमृळीकः) कर्मयोगिसुखदः (अनवद्यः) निन्दारहितः (रिशादाः) बाधकनाशकस्त्वं (इन्द्राय) कर्मयोगिने (पवस्व) पवित्रतां देहि। अथ च (गृणते) स्तोत्रे कर्मयोगिने (चन्द्राणि) आह्लादकानि (वसूनि) धनानि (भर) प्रददस्व। भवान् (देवैः) दिव्यधनयुते (द्यावापृथिवी) द्यावाभूमी (नः) अस्मभ्यं (प्रावतम्) प्रापयतु ॥१०॥ इत्येकोनसप्ततितमं सूक्तं द्वाविंशो वर्गश्च समाप्तः।
हिन्दी (3)
पदार्थ
(इन्दो) ऐश्वर्यसंपन्न परमात्मन् ! (सुमृळीकः) कर्मयोगी को सुख देनेवाले (अनवद्यः) निन्दारहित (रिशादाः) बाधकों के नाशक आप (इन्द्राय) कर्मयोगी के लिए (पवस्व) पवित्रता प्रदान करें और (गृणते) स्तुति करनेवाले कर्मयोगी के लिए (चन्द्राणि) आह्लाद देनेवाले (वसूनि) धनों को (भर) प्रदान करें। आप (देवैः) दिव्य धनों के सहित (द्यावापृथिवी) द्युलोक और पृथिवीलोक को (नः) हम लोगों के लिए (प्र अवतं) प्राप्त कराएँ ॥१०॥
भावार्थ
इस मन्त्र में कर्मयोगी के लिए ऐश्वर्यप्रदान का वर्णन किया गया है ॥१०॥ यह ६९ वाँ सूक्त और २२ वाँ वर्ग समाप्त हुआ।
विषय
सुमृडीकः अनवद्यः
पदार्थ
[१] (इन्दो) = हे सोम ! तू (बृहते) = वृद्धि [उन्नति] के मार्ग पर चलनेवाले (इन्द्राय) = जितेन्द्रिय पुरुष के लिये (पवस्व) = प्राप्त हो । (सुमृडीकः) = तू उसके जीवन को सुखी करनेवाला हो । (अनवद्यः) = सब अवद्यों [पापों] से उसे ऊपर उठानेवाला हो [न अवद्यं यस्मात्] । (रिशादा:) = सब शत्रुओं का नष्ट करनेवाला हो [रिशतां असिता] । [२] (गृणते) = स्तुति करनेवाले के लिये (चन्द्राणि वसूनि) = आह्लादकर वसुओं को, निवास के लिये आवश्यक तत्त्वों को, (भरा) = तू प्राप्त करा । तेरे सुरक्षित होने पर (देवैः) = दिव्यगुणों से युक्त हुए हुए [प्रकाश व दृढ़ता युक्त हुए हुए] द्यावापृथिवी द्युलोक और पृथिवीलोक, मस्तिष्क व शरीर (नः) = हमारा (प्रावतम्) = प्रकर्षेण रक्षण करें। सुरक्षित सोम मस्तिष्क को दीप्त बनाता है और शरीर को दृढ़ करता है ।
भावार्थ
भावार्थ- सुरक्षित सोम हमें निष्पाप व सुखी बनाता है। ये हमें आह्लादकारक वसुओं को प्राप्त कराता है । मस्तिष्क को दीप्त व शरीर को दृढ़ करता है । यह सोमरक्षक पुरुष निर्दोष जीवनवाला बनकर गतिशील व सबके साथ मिलकर चलनेवाला बनता है, सो 'रेणु' कहलाता है [री-गति, आलिंगन] यह सबके प्रति स्नेहवाला होने से 'वैश्वामित्र: ' है । इसीका अगला सूक्त है । यह सोम का प्रशंसन करता हुआ कहता है-
विषय
सोम शिष्य के कर्त्तव्य।
भावार्थ
हे (इन्दो) सोम ! आचार्य को प्रभुवत् उपास्य जानकर उसकी शरण में आने वाले ! तू (सुमृडीकः) उत्तम सुख हेने हारा और (अनवद्यः) अनिन्दनीय (रिशादाः) दुष्टगुणों का नाशक होकर (बृहते इन्द्राय पवस्व) बड़े भारी ऐश्वर्यवान् प्रभु की ओर बढ़। तू (गृणते) उपदेश करने वाले के लिये (चन्द्राणि वसूनि) आह्लादकारक नाना ऐश्वर्य प्राप्त करा। हे (द्यावा पृथिवी) सूर्य भूमिवत् माता पिता, गुरु राजा आदि जनो ! आप लोग भी (देवैः) उत्तम गुणों और विजयी विद्वानों सहित (नः प्र अवतं) हमारी रक्षा करो, हमें ज्ञान प्रदान करो और हम से प्रेम करो। इति द्वाविंशो वर्गः॥
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
हिरण्यस्तूप ऋषिः ॥ पवमानः सोमो देवता ॥ छन्दः- १, ५ पादनिचृज्जगती। २—४, ६ जगती। ७, ८ निचृज्जगती। ९ निचृत्त्रिष्टुप्। १० त्रिष्टुप्॥ दशर्चं सूक्तम्॥
इंग्लिश (1)
Meaning
O lord of peace, beauty and joy, giver of happiness and well being, adorable divinity, destroyer of violence, enemies and impediments, flow for the great Indra, for the glory of the karma-yogi. Bring the beauties of wealth, settlement and security, honour and excellence of life for the celebrant. O heaven and earth, come along with the divinities of nature and humanity and protect and promote us with happiness and well being.
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात कर्मयोग्यासाठी ऐश्वर्य प्रदान करण्याचे वर्णन आहे. ॥१०॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal