अथर्ववेद - काण्ड 9/ सूक्त 5/ मन्त्र 31
यो वै नैदा॑घं॒ नाम॒र्तुं वेद॑। ए॒ष वै नैदा॑घो॒ नाम॒र्तुर्यद॒जः पञ्चौ॑दनः। निरे॒वाप्रि॑यस्य॒ भ्रातृ॑व्यस्य॒ श्रियं॑ दहति॒ भव॑त्या॒त्मना॑। यो॒जं पञ्चौ॑दनं॒ दक्षि॑णाज्योतिषं॒ ददा॑ति ॥
स्वर सहित पद पाठय: । वै । नैदा॑घम्। नाम॑ । ऋ॒तुम् । वेद॑ । ए॒ष: । वै । नैदा॑घ: । नाम॑ । ऋ॒तु: । यत् । अ॒ज: । पञ्च॑ऽओदन: । नि: । ए॒व । अप्रि॑यस्य । भ्रातृ॑व्यस्य । श्रिय॑म् । द॒ह॒ति॒ । भव॑ति । आ॒त्मना॑ । य: । अ॒जम् । पञ्च॑ऽओदनम् । दक्षि॑णाऽज्योतिषम् । ददा॑ति ॥५.३१॥
स्वर रहित मन्त्र
यो वै नैदाघं नामर्तुं वेद। एष वै नैदाघो नामर्तुर्यदजः पञ्चौदनः। निरेवाप्रियस्य भ्रातृव्यस्य श्रियं दहति भवत्यात्मना। योजं पञ्चौदनं दक्षिणाज्योतिषं ददाति ॥
स्वर रहित पद पाठय: । वै । नैदाघम्। नाम । ऋतुम् । वेद । एष: । वै । नैदाघ: । नाम । ऋतु: । यत् । अज: । पञ्चऽओदन: । नि: । एव । अप्रियस्य । भ्रातृव्यस्य । श्रियम् । दहति । भवति । आत्मना । य: । अजम् । पञ्चऽओदनम् । दक्षिणाऽज्योतिषम् । ददाति ॥५.३१॥
अथर्ववेद - काण्ड » 9; सूक्त » 5; मन्त्र » 31
विषय - अज के दृष्टान्त से पञ्चौदन आत्मा का वर्णन।
भावार्थ -
(एष वै नैदाघो नाम ऋतुः) यह नैदाघ अर्थात् नितरां दग्ध करने वाली ग्रीष्म ऋतु (अजः पंचौदनः) पंचौदन अज का ही एक रूप हैं। अजन्मा परमात्मा अज है, और वह प्रलयकाल में पांचों भूतों का भक्षण सा कर लेता है, इसलिए ये पांचों भूत परमात्मा के ओदन रूप हैं, अर्थात् भात रूप हैं। अतः परमात्मा पंचौदन अज है। (यो वै नैदाघं नाम ऋतुं वेद) इसलिए जो कोई नैदाघ ऋतु को जानता है और इस ऋतु के उत्पादक परमात्मा को जान लेता है, और साथ ही (योजं पंचौदनं दक्षिणाज्योतिषं ददाति) जो कोई इस पंचौदन अज का दान करता है, अर्थात् इस ज्योतिर्मय और पांचों भूतों को समेटने वाले अजन्मा प्रभु का दान करता है, जैसे कि यजमान दक्षिणा का दान किया करता है वैसे ही आत्मिक यज्ञ का जो यजमान इस प्रभु का उपदेश प्रजाजनों को दान रूप में देता है, वहे (आत्मना भवति) इस आत्मा के सहारे रहता है और (निः एव अप्रियस्य भ्रातृव्यस्य श्रियं दहति) इसके अप्रिय शत्रुओं का तेज नष्ट हो जाता है। काम, क्रोध आदि शत्रु उस समय अप्रिय लगने लगते हैं जिस समय कि आत्मिक यज्ञ का करने वाला आत्मा की ओर पग बढ़ाता है। प्रकृति में लीन पुरुष को काम क्रोध आदि प्रिय हैं परन्तु आत्मनिरत पुरुष को ये काम क्रोध आदि अप्रिय अर्थात् शत्रुरूप लगने लगते हैं। अतः आत्मनिरत पुरुष इनकी श्री के नाश करने में यत्नवान् होता है।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - भृगुर्ऋषिः। अजः पञ्चोदनो देवता। १, २, ५, ९, १२, १३, १५, १९, २५, त्रिष्टुभः, ३ चतुष्पात् पुरोऽति शक्वरी जगती, ४, १० नगत्यौ, १४, १७,२७, ३०, अनुष्टुभः ३० ककुम्मती, २३ पुर उष्णिक्, १६ त्रिपाद अनुष्टुप्, १८,३७ त्रिपाद विराड् गायत्री, २४ पञ्चपदाऽनुपटुबुष्णिग्गर्भोपरिष्टाद्बर्हता विराड् जगती २०-२२,२६ पञ्चपदाउष्णिग् गर्भोपरिष्टाद्बर्हता भुरिजः, ३१ सप्तपदा अष्टिः, ३३-३५ दशपदाः प्रकृतयः, ३६ दशपदा प्रकृतिः, ३८ एकावसाना द्विपदा साम्नी त्रिष्टुप, अष्टात्रिंशदर्चं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें