Loading...
ऋग्वेद मण्डल - 1 के सूक्त 34 के मन्त्र
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
मण्डल के आधार पर मन्त्र चुनें
अष्टक के आधार पर मन्त्र चुनें
  • ऋग्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • ऋग्वेद - मण्डल 1/ सूक्त 34/ मन्त्र 2
    ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः देवता - अश्विनौ छन्दः - निचृज्जगती स्वरः - निषादः

    त्रयः॑ प॒वयो॑ मधु॒वाह॑ने॒ रथे॒ सोम॑स्य वे॒नामनु॒ विश्व॒ इद्वि॑दुः । त्रयः॑ स्क॒म्भासः॑ स्कभि॒तास॑ आ॒रभे॒ त्रिर्नक्तं॑ या॒थस्त्रिर्व॑श्विना॒ दिवा॑ ॥

    स्वर सहित पद पाठ

    त्रयः॑ । प॒वयः॑ । मधु॒ऽवाहे॑न । रथे॑ । सोम॑स्य । वे॒नाम् । अनु॑ । विश्वे॑ । इत् । वि॒दुः॒ । त्रयः॑ । स्क॒म्भासः॑ । स्क॒मि॒तासः॑ । आ॒ऽरभे॑ । त्रिः । नक्त॑म् । या॒थः । त्रिः । ऊँ॒ इति॑ । अ॒श्वि॒ना॒ । दिवा॑ ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    त्रयः पवयो मधुवाहने रथे सोमस्य वेनामनु विश्व इद्विदुः । त्रयः स्कम्भासः स्कभितास आरभे त्रिर्नक्तं याथस्त्रिर्वश्विना दिवा ॥

    स्वर रहित पद पाठ

    त्रयः । पवयः । मधुवाहेन । रथे । सोमस्य । वेनाम् । अनु । विश्वे । इत् । विदुः । त्रयः । स्कम्भासः । स्कमितासः । आरभे । त्रिः । नक्तम् । याथः । त्रिः । ऊँ इति । अश्विना । दिवा॥

    ऋग्वेद - मण्डल » 1; सूक्त » 34; मन्त्र » 2
    अष्टक » 1; अध्याय » 3; वर्ग » 4; मन्त्र » 2
    Acknowledgment

    संस्कृत (1)

    विषयः

    (त्रयः) त्रित्वसंख्याविशिष्टाः (पवयः) वज्रतुल्यानि चालनार्थानि कलाचक्राणि। पविरिति वज्रनामसु पठितम्। निघं० २।२०। (मधुवाहने) मधुरगुणयुक्तानां द्रव्याणां वेगानां वा वाहनं प्रापणं यस्मात्तस्मिन् (रथे) रमंते येन यानेन तस्मिन् (सोमस्य) ऐश्वर्यस्य चन्द्रलोकस्य वा। अत्र षुप्रसवैश्वर्ययोरित्यस्य प्रयोगः। (वेनाम्) #कामिना यात्रां धापॄवस्यज्यतिभ्यो नः। उ० ३।६। इत्यजधातोर्नः प्रत्ययः* (अनु) आनुकूल्ये (विश्वे) सर्वे (इत्) एव (विदुः) जानन्ति (त्रयः) त्रित्वसंख्याकाः (स्कम्मासः) धारणार्थाः स्तंभविशेषाः (स्कभितासः) स्थापिता धारिताः। अत्रोभयत्र ¤आजसेरसुग् इत्यसुगागमः। (आरभे) आरब्धव्ये गमनागमने (त्रिः) त्रिवारम् (नक्तम्) रात्रौ। नक्तमिति रात्रिनामसु पठितम्। निघं० १।७। (याथः) प्राप्नुतम् (त्रिः) त्रिवारम् (ऊँ) वितक्रे (अश्विना) अश्विनाविव सकलशिल्पविद्याव्यापिनौ। अत्र सुपां सुलुग् इत्याकारादेशः। (दिवा) दिवसे ॥२॥ #[कमनीयाम्। सं०] *[अजेर्व्यघञपोः अ० २।४।५६। इत्यनेन चाज्धातोः स्थाने व्यादेशः सं०] ¤[अ० ७।१।५०।]

    अन्वयः

    पुनस्ताभ्यां तत्र किं किं साधनीयमित्युपदिश्यते।

    पदार्थः

    हे अश्विना विवसमग्रशिल्पविद्याव्यापिनौ पुरुषौ युवां यस्मिन् मधुवाहने रथ त्रयः पवस्त्रयः स्कंभासः स्कभितासो भवन्ति तस्मिन् स्थित्वा त्रिर्नक्तं रात्रौ त्रिर्दिवा दिवसे चाभीष्टं स्थानं याथो गच्छथस्तत्रापि युवाभ्यां विना कार्य्यसिद्धिर्न जायते। मनुष्या यस्य मध्ये स्थित्वा सोमस्य चंद्रस्य वा वेनां कमनीयां कान्तिं सद्यः प्राप्नुवन्ति। यं चारभे विश्वेदेवा इदेव विदुर्जानन्ति तमु रथं संसाध्य यथावदभीष्टं क्षिप्रं प्राप्नुतम् ॥२॥

    भावार्थः

    भूमिसमुद्रान्तरिक्षगमनं चिकीर्षुभिर्मनुष्यैस्त्रिचक्राग्न्यागारस्तम्भयुक्तानि विमानादीनि यानानि रचयित्वा तत्र स्थित्वैकस्मिन् दिन एकस्यां रात्रौ भूगोलसमुद्रान्तरिक्षमार्गेण त्रिवारं गंतुं शक्येरन्। तत्रेदृशास्त्रयस्स्कंभा रचनीया यत्र सर्वे कलावयवाः काष्ठलोष्ठादिस्तम्भावयवा वा स्थितिं प्राप्नुयुः। तत्राग्निजले संप्रयोज्य चालनीयानि। नैतैर्विना कश्चित्सद्यो भूमौ समुद्रेऽन्तरिक्षे वा गंतुमागंतुं च शक्नोति तस्मादेतेषां सिद्धये विशिष्टाः प्रयत्नाः कार्या इति ॥२॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (4)

    विषय

    फिर उनसे क्या-२ सिद्ध करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

    पदार्थ

    हे अश्वि अर्थात् वायु और बिजुली के समान संपूर्ण शिल्प विद्याओं को यथावत् जाननेवाले विद्वान् लोगो ! आप जिस (मधुवाहने) मधुर गुणयुक्त द्रव्यों की प्राप्ति होने के हेतु (रथे) विमान में (त्रयः) तीन (पवयः) वज्र के समान कला घूमने के चक्र और (त्रयः) तीन (स्कम्भासः) बन्धन के लिये खंभ (स्कभितासः) स्थापित और धारण किये जाते हैं, उसमें स्थित और अग्नि और जल के समान कार्य्यसिद्धि करके (त्रिः) तीन बार (नक्तम्) रात्रि और (त्रिः) तीन बार (दिवा) दिन में इच्छा किये हुए स्थान को (उपयाथः) पहुंचो वहां भी आपके विना कार्य्य सिद्धि कदापि नहीं होती मनुष्य लोग जिसमें बैठके (सोमस्य) ऐश्वर्य की (वेनां) प्राप्ति को करती हुई कामना वा चन्द्रलोक कीइकान्ति को प्राप्त होते और जिसके (आरभे) आरम्भ करने योग्य गमनागमन व्यवहार में (विश्वे) सब विद्वान् (इत्) ही (विदुः) जानते हैं उस (उ) अद्भुत रथ को ठीक-२ सिद्ध कर अभीष्ठस्थानों में शीघ्र जाया आया करो ॥२॥

    भावार्थ

    भूमि समुद्र और अन्तरिक्ष में जाने की इच्छा करनेवाले मनुष्यों को योग्य है कि तीन-२ चक्र युक्त अग्नि के घर और स्तंभयुक्त यान को रचकर उसमें बैठ कर एक दिन-रात में भूगोल समुद्र अन्तरिक्ष मार्ग से तीन-२ बार जानेको समर्थ हो सकें उस यान में इस प्रकार के खंभ रचने चाहिये कि जिसमें कलावयव अर्थात् काष्ठ लोष्ठ आदि खंभों के अवयव स्थित हो फिर वहां अग्नि जल का संप्रयोग कर चलावें। क्योंकि इनके विना कोई मनुष्य शीघ्र भूमि समुद्र अन्तरिक्ष में जाने आने को समर्थ नहीं हो सकता इससे इनकी सिद्धि के लिये सब मनुष्यों को बड़े-२ यत्न अवश्य करने चाहियें ॥२॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश इस मन्त्र में किया है।

    सन्धिविच्छेदसहितोऽन्वयः

    हे अश्विनौ इव समग्र शिल्पविद्याव्यापिनौ पुरुषौ युवां यस्मिन् मधुवाहने रथे त्रयः पवयः त्रयः स्कम्भासः स्कभितासः भवन्ति तस्मिन् स्थित्वा त्रिः नक्तं रात्रौ त्रिः दिवा दिवसे च अभीष्टं स्थानं याथः गच्छथः तत्रापि युवाभ्यां विना कार्य्यसिद्धिः न जायते। मनुष्या यस्य मध्ये स्थित्वा सोमस्य चन्द्रस्य वा वेनां कमनीयां कान्तिं सद्यः प्राप्नुवन्ति। यं च आरभे विश्वेदेवा इत् एव विदुः जानन्ति तम् उ रथं संसाध्य यथावतत् अभीष्टं क्षिप्रं प्राप्नुतम् ॥२॥

    पदार्थ

    हे  (अश्विनौ) अश्विनाविव सकलशिल्पविद्याव्यापिनौ=वायु और बिजली के समान सम्पूर्ण शिल्प विद्याओं को यथावत् जाननेवाले विद्वान् लोगो ! (युवाम्)=तुम दोनों, (यस्मिन्)=जिस, (मधुवाहने) मधुरगुणयुक्तानां द्रव्याणां वेगानां वा वाहनं प्रापणं यस्मात्तस्मिन्=मधुर गुणयुक्त द्रव्यों के वेग से  प्राप्ति होने के जिस कारण से, (रथे) रमंते येन यानेन तस्मिन्=जिस विमान में, (त्रयः) त्रित्वसंख्याविशिष्टाः=तीन विशेष संख्याओं में, (पवयः) वज्रतुल्यानि चालनार्थानि कलाचक्राणि=वज्र के समान कला घूमने के चक्र और, (त्रयः) त्रित्वसंख्याकाः=तीन संख्याओं के, (स्कम्मासः) धारणार्थाः स्तंभविशेषाः=धारण करने या बन्धन के लिये स्तम्भ, (स्कभितासः) स्थापिता धारिताः=स्थापित और धारण किये जाते, (भवन्ति)= हैं, (तस्मिन्)=उसमें, (स्थित्वा)=स्थित होकर, (त्रिः) त्रिवारम्=तीन बार. (नक्तम्) रात्रौ=रात्रि और, (त्रिः) त्रिवारम्=तीन बार,   (दिवा) दिवसे=दिन में, (च)=और, (अभीष्टम्)=इच्छित,  (स्थानम्)=स्थान पर, (याथः) प्राप्नुतम्=पहुंचता है,  (तत्रापि)=वहां भी,  (युवाभ्याम्)=आप दोनों के, (विना)=विना, (कार्य्यसिद्धिः)=कार्य्य  की सिद्धि, (न)= नहीं (जायते)=होती है, (मनुष्याः)=मनुष्य लोग, (यस्य)=जिसके, (मध्ये)=बीच में, (स्थित्वा)=स्थित होकर,   (सोमस्य) ऐश्वर्यस्य चन्द्रलोकस्य वा=ऐश्वर्य याचन्द्रलोक  की, (वेनाम्) कमनीयां यात्रां=कामना करने योग्य यात्रा की, (कान्तिम्)=शोभा को,  (सद्यः)=आज अभी इसी समय ही, (प्राप्नुवन्ति)=प्राप्त करते हैं,  (च)=और, (यम्)=जिस, (आरभे) आरब्धव्ये गमनागमने=यात्रा आरम्भ करने में, (विश्वे) सर्वे=समस्त, (देवा)=देव, (इत्) एव=ही, (विदुः) जानन्ति=जानते हैं, (ऊँ) वितर्के=या,  (तम्)=उस,  (रथम्)=रथ को, (संसाध्य)=सिद्ध करके, (यथावत्)=यथावत्, (अभीष्टम्)=इच्छित [स्थान] पर, (क्षिप्रम्)=तुरन्त, (प्राप्नुतम्)=पहुंच जाते हैं ॥२॥

    महर्षिकृत भावार्थ का भाषानुवाद

    भूमि समुद्र और अन्तरिक्ष में जाने की इच्छा करनेवाले मनुष्यों को योग्य है कि तीन-तीन चक्र युक्त अग्नि के घर और स्तम्भयुक्त यान को रचकर उसमें बैठ कर एक दिन-रात में भूगोल समुद्र अन्तरिक्ष मार्ग से तीन-तीन बार जानेको समर्थ हो सकें उस यान में इस प्रकार के खंभे रचने चाहिये कि जिसमें कला के अवयव अर्थात् काष्ठ लोष्ठ आदि खंभों के अवयव स्थित हो फिर वहां अग्नि जल का सम्प्रयोग कर चलावें। क्योंकि इनके विना कोई मनुष्य शीघ्र भूमि समुद्र अन्तरिक्ष में जाने आने को समर्थ नहीं हो सकता इससे इनकी सिद्धि के लिये सब मनुष्यों को बड़े-बड़े यत्न अवश्य करने चाहियें ॥२॥

    पदार्थान्वयः(म.द.स.)

    हे  (अश्विनौ) वायु और बिजली के समान सम्पूर्ण शिल्प विद्याओं को यथावत् जाननेवाले विद्वान् लोगों ! (युवाम्) तुम दोनों (यस्मिन्) जिस (मधुवाहने) मधुर गुणयुक्त द्रव्यों के वेग से  प्राप्ति होने के लिये जिस कारण से (रथे) जिस विमान में (त्रयः) तीन विशेष संख्याओं में (पवयः) वज्र के समान कला घूमने के चक्र और (त्रयः) तीन संख्याओं के (स्कम्मासः) धारण करने या बन्धन के लिये स्तम्भ (स्कभितासः) स्थापित और धारण किये जाते (भवन्ति) हैं, (तस्मिन्) उसमें (स्थित्वा) स्थित होकर [तुम] (त्रिः) तीन बार (नक्तम्) रात्रि में (च) और (त्रिः) तीन बार   (दिवा) दिन में (अभीष्टम्) इच्छित (स्थानम्) स्थान पर  (याथः) पहुंचते हो।  (तत्रापि) वहां भी (युवाभ्याम्) आप दोनों के (विना) विना (कार्य्यसिद्धिः) कार्य की सिद्धि (न) नहीं  (जायते) होती है। (मनुष्याः) मनुष्य लोग  (यस्य) जिसके (मध्ये) बीच में (स्थित्वा) स्थित होकर   (सोमस्य) ऐश्वर्य या चन्द्रलोक  की (वेनाम्) कामना करने योग्य यात्रा की (कान्तिम्) शोभा को,  (सद्यः) आज और इसी समय ही (प्राप्नुवन्ति) प्राप्त करते हैं  (च) और (यम्) जिस (आरभे) यात्रा के आरम्भ करने के बारे में (विश्वे) समस्त (देवा) देव  (इत्) ही (विदुः) जानते हैं, (ऊँ) या (तम्) उस  (रथम्) रथ को (संसाध्य) सिद्ध करके (यथावत्) यथावत् (अभीष्टम्) इच्छित [स्थान] पर (क्षिप्रम्) तुरन्त (प्राप्नुतम्) पहुंच जाते हैं ॥२॥

    संस्कृत भाग

    पदार्थः(महर्षिकृतः)- (त्रयः) त्रित्वसंख्याविशिष्टाः (पवयः) वज्रतुल्यानि चालनार्थानि कलाचक्राणि। पविरिति वज्रनामसु पठितम्। निघं० २।२०। (मधुवाहने) मधुरगुणयुक्तानां द्रव्याणां वेगानां वा वाहनं प्रापणं यस्मात्तस्मिन् (रथे) रमंते येन यानेन तस्मिन् (सोमस्य) ऐश्वर्यस्य चन्द्रलोकस्य वा। अत्र षुप्रसवैश्वर्ययोरित्यस्य प्रयोगः। (वेनाम्) #कामिना यात्रां धापॄवस्यज्यतिभ्यो नः। उ० ३।६। इत्यजधातोर्नः प्रत्ययः* (अनु) आनुकूल्ये (विश्वे) सर्वे (इत्) एव (विदुः) जानन्ति (त्रयः) त्रित्वसंख्याकाः (स्कम्मासः) धारणार्थाः स्तंभविशेषाः (स्कभितासः) स्थापिता धारिताः। अत्रोभयत्र ¤आजसेरसुग् इत्यसुगागमः। (आरभे) आरब्धव्ये गमनागमने (त्रिः) त्रिवारम् (नक्तम्) रात्रौ। नक्तमिति रात्रिनामसु पठितम्। निघं० १।७। (याथः) प्राप्नुतम् (त्रिः) त्रिवारम् (ऊँ) वितक्रे (अश्विना) अश्विनाविव सकलशिल्पविद्याव्यापिनौ। अत्र सुपां सुलुग् इत्याकारादेशः। (दिवा) दिवसे ॥२॥ #[कमनीयाम्। सं०] *[अजेर्व्यघञपोः अ० २।४।५६। इत्यनेन चाज्धातोः स्थाने व्यादेशः सं०] ¤[अ० ७।१।५०।]
    विषयः- पुनस्ताभ्यां तत्र किं किं साधनीयमित्युपदिश्यते।

    अन्वयः- हे अश्विना विवसमग्रशिल्पविद्याव्यापिनौ पुरुषौ युवां यस्मिन् मधुवाहने रथे त्रयः पवयस्त्रयः स्कंभासः स्कभितासो भवन्ति तस्मिन् स्थित्वा त्रिर्नक्तं रात्रौ त्रिर्दिवा दिवसे चाभीष्टं स्थानं याथो गच्छथस्तत्रापि युवाभ्यां विना कार्य्यसिद्धिर्न जायते। मनुष्या यस्य मध्ये स्थित्वा सोमस्य चंद्रस्य वा वेनां कमनीयां कान्तिं सद्यः प्राप्नुवन्ति। यं चारभे विश्वेदेवा इदेव विदुर्जानन्ति तमु रथं संसाध्य यथावदभीष्टं क्षिप्रं प्राप्नुतम् ॥२॥

    भावार्थः(महर्षिकृतः)- भूमिसमुद्रान्तरिक्षगमनं चिकीर्षुभिर्मनुष्यैस्त्रिचक्राग्न्यागारस्तम्भयुक्तानि विमानादीनि यानानि रचयित्वा तत्र स्थित्वैकस्मिन् दिन एकस्यां रात्रौ भूगोलसमुद्रान्तरिक्षमार्गेण त्रिवारं गंतुं शक्येरन्। तत्रेदृशास्त्रयस्स्कंभा रचनीया यत्र सर्वे कलावयवाः काष्ठलोष्ठादिस्तम्भावयवा वा स्थितिं प्राप्नुयुः। तत्राग्निजले संप्रयोज्य चालनीयानि। नैतैर्विना कश्चित्सद्यो भूमौ समुद्रेऽन्तरिक्षे वा गंतुमागंतुं च शक्नोति तस्मादेतेषां सिद्धये विशिष्टाः प्रयत्नाः कार्या इति ॥२॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    तीन प्राणायाम

    पदार्थ

    १. हे (अश्विना) - प्राणापानो ! तुम्हारी साधना के चलने पर इस (मधुवाहने रथे) - माधुर्य का ही वहन करनेवाले शरीररूप रथ में (त्रयः पवयः) - इन्द्रियाँ, मन व बुद्धि ये तीनों अपने को पवित्र करनेवाले होते हैं, अथवा ये तीनों वासनाओं के लिए वज्र के समान होते हैं - वासनाओं के अधिष्ठान न बनकर ये तीनों वासनाओं के नष्ट करनेवाले होते हैं । 
    २. और प्राणसाधना से शरीर में ऊर्ध्वगतिवाले (सोमस्य) - वीर्यशक्ति की (वेनाम्) - कान्ति के (अनु) - अनुपात में (विश्वे) - ये सब, अर्थात् इन्द्रियाँ, मन व बुद्धि (इत्) - निश्चय से (विदुः) - ज्ञानवाले होते हैं । प्राणसाधना से वीर्य की ऊर्ध्वगति होती है । इस ऊर्ध्वगति से शरीर कान्तिसम्पन्न व नीरोग बनता है । इस कान्ति के अनुपात में ही इन्द्रियों, मन व बुद्धि अपने - अपने कार्य करने में सशक्त होकर ज्ञान का वर्धन करते हैं ।
    ३. ये ज्ञान का वर्धन करनेवाली 'इन्द्रियाँ, मन व बुद्धि (त्रयः) - तीन (स्कम्भासः) - खम्बे ही मानो (स्कभितासः) - स्थापित किये गये हैं, ताकि इस तीव्रगति से चलते हुए शरीररूप रथ में (आरभे) आलम्बन के लिए हों, इसके कारण ही हम झटके लगने व गिरने से बच जाते हैं । 
    ४. इसलिए हे प्राणापानो ! तुम (त्रिः नक्तं याथः) - तीन बार रात्रि में गति करते हो (उ) - और (त्रिः) - तीन बार (दिवा) - दिन में, अर्थात् में प्रातः व सायं दोनों समय अर्थात् दिन के प्रारम्भ में और रात्रि के प्रारम्भ में तीन बार प्राणायाम अवश्य करता हूँ । 
     

    भावार्थ

    भावार्थ - प्राणसाधना से शरीर का रक्षण होकर [क] शरीर माधुर्यवाला होता है, अर्थात् हमारे सब कार्य माधुर्य को लिये हुए होते हैं, [ख] सोम की रक्षा होकर शरीर कान्तिसम्पन्न बनता है, [ग] इन्द्रियाँ, मन व बुद्धि ज्ञानवर्धन करनेवाले होकर शरीररूप रथ में सहारे के लिए तीन स्कम्भ - से होते हैं, [घ] अतः प्रातः व सायं तीन प्राणायाम अवश्य करने ही चाहिएँ । 
     

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    मधुवाह त्रिचक्र रथ का रहस्य ।

    भावार्थ

    (मधुवाहने रथे) मधुर, सुखप्रद अन्न आदि और मधुर सुख और वेग आदि को धारण करनेवाले रथ में (त्रयः पवयः) जिस प्रकार वज्र के समान कठोर और विद्युत् के देने वाले तीन पवि, चक्र या यन्त्र हों। और उसमें (विश्व इत्) सभी ही (सोमस्य) प्रेरक बल वायु की ही (वेनाम्) वेगवती, गमन करने वाली शक्ति (विदुः) विद्वान् लोग बतलाते हैं। उसमें (आरभे) आलम्बन या आधार के लिए (त्रयः) तीन (स्कम्भासः) खम्भे, या दण्ड (स्कभितासः) लगाये गये हों। वे उस रथ द्वारा (अश्विना) वेगवान् यन्त्रकला के विज्ञ विद्वान् दोनों (त्रिः दिवा) तीन वार दिन में और (त्रिः नक्तं) तीन वार रात्रि में (याथः) जाते हैं। ठीक उसी प्रकार गृहस्थ पक्ष में—स्री और पुरुष दोनों का (रथे) रमण साधन यह देहरूप रथ आनन्दप्रद होने से ‘मधुवाहन’ है। उसमें मन, वाणी और काय ये तीनों बलवान् वज्र हैं। उस (सोमस्य) वीर्य की (वेनाम् अनु) समस्त कान्ति या तेज को धारण करने के लिए समस्त विद्वान् उपदेश करते हैं। (आरभे) शरीर में आलम्बन या आधार के लिए तीन ही स्कन्ध हैं शरीर, इन्द्रिय और मन। इनके द्वारा स्त्री पुरुष दोनों (दिवा नक्तं त्रिः त्रिः याथः) दिन और रात में तीन तीन बार अर्थात् बार २ एक दूसरे को प्राप्त हो। दिन रात दोनों एक दूसरे के सहायक हों। अथवा—दोनों राजा रानी, या रथी सारथि आनन्दप्रद तीन हाल या चक्र वाले रथ में बैठकर चन्द्र के समान कांति धारे। उसमें तोन खम्भे हों। उसमें वे वार बार बैठकर आयें जायें।

    टिप्पणी

    missing

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    हिरण्यस्तूप आङ्गिरस ऋषिः ॥ अश्विनौ देवते ॥ छन्दः—१, ६ विराड् जगती २, ३, ७, ८ निचृज्जगती । ५, १०, ११ जगती । ४ भुरिक् त्रिष्टुप् । १२ निचृत् त्रिष्टुप् । ९ भुरिक् पंक्तिः । द्वादशर्चं सूक्तम् ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (1)

    भावार्थ

    भूमी, समुद्र व अंतरिक्षात जाण्याची इच्छा करणाऱ्या माणसांनी तीन तीन चक्र असलेल्या अग्नीचे गृह व स्तम्भयुक्त यान निर्माण करून त्यातून एका दिवस रात्रीत भूगोल, समुद्र अंतरिक्ष मार्गाने तीन तीन वेळा जाण्यास समर्थ व्हावे. त्या यानात या प्रकारचे स्तंभ तयार केले पाहिजेत की ज्यात कलावयव अर्थात काष्ठ लोष्ठ इत्यादी खांबांचे अवयव सिद्ध व्हावेत. पुन्हा तेथे अग्नी जलाचा संप्रयोग करून ते चालवावे. कारण त्याशिवाय कोणताही माणूस तात्काळ भूमी, समुद्र, अंतरिक्षात जाण्या-येण्यास समर्थ होऊ शकत नाही. त्यामळे त्यांच्या सिद्धीसाठी सर्व माणसांनी खूप प्रयत्न अवश्य केले पाहिजेत. ॥ २ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    Ashvins, scientists and engineers of eminence, three are the thunderous wheels and dynamos in the chariot which brings you honey-sweets of wealth and comfort. The scholars of eminence know the pleasure of soma and beauty of the moon. Three are the sustaining beams and pillars fixed in its motive system. By this you can reach your destination thrice in the day and thrice in the night.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Subject of the mantra

    Then, what should be accomplished by those (craftsmen)? This subject has been preached in this mantra.

    Etymology and English translation based on Anvaya (logical connection of words) of Maharshi Dayanad Saraswati (M.D.S)-

    He=O! (aśvinau)=scholars who know all the crafts like wind and electricity in their true form! (yuvām)=both of you, (yasmin)=which, (madhuvāhane)=for the speedy attainment of sweet substances, the reason for which, (rathe)=in which craft, (trayaḥ)=in three special numbers, (pavayaḥ)=the wheel of turning like a thunderbolt and, (trayaḥ)=of three numbers, (skammāsaḥ) =pillers for holding, (skabhitāsaḥ)=established and held, (bhavanti)=are, (tasmin)=in that, (sthitvā)= staying in it, [tuma]=you, (triḥ)=thrice, (naktam)=during night, (ca) =and, (triḥ)=thrice, (divā)=during day, (abhīṣṭam)=desired, (sthānam)=at place, (yāthaḥ)=arrive, (tatrāpi)=there also, (yuvābhyām)=of both of you, (vinā)=without, (kāryyasiddhiḥ)=accomplishment of work, (na)=not, (jāyate)=happens, (manuṣyāḥ)=humans, (yasya)=whose, (madhye)=among, (sthitvā)=being stationed, (somasya)=of opulence or the moon, (venām)=of wishful journey (kāntim) =to the grandeur, (sadyaḥ) =today at this moment itself, (prāpnuvanti)=obtain, (ca)=and, (yam)=which, (ārabhe)=about to start the journey, (viśve)=all, (devā)=deities, (it)=only, (viduḥ)=know, (ūṁ)=or, (tam)=to that, (ratham)=to chariot, (saṃsādhya)=accomplishing, (yathāvat)=exactly, (abhīṣṭam)=desired, [sthāna]=at, (kṣipram)=instantly, (prāpnutam) =reach.

    English Translation (K.K.V.)

    O learned people who know all the craft like wind and electricity! For the speedy attainment of the sweet qualities of both of you, for the reason of which, in the plane in which three special numbers of thunderbolt-like wheels and pillars are established and held for holding or binding the three numbers, staying in it, you reach the desired place three times in the night and three times in the day. There too, the task is not accomplished without both of you. Staying in the midst of which human beings get the beauty of the journey worth wishing for opulence or the moon, today and at this time and the beginning of which all the gods know about, or by perfecting that chariot to reach the desired destination. Reach the desired place immediately.

    TranslaTranslation of gist of the mantra by Maharshi Dayanandtion of gist of the mantra by Maharshi Dayanand

    Those who wish to go to land, ocean and space are eligible to make three-wheeled fire-house and pillared vehicle and sit in it and be able to go thrice in a day and night through the sea-space route. I should make such pillars that in which the components of artifacts i.e. the components of the pillars are located, then the fire water should be used there in conjunction. Because without them, no human being can be able to go to the land, ocean and space soon, therefore for their accomplishment all human beings must make great efforts.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]

    What should be accomplished by wise artists is taught further in the 2nd Mantra.

    Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]

    O highly educated persons, behaving like the sun and the moon, for the production of smooth, graceful motion in a car and for swift locomotion, there should be attached three sets of strong wheels and mechanical appliances and the artisans should construct three supports to make it firm and steady and to keep the various mechanical parts in their places. The learned mechanics know that these cars lead to comfort and the fulfilment of desires. They should construct these cars with the help of the Ashvinau (fire and water etc.) because by their use alone, they can obtain success in manufacturing such cars as will traverse the greatest distances within three days and three nights.

    Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]

    (पवय:) वज्नतुल्यानि चालनार्थानि कलाचक्राणि । पविरिति वज्रनामसु पठितम् ( निघ० २.२०) । = The wheels of the machines for locomotion like the thunderbolt.( वेनाम् ) कामितां यात्राम् । घाप्ल वस्यज्यतिभ्यो नः ॥ ( उणादि० ३.६) इत्यजधातोर्नः प्रत्ययः The desired journey. ( अश्विना ) अश्विनाविव सकलशिल्पविद्याव्यापिनौ । = Expert artisans behaving like the Sun and the moon. (मधुवाहने ) मधुरगुणयुक्तानां द्रव्याणां वेगानां वा वाहनं प्रापणं यस्मात् तस्मिन् । = Causing the attainment of seet substances or speed. (रथे) रमन्ते येन यानेन तस्मिन् । = Car, chariot, aero plane or any other vehicle by which a persons can get enjoyment.

    Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]

    Those persons who desire to travel on the earth, the ocean and the firmament, should construct aero planes and other vehicles with three sets of wheels and supports. Sitting in such cars, they can travel by the route of the earth, the ocean and the firmament thrice in a day and a night. The pillars or supports should be of such a nature that all parts of the machines and the parts of the pillars made of wood and iron may have their proper place. These cars or vehicles should be moved None can travel on with the proper use of the fire and water. the earth, the ocean and the middle regions, without such vehicles. Therefore special efforts should be made for the construction of such cars.

    Translator's Notes

    This mantra is very significant showing the most advanced views on the scientific and technical subjects found in the Vedas-admittedly ‘the oldest books in the library of mankind. Such a vehicle or conveyance by which a man can comfortably travel on the earth, the sea and the sky round the world thrice in a' day has not yet (1973 A. D.) been invented, so far as I know.

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top