ऋग्वेद - मण्डल 9/ सूक्त 69/ मन्त्र 7
सिन्धो॑रिव प्रव॒णे नि॒म्न आ॒शवो॒ वृष॑च्युता॒ मदा॑सो गा॒तुमा॑शत । शं नो॑ निवे॒शे द्वि॒पदे॒ चतु॑ष्पदे॒ऽस्मे वाजा॑: सोम तिष्ठन्तु कृ॒ष्टय॑: ॥
स्वर सहित पद पाठसिन्धोः॑ऽइव । प्र॒व॒णे । नि॒म्ने । आ॒शवः॑ । वृष॑ऽच्युताः । मदा॑सः । गा॒तुम् । आ॒श॒त॒ । शम् । नः॒ । नि॒ऽवे॒शे । द्वि॒ऽपदे॑ । चतुः॑ऽपदे । अ॒स्मे इति॑ । वाजाः॑ । सो॒म॒ । ति॒ष्ठ॒न्तु॒ । कृ॒ष्टयः॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
सिन्धोरिव प्रवणे निम्न आशवो वृषच्युता मदासो गातुमाशत । शं नो निवेशे द्विपदे चतुष्पदेऽस्मे वाजा: सोम तिष्ठन्तु कृष्टय: ॥
स्वर रहित पद पाठसिन्धोःऽइव । प्रवणे । निम्ने । आशवः । वृषऽच्युताः । मदासः । गातुम् । आशत । शम् । नः । निऽवेशे । द्विऽपदे । चतुःऽपदे । अस्मे इति । वाजाः । सोम । तिष्ठन्तु । कृष्टयः ॥ ९.६९.७
ऋग्वेद - मण्डल » 9; सूक्त » 69; मन्त्र » 7
अष्टक » 7; अध्याय » 2; वर्ग » 22; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 7; अध्याय » 2; वर्ग » 22; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
पदार्थः
(सोम) हे जगदीश्वर ! त्वं (अस्मे) अस्माकं (निवेशे) स्थितौ (नो द्विपदे चतुष्पदे) अस्मत्पशुमनुष्यादीनां (शम्) कल्याणं कुरुष्व। तथा मदीयाः (कृष्टयः) बुद्धयः (तिष्ठन्तु) शुभविषयिण्यो भवन्तु। (मदासः) आनन्दयुतं (आशवः) व्यापकं भवद्यशः (गातुम्) उपगीय एवं प्रकारेण जिज्ञासवस्तव रूपे (आशत) लीना भवन्तु। यथा (सिन्धोः इव) समुद्रस्य (निम्ने प्रवणे) निम्नप्रवाहे (वृषच्युताः) वेगवत्यो नद्यो मिलन्ति तद्वत् ॥७॥
हिन्दी (3)
पदार्थ
(सोम) हे परमात्मन् ! आप (अस्मे) हमारी (निवेशे) स्थिति में (नः) हमारे (द्विपदे चतुष्पदे) मनुष्य तथा पशुओं के (शं) कल्याणकारी हों। तथा हमारी (कृष्टयः) बुद्धियें (तिष्ठन्तु) शुभ हों। (मदासः) आनन्दमय (आशवः) व्यापक आपके यश को (गातुं) गानकर इस प्रकार जिज्ञासु लोग आपके रूप में (आशत) लीन हों। जैसे (सिन्धोरिव) समुद्र के (प्रवणे निम्ने) निम्न प्रवाह में (वृषच्युताः) वेग से बहनेवाली नदियाँ मिलती हैं ॥७॥
भावार्थ
परमात्मा करुणासिन्धु हैं। जिस प्रकार क्षुद्र नदियाँ समुद्र में मिलकर महासागर हो जाती हैं, इसी प्रकार उक्त परमात्मा को मिलकर उपासक महत्त्व को धारण करता है ॥७॥
विषय
वाजाः कृष्टयः
पदार्थ
[१] (सिन्धोः इव) = जैसे नदी के जल (निम्ने) = निम्न प्रदेश में जाते हैं, उसी प्रकार (वृषच्युताः) = [वृषो हि भगवान् धर्म:] धार्मिक पुरुष से शरीर में आसिक्त हुए हुए ये सोमकण (प्रवणे) - [easer, modesthu humer] सोमरक्षण के लिये उत्सुक नम्र पुरुष में (गातुं आशत) = मार्ग का व्यापन करते हैं, नम्र पुरुष में सुरक्षित होकर रहते हैं। ये सोमकण (आशवः) = उसे शीघ्रता से कार्यों में व्याप्त करनेवाले होते हैं। और (सदासः) = आनन्द व उल्लास का कारण बनते हैं । [२] ये सोम (नः निवेशे) = हमारे गृहों में (द्विपदे) = मनुष्यों के लिये व (चतुष्पदे) = पशुओं के लिये (शम्) = शान्ति को देनेवाले हों । हे सोम वीर्यशक्ते! (अस्मे) = हमारे लिये (वाजाः) = शक्तिशाली [ शक्ति के पुञ्ज] (कृष्टयः) = [A learned man] विद्वान् पुरुष (तिष्ठन्तु) = ठहरें । अर्थात् हमारी इस प्रकार के सशक्त विद्वान् पुरुषों के संग में उठने-बैठने की प्रवृत्ति हो ।
भावार्थ
भावार्थ-सोम का रक्षण, इनके रक्षण के लिये उत्सुक नम्र [प्रभु-भक्त] पुरुष ही कर पाते हैं। ये सोमकण हमारे घरों को सुन्दर बनाते हैं, क्योंकि इनके रक्षण से सब नीरोग रहते हैं। सोमरक्षण से हमारी रुचि ज्ञानी सशक्त पुरुषों के संग में उठने-बैठने की होती है।
विषय
राजा के अधीन भृत्य शासकों के कर्त्तव्य।
भावार्थ
(निम्ने प्रवणे) निम्न प्रदेश में जिस प्रकार (सिन्धोः) बहते प्रवाह के (वृष-च्युताः) वर्षते मेघ से गिरे हुए (आशवः) वेग से जाने वाले जलसमूह (गातुम् आशत) स्वयं मार्ग या भूमि को प्राप्त कर लेते हैं उसी प्रकार (वृष-च्युताः) बलवान् सर्वप्रबन्धक, वृत्तिदाता पुरुष से प्रेरित होकर (आशवः) वेगवान् (मदासः) हर्षयुक्त जन (निम्ने प्रवणे) उसके नीचे के पद पर रहकर भी उस (सिन्धोः इव) सिन्धु के समान गंभीर प्रभु की (गातुम्) भूमि वा आज्ञा को प्राप्त करते हैं। कृप हिंसा-संक्लेशन-दानेष्वपि। भ्वा०। कै गै शब्दे॥ (नः निवेशे) हमारे रहने के स्थान में (अस्मे द्विपदे चतुष्पदे) हमारे दोपायों और चौपायों को (शं) कल्याण, सुख और शान्ति प्राप्त हो। और (अस्मे) हमारे (वाजाः) अन्न और (कृष्टयः) खेतियां तथा मनुष्य प्रजाएं पुत्र पौत्रादि भी हे (सोम) उत्तम शासक ! सब (तिष्ठन्तु) स्थिर होकर रहें। विनष्ट न हों।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
हिरण्यस्तूप ऋषिः ॥ पवमानः सोमो देवता ॥ छन्दः- १, ५ पादनिचृज्जगती। २—४, ६ जगती। ७, ८ निचृज्जगती। ९ निचृत्त्रिष्टुप्। १० त्रिष्टुप्॥ दशर्चं सूक्तम्॥
इंग्लिश (1)
Meaning
Floods of river waters showered from the clouds flow fast in their happy course down to the sea and mix with the ocean. Like these, may our people, joyous with showers of soma, fast and progressive, flow and proceed like water courses to the divine Indra. O Soma, lord of peace and joy, let there be peace and joy in our homesteads for humans and animals both. May our people and our powers and progress be firm and constant on the forward paths of higher achievement.
मराठी (1)
भावार्थ
परमात्मा करुणासिंधू आहे. ज्या प्रकारे क्षुद्र नद्या समुद्रात मिसळून महासागर बनतात त्याचप्रकारे परमेश्वराला साक्षात करून उपासकाला महत्त्व प्राप्त होते. ॥७॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal