Loading...
ऋग्वेद मण्डल - 1 के सूक्त 34 के मन्त्र
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
मण्डल के आधार पर मन्त्र चुनें
अष्टक के आधार पर मन्त्र चुनें
  • ऋग्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • ऋग्वेद - मण्डल 1/ सूक्त 34/ मन्त्र 4
    ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः देवता - अश्विनौ छन्दः - भुरिक्त्रिष्टुप् स्वरः - धैवतः

    त्रिर्व॒र्तिर्या॑तं॒ त्रिरनु॑व्रते॒ जने॒ त्रिः सु॑प्रा॒व्ये॑ त्रे॒धेव॑ शिक्षतम् । त्रिर्ना॒न्द्यं॑ वहतमश्विना यु॒वं त्रिः पृक्षो॑ अ॒स्मे अ॒क्षरे॑व पिन्वतम् ॥

    स्वर सहित पद पाठ

    त्रिः । व॒र्तिः । या॒त॒म् । त्रिः । अनु॑ऽव्रते । जने॑ । त्रिः । सु॒प्र॒ऽअ॒व्ये॑ । त्रे॒धाऽइ॑व । शि॒क्ष॒त॒म् । त्रिः । ना॒न्द्य॑म् । व॒ह॒त॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ । यु॒वम् । त्रिः । पृक्षः॑ । अ॒स्मे इति॑ । अ॒क्षरा॑ऽइव । पि॒न्व॒त॒म् ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    त्रिर्वर्तिर्यातं त्रिरनुव्रते जने त्रिः सुप्राव्ये त्रेधेव शिक्षतम् । त्रिर्नान्द्यं वहतमश्विना युवं त्रिः पृक्षो अस्मे अक्षरेव पिन्वतम् ॥

    स्वर रहित पद पाठ

    त्रिः । वर्तिः । यातम् । त्रिः । अनुव्रते । जने । त्रिः । सुप्रअव्ये । त्रेधाइव । शिक्षतम् । त्रिः । नान्द्यम् । वहतम् । अश्विना । युवम् । त्रिः । पृक्षः । अस्मे इति । अक्षराइव । पिन्वतम्॥

    ऋग्वेद - मण्डल » 1; सूक्त » 34; मन्त्र » 4
    अष्टक » 1; अध्याय » 3; वर्ग » 4; मन्त्र » 4
    Acknowledgment

    संस्कृत (1)

    विषयः

    (त्रिः) त्रिवारम् (वर्त्तिः) वर्त्तन्ते व्यवहरन्ति यस्मिन्मार्गे हृपिषिरुहिवृति। उ० ४।१२४#। इत्यधिकरण इप्रत्ययः। अत्र सुपां सुलुग् इति द्वितीयैकवचनस्य स्थाने सोरादेशः। (यातम्) प्रापयतम् (त्रिः) त्रिवारम् (अनुव्रते) अनुकूलं सत्याचरणं व्रतं यस्य तस्मिन् (जने) यो जनयति बुद्धिं तस्मिन्। अत्र पचाद्यच्। (त्रिः) त्रिवारम् (सुप्राव्ये) सुष्ठु प्रकृष्टमवितुं प्रवेशितुं योग्यस्तस्मिन् अत्र वाच्छन्दसि सर्वे० इति वृद्धिनिरोधः। (त्रेधेव) यथा त्रिभिः पाठनज्ञापनहस्तक्रियादिभिः प्रकारैस्तथा। इवेन सह नित्यसमासो विभक्त्यलोपः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च*। अ० २।१।४। अत्र सायणाचार्य्येण त्रेधैव त्रिभिरेवप्रकारैरित्येवशब्दोऽशुद्धो व्याख्यातः पदपाठ इव शब्दस्य प्रत्यक्षत्वात्। (शिक्षतम्) सुशिक्षया विद्यां ग्राहयतम् (त्रिः) त्रिवारम् (नान्द्यम्) नंदयितुं समर्धयितुं योग्यं शिल्पज्ञानम् (वहतम्) प्रापयतम् (अश्विना) विद्यादाताग्रहीतारावध्वर्यू (युवम्) युवाम् (त्रिः) त्रिवारम् (पृक्षः) पृंक्ते येन तत्। अत्र पृचीधातोः सर्वधातुभ्योऽसुन्। बाहुलकात्सुडागमश्च। (अस्मे) अस्मान् (अक्षरेव) यथाऽक्षराणि जलानि तथा। अत्र शेश्छन्दसि इति शेर्लोपः। अक्षरमित्युदकनामसु पठितम्। निघं० १।१२। (पिन्वतम्) प्रापयतम् ॥४॥ #[उ० ४।११९।] *[वार्तिकमिदम्। सं०]

    अन्वयः

    पुनस्ताभ्यां किं कार्यं कर्त्तव्यमित्युपदिश्यते।

    पदार्थः

    हे अश्विना युवं युवामस्मे अस्माकं वर्त्तिर्मार्गं त्रिर्यातम् तथा सुप्राव्येऽनुव्रते जने त्रिर्यातं त्रिवारं प्रापयतम् शिष्याय त्रेधा हस्तक्रियारक्षणचालनज्ञानाढ्यां शिक्षन्नध्यापक इवास्मान् त्रिः शिक्षतमस्मान्नांद्यं त्रिर्वहतं त्रिवारं प्रापयतम् यथा नदीतड़ागसमुद्रादयो जलाशया मेघस्य सकाशादक्षराणि जलानि व्याप्नुवन्ति तथाऽस्मान् पृक्षो विद्यासंपर्क त्रिः पिन्वतम् ॥४॥

    भावार्थः

    अत्रोपमालंकारौ। शिल्पविद्याविदां योग्यतास्ति विद्यां चिकीर्षूननुकूलान् बुद्धिमतो जनान् हस्तक्रियाविद्यां पाठयित्वा पुनः पुनः सुशिक्ष्य कार्यसाधनसमर्थान् संपादयेयुः। ते चैतां संपाद्य यथावच्चातुर्यपुरुषार्थाभ्यां बहून् सुखोपकारान् गृह्णीयुः ॥४॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (4)

    विषय

    फिर उनसे क्या कार्य करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।

    पदार्थ

    हे (अश्विना) विद्या देने वा ग्रहण करनेवाले विद्वान् मनुष्यो ! (युवम्) तुम दोनों (अस्मे) हम लोगों के (वर्त्तिः) मार्ग को (त्रिः) तीन बार (यातम्) प्राप्त हुआ करो। तथा (सुप्राव्ये) अच्छे प्रकार प्रवेश करने योग्य (अनुव्रते) जिसके अनुकूल सत्याचरण व्रत है उस (जने) बुद्धि के उत्पादन करनेवाले मनुष्य के निमित्त (त्रिः) तीन बार (यातम्) प्राप्त हूजिये और शिष्य के लिये (त्रेधेव) तीन प्रकार अर्थात् हस्तक्रिया रक्षा और यान चालन के ज्ञान को शिक्षा करते हुए अध्यापक के समान (अस्मे) हम लोगों को (त्रिः) तीन बार (शिक्षतम्) शिक्षा और (नाद्यम्) समृद्धि होने योग्य शिल्प ज्ञान को (त्रिः) तीन बार (वहतम्) प्राप्त करो और (अक्षरेव) जैसे नदी तलाब और समुद्र आदि जलाशय मेघ के सकाश से जल को प्राप्त होते हैं वैसे हम लोगों को (पृक्षः) विद्यासंपर्क को (त्रिः) तीन बार (पिन्वतम्) प्राप्त करो ॥४॥

    भावार्थ

    इस मंत्र में दो उपमालङ्कार हैं। शिल्प विद्या के जाननेवाले मनुष्यों को योग्य है कि विद्या की इच्छा करनेवाले अनुकूल बुद्धिमान मनुष्यों को पदार्थ विद्या पढ़ा और उत्तम-२ शिक्षा बार-२ देकर कार्यों को सिद्ध करने में समर्थ करें और उनको भी चाहिये कि इस विद्या को संपादन करके यथावत् चतुराई और पुरुषार्थ से सुखों के उपकारों को ग्रहण करें ॥४॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    फिर उनसे क्या कार्य करना चाहिये, इस विषय का उपदेश इस मन्त्र में किया है।

    सन्धिविच्छेदसहितोऽन्वयः

    (ऋषिकृत)- हे अश्विना युव युवा अस्मे अस्माक वर्त्तिः मार्ग त्रिः यात तथा सुप्राव्ये अनुव्रते जने त्रिर्यातं त्रिवार प्रापयत शिष्याय त्रेधा हस्तक्रिया रक्षण चालन ज्ञानाढ्याम् शिक्षन् अध्यापक इव अस्मान् त्रिः शिक्षतम् अस्मान् नान्द्यम् त्रिः वहत त्रिवारं प्रापयतं यथा नदीतड़ागसमुद्रादयः जलाशया मेघस्य सकाशात् अक्षराणि जलानि व्याप्नुवन्ति तथा अस्मान् पृक्षः विद्यासम्पर्क त्रिः पिन्वतम् ॥४॥

    पदार्थ

    हे  (अश्विना) विद्यादाताग्रहीतारावध्वर्यू=विद्या देने वा ग्रहण करनेवाले अध्वर्यु ! (युवम्) युवाम्=तुम दोनों, (अस्मे) अस्मान्=हमें, (वर्त्तिः) वर्त्तन्ते व्यवहरन्ति यस्मिन्मार्गे=जिस  मार्ग में व्यवहार करते हैं,  (त्रिः) त्रिवारम्=तीन बार, (यातम्) प्रापयतम्= पहुंचायें, (तथा)=वैसे ही, (सुप्राव्ये) सुष्ठु प्रकृष्टमवितुं प्रवेशितुं योग्यस्तस्मिन्=अच्छे प्रकार प्रवेश करने योग्य, (अनुव्रते) अनुकूलं सत्याचरणं व्रतं यस्य तस्मिन्=जिसके अनुकूल सत्याचरण व्रत हैं, उसमें, (जने) यो जनयति बुद्धिं तस्मिन्=बुद्धि के उत्पादन करनेवाले में, (त्रिः) त्रिवारम्=तीन बार, (यातम्) प्रापयतम्=पहुंचायें,  (शिष्याय)= शिष्य के लिये, (त्रेधा)  यथा त्रिभिः पाठनज्ञापनहस्तक्रियादिभिः प्रकारैस्तथा=तीन प्रकार से पाठन, ज्ञान करवाने वाले, और हस्तक्रिया से, (रक्षण)=रक्षा, (चालन)=चालन, (ज्ञानाढ्याम्)=ज्ञान से भरे हुए, (शिक्षन्)=शिक्षण करने वाले, (अध्यापक)=अध्यापक के, (इव)=समान, (अस्मान्)=हमें, (त्रिः) त्रिवारम्=तीन बार, (शिक्षतम्) सुशिक्षया विद्यां ग्राहयतम्=विद्या के ग्रहण करने के लिये शिक्षा दें, (अस्मान्)=हमें, (नान्द्यम्) नंदयितुं समर्धयितुं योग्यं शिल्पज्ञानम्=समृद्धि होने योग्य शिल्प ज्ञान को, (त्रिः) त्रिवारम्=तीन बार, (वहतम्)=प्राप्त कराओ,  (यथा)=जैसे, (नदीतड़ागसमुद्रादयः)=नदी, तालाब और समुद्र आदि के, (जलाशया)=जलाशय, (मेघस्य)=मेघ के, (सकाशात्)=समीप, (अक्षराणि) अक्षरेव=जल, (वि)=विशेष रूप से (आप्नुवन्ति)=प्राप्त होते हैं, (तथा)=वैसे ही, (अस्मान्)=हमें, (पृक्षः) पृंक्ते येन तत्=निमित्तं विज्ञानम्=विशेष, ज्ञान के लिये, (विद्यासम्पर्क)=विद्या के सम्पर्क द्वारा ,  (त्रिः) त्रिवारम्=तीन बार, (पिन्वतम्)=प्रीत्या सेवेथाम् करो (गत मन्त्र से)=स्नेहपूर्वक सेवन करो ॥४॥

    महर्षिकृत भावार्थ का भाषानुवाद

    इस मंत्र में दो उपमालङ्कार हैं। शिल्प विद्या के जाननेवाले मनुष्यों को योग्य है कि विद्या की इच्छा करनेवाले अनुकूल बुद्धिमान मनुष्यों को पदार्थ विद्या पढ़ा और उत्तम-उत्तम शिक्षा बार- बार  देकर कार्यों को सिद्ध करने में समर्थ करें और उनको भी चाहिये कि इस विद्या को सम्पादन करके यथावत् चतुराई और पुरुषार्थ से सुखों के उपकारों को ग्रहण करें ॥४॥

    पदार्थान्वयः(म.द.स.)

    हे  (अश्विना) विद्या देने वा ग्रहण करने वाले अध्वर्यु ! (युवम्) तुम दोनों (अस्मे) हमें (वर्त्तिः) जिस  मार्ग से व्यवहार करते हैं, उससे  (त्रिः) तीन बार (यातम्) पहुंचाओ। (तथा) वैसे ही (सुप्राव्ये) अच्छे प्रकार प्रवेश करने योग्य (अनुव्रते) जिसके अनुकूल सत्याचरण व्रत हैं, उसमें (जने) बुद्धि के उत्पादन करने वाले में (त्रिः) तीन बार (यातम्) पहुंचाओ।  (शिष्याय) शिष्य के लिये (त्रेधा)  तीन प्रकार से पाठन, ज्ञान करवाने वाले  और हस्तक्रिया से (रक्षण) रक्षा,  (चालन) चालन और (ज्ञानाढ्याम्) ज्ञान से भरे हुए (शिक्षन्) शिक्षण करने वाले (अध्यापक) अध्यापक के (इव) समान (अस्मान्) हमें (त्रिः) तीन बार (शिक्षतम्) विद्या के ग्रहण करने के लिये शिक्षा दो। (अस्मान्) हमें (नान्द्यम्) समृद्धि होने योग्य शिल्प ज्ञान को (त्रिः) तीन बार (वहतम्) प्राप्त कराओ।  (यथा) जैसे (नदीतड़ागसमुद्रादयः) नदी, तालाब और समुद्र आदि के (जलाशया) जलाशय (मेघस्य) मेघ के (सकाशात्) समीप (अक्षराणि) जल (वि) विशेष रूप से (आप्नुवन्ति) प्राप्त होते हैं, (तथा) वैसे ही (अस्मान्) हमें (पृक्षः) विशेष ज्ञान के लिये (विद्यासम्पर्क) विद्या के सम्पर्क द्वारा  (त्रिः) तीन बार (पिन्वतम्) स्नेहपूर्वक सेवन करो ॥४॥

    संस्कृत भाग

    पदार्थः(महर्षिकृतः)- (त्रिः) त्रिवारम् (वर्त्तिः) वर्त्तन्ते व्यवहरन्ति यस्मिन्मार्गे हृपिषिरुहिवृति। उ० ४।१२४#। इत्यधिकरण इप्रत्ययः। अत्र सुपां सुलुग् इति द्वितीयैकवचनस्य स्थाने सोरादेशः। (यातम्) प्रापयतम् (त्रिः) त्रिवारम् (अनुव्रते) अनुकूलं सत्याचरणं व्रतं यस्य तस्मिन् (जने) यो जनयति बुद्धिं तस्मिन्। अत्र पचाद्यच्। (त्रिः) त्रिवारम् (सुप्राव्ये) सुष्ठु प्रकृष्टमवितुं प्रवेशितुं योग्यस्तस्मिन् अत्र वाच्छन्दसि सर्वे० इति वृद्धिनिरोधः। (त्रेधेव) यथा त्रिभिः पाठनज्ञापनहस्तक्रियादिभिः प्रकारैस्तथा। इवेन सह नित्यसमासो विभक्त्यलोपः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च*। अ० २।१।४। अत्र सायणाचार्य्येण त्रेधैव त्रिभिरेवप्रकारैरित्येवशब्दोऽशुद्धो व्याख्यातः पदपाठ इव शब्दस्य प्रत्यक्षत्वात्। (शिक्षतम्) सुशिक्षया विद्यां ग्राहयतम् (त्रिः) त्रिवारम् (नान्द्यम्) नंदयितुं समर्धयितुं योग्यं शिल्पज्ञानम् (वहतम्) प्रापयतम् (अश्विना) विद्यादाताग्रहीतारावध्वर्यू (युवम्) युवाम् (त्रिः) त्रिवारम् (पृक्षः) पृंक्ते येन तत्। अत्र पृचीधातोः सर्वधातुभ्योऽसुन्। बाहुलकात्सुडागमश्च। (अस्मे) अस्मान् (अक्षरेव) यथाऽक्षराणि जलानि तथा। अत्र शेश्छन्दसि इति शेर्लोपः। अक्षरमित्युदकनामसु पठितम्। निघं० १।१२। (पिन्वतम्) प्रापयतम् ॥४॥ #[उ० ४।११९।] *[वार्तिकमिदम्। सं०]
    विषयः- पुनस्ताभ्यां किं कार्यं कर्त्तव्यमित्युपदिश्यते।

    अन्वयः- हे अश्विना युवं युवामस्मे अस्माकं वर्त्तिर्मार्गं त्रिर्यातम् तथा सुप्राव्येऽनुव्रते जने त्रिर्यातं त्रिवारं प्रापयतम् 
    शिष्याय त्रेधा हस्तक्रियारक्षणचालनज्ञानाढ्यां शिक्षन्नध्यापक इवास्मान् त्रिः शिक्षतमस्मान्नांद्यं त्रिर्वहतं त्रिवारं प्रापयतम् यथा नदीतड़ागसमुद्रादयो जलाशया मेघस्य सकाशादक्षराणि जलानि व्याप्नुवन्ति तथाऽस्मान् पृक्षो विद्यासंपर्क त्रिः पिन्वतम् ॥४॥

    भावार्थः(महर्षिकृतः)- अत्रोपमालंकारौ। शिल्पविद्याविदां योग्यतास्ति विद्यां चिकीर्षूननुकूलान् बुद्धिमतो जनान् हस्तक्रियाविद्यां पाठयित्वा पुनः पुनः सुशिक्ष्य कार्यसाधनसमर्थान् संपादयेयुः। ते चैतां संपाद्य यथावच्चातुर्यपुरुषार्थाभ्यां बहून् सुखोपकारान् गृह्णीयुः ॥४॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    रेचक - पूरक - कुम्भक

    पदार्थ

    १. हे (अश्विना) - प्राणापानो ! आप (त्रिः) - तीन प्रकार से 'रेचक, पूरक व कुम्भक' के रूप में (वर्तिः यातम्) - मार्ग का आक्रमण करो । श्वास का वेग से बाहर फेंकना ही 'रेचक' है । धीमे - धीमे अन्दर लेना 'पूरक' है और उसे कुछ देर तक रोकना 'कुम्भक' है । प्राण के ये ही तीन मार्ग हैं । 
    २. (अनुव्रते जने) - अनुकूल व्रतवाले मनुष्य में ये प्राणापान (त्रिः) - तीन बार चलें, अर्थात् प्राणसाधना करनेवाले के लिए यह आवश्यक है कि वह प्राणायाम के साथ सात्विक अन्न के सेवनादि व्रत का अवश्य लें । पथ्य के न होने पर प्राणायाम का इष्ट लाभ नहीं हो पाता । 
    ३. (सु) - उत्तमता से [स] खूब ही [प्र] वीर्य का रक्षण करनेवाले [अव्य] में (त्रिः) - तीन बार मार्ग का आक्रमण करें । प्राणसाधना के साथ ब्रह्मचर्य आवश्यक ही है । प्राणायाम वीर्यरक्षण में सहायक होता है । इसके साधक को - प्राणायाम के अभ्यासी को भोग से बचना ही चाहिए । ४. ये प्राणापान (त्रेधा इव) - तीन प्रकार से (शिक्षतम्) - हमें शक्तिसम्पन्न करते हैं । इनकी साधना 'शरीर, बुद्धि व मन' तीनों का बल बढ़ाती है । इनमें क्रमशः नीरोगता, निर्मलता व तीव्रता उत्पन्न होती है । 
    ५. हे प्राणापानो ! (युवम्) - आप दोनों (त्रिः) - तीन प्रकार से( नान्द्यम्) - समृद्धि को तुर्कमेनिस्तान [टुनदि समृद्धौ] (वहतम्) - प्राप्त कराओ । आपके अनुग्रह से हमें शरीर में स्वास्थ्य की समृद्धि प्राप्त हो, मन में सत्य की समृद्धि मिले तथा मस्तिष्क में स्वाध्याय की समृद्धिवाले हम हों । 
    ६. हे प्राणापानो ! आप (अस्मे) - हमारे लिए (त्रिः) - तीन बार (अक्षरा इव) - जलों की भाँति (पृक्षः) अन्नों को (पिन्वतम्) - सींचो, अर्थात् प्राप्त कराओ, अर्थात् हम अधिक - से - अधिक तीन बार जल व अन्न का प्रयोग करनेवाले हों । 
     

    भावार्थ

    भावार्थ - हम रेचक, पूरक व कुम्भक के क्रम से प्राणायाम के अभ्यासी हों । इस साधना में पथ्य - सेवन व वीर्य - रक्षण का ध्यान करें । हमारे शरीर, मन व मस्तिष्क सशक्त हों । हमें स्वास्थ्य, सत्य व स्वाध्याय की समृद्धि प्राप्त हो । हम दिन में अधिक - से - अधिक तीन बार अन्न - जल का सेवन करें । 
     

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    स्त्री पुरुष, राजा मन्त्री रथी सारथी का वर्णन ।

    भावार्थ

    हे स्त्री पुरुषो! आप दोनों (वर्तिः) व्यवहार करने और चलने योग्य उत्तम मार्गों को (त्रिः यातम्) तीन वार अर्थात् वार २ जाओ आओ। (अनुव्रते जने) अपने अनुकूल नियम धर्म पालन करने वाले उत्तम बुद्धि, हित आदि के उत्पादक आचार्य आदि के अधीन (त्रिः) वार वार रहो। (सु-प्राव्ये) सुखपूर्वक उत्तम रीति से रक्षा करने वाले राजा, या उत्तम रीति से प्राप्त करने, या उत्तम ज्ञान प्राप्त करने योग्य आचार्य के अधीन रहकर (त्रिः) तीन तीन वार अर्थात् वार वार (शिक्षतम्) ज्ञान का अभ्यास करो। (र्नान्द्यं) आनन्दप्रद, सुख सामग्री को बढ़ाने वाले कार्य को, या ऐश्वर्य पुत्रादि को भी (त्रिः वहतम्) वार वार प्राप्त करो। या पति पत्नी को तीन वार प्रदक्षिणा द्वारा उद्वाह करो। तुम दोनों (त्रिः) तीन वार, वार वार (अस्मे) हमें (अक्षरा इव) अक्षय जलों के समान (पृक्षः पिन्वतम्) अन्न आदि पदार्थ प्रदान करो ।

    टिप्पणी

    missing

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    हिरण्यस्तूप आङ्गिरस ऋषिः ॥ अश्विनौ देवते ॥ छन्दः—१, ६ विराड् जगती २, ३, ७, ८ निचृज्जगती । ५, १०, ११ जगती । ४ भुरिक् त्रिष्टुप् । १२ निचृत् त्रिष्टुप् । ९ भुरिक् पंक्तिः । द्वादशर्चं सूक्तम् ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (1)

    भावार्थ

    या मंत्रात दोन उपमालंकार आहेत. शिल्पविद्या जाणणाऱ्या माणसांनी जिज्ञासू बुद्धिमान माणसांना पदार्थविज्ञान शिकवून वारंवार उत्तम शिक्षण द्यावे व कार्य करण्यास समर्थ करावे व त्यांनीही या विद्येचे संपादन करून यथायोग्य, चतुराईने व पुरुषार्थाने सुखाचे उपकार स्वीकारावेत. ॥ ४ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    Asvins, scholars of knowledge and practice, come our way thrice to guide us. Follow thrice in the way of an easily accessible man of noble discipline and dedication and lead us too, teaching us three ways the art of defence, industry and automation. Conduct the programmes of joy and celebration three ways for body, mind and soul. And like the flowing waters augmented by showers of rain, develop the knowledge of mixing, compounds and mutual contact threefold.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Subject of the mantra

    Then, what should be done with those (vehicles)? This subject has been preached in this mantra.

    Etymology and English translation based on Anvaya (logical connection of words) of Maharshi Dayanad Saraswati (M.D.S)-

    He=O! (aśvinā)=Adhwaryu [Called by the name Adhwaryu in the rituals of Yajurveda] who imparts or imbibes knowledge, (yuvam)=both of you, (asme)=to us, (varttiḥ) =which way they treat, by that, (triḥ)=thrice, (yātam)=lead to reach, (tathā)=in the same way, (suprāvye)=well accessible, (anuvrate)=the one who has a vow of truthful conduct, in that, (jane)=elaboration of wisdom, (triḥ)=thrice, (yātam)=deliver, (śiṣyāya)=for the disciple, (tredhā)=three types of reading, knowledge giver and by handwork, (rakṣaṇa)=protection, (cālana) =operation, [aura]=and, (jñānāḍhyām)=full of knowledge, (śikṣan)=educators, (adhyāpaka)=of teacher, (iva)=like, (asmān)=to us (triḥ)=thrice, (śikṣatam)=Give education to acquire knowledge, (asmān)=to us, (nāndyam)=for being prosperous having knowledge of craft, (triḥ)=thrice, (vahatam)=get obtained, (yathā)=as, (nadītaḍāgasamudrādayaḥ)=of river, pond and sea etc. (jalāśayā)=water bodies, (meghasya)=of cloud, (sakāśāt)=near, (akṣarāṇi)=waters, (vi)=in a special way, (āpnuvanti) =make us get obtained, (tathā)=just as, (asmān)=to us,(pṛkṣaḥ)=for special knowledge, (vidyāsamparka)=by contact with knowledge, (triḥ)=thrice, (pinvatam)=serve in a special way.

    English Translation (K.K.V.)

    O Adhwaryu [called by the name Adhwaryu in the rituals of Yajurveda] who imparts or imbibes knowledge! The way, both of you treat us, leave him three times. In the same good accessible way to be entered, according to which one who has a vow of truthful conduct, in that bring it to the one who elaborates the wisdom thrice. Like a teacher who teaches in three ways to the disciple, who imparts knowledge and protects by handwork, conducts and teaches full knowledge, teach us to imbibe knowledge three times. Makes us get the craft knowledge thrice to prosper. Just as the water bodies of the rivers, ponds and oceans etc. are specially received near the clouds, similarly, for special knowledge, we should serve in a special way with love three times through the contact of knowledge.

    TranslaTranslation of gist of the mantra by Maharshi Dayanandtion of gist of the mantra by Maharshi Dayanand

    There are similes in two places in this mantra. The people who know the art of craft are eligible to read the material science to the intelligent people who desire the knowledge and by giving the best education again and again; and they should be able to accomplish their tasks; and they should also have the same cleverness and efforts for the accomplishment of this knowledge. Receive the blessings of pleasures with efforts.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]

    The same subject is continued.

    Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]

    O givers and receivers of education, please lead us to the path of righteousness thrice. Come also and take us to the desirable man who is well-disposed towards us, has taken the vow of truth and gives good advice. Like a teacher who gives practical education in works of art with hand, its preservation and theoretical knowledge, you kindly teach us in three ways by giving instruction, by giving suitable advice and by practical training. Give us thrice the knowledge of art and industry which is to be always developed. As rivers, tanks and oceans, get water from the clouds, impart us proper education in the above three kinds and thrice a day.

    Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]

    ( वर्ति:) वर्तन्ते व्यवहरन्ति यस्मिन् मार्गे हृ पिषिरुहि वृतिविदिछिदिकीर्तिभ्यश्च ॥ ( उणादि० ४.११९ ) इत्यधिकरणे इ प्रत्ययः = Path. ( त्रेधा इव ) यथा त्रिभिः पाठनज्ञापनहस्त क्रियादिभिः प्रकारैस्तथा । = By three methods of teaching, advising and giving practical training. ( नान्धम् ) नन्दयितुं योग्यं शिल्पज्ञानम् | = The knowledge of art that is always to be developed. (अश्विना) विद्यादाता प्रतिग्रहीतारौ अध्वर्यू । = The givers and receivers of education. ( अक्षरा इव ) यथा अक्षराणि जलानि तथा अत्र शेश्छन्दसीति शेर्लोपः | अक्षरम् इत्युदकनामसु पठितम् । (निघ० १.१२) = Like the waters. (पिन्वतम्) प्रापयतम् = Cause to attain.

    Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]

    It is the duty of the persons well-versed in various arts, to make those intelligent men who desire to acquire the knowledge of these arts, to give proper theoretical and practical training and thereby enable them to accomplish many works by acquiring the knowledge of these arts, with dexterity and Laboure.

    Translator's Notes

    Here Ashvinau (अश्विना ) has been interpreted by Rishi Dayananda as विद्यादातताप्रतिग्रहीतारौ अध्वर्यू = Givers and receivers of education. The expression अश्विनाध्वर्यू' is found in the Yajurveda (14. 2. 3). In the Aitareya Brahmana 1.18 in Shatapath Br. 1.1.2.17 Taittiriya Br. 3.2.2.1 and Gopath Br. 11.2.6 we come across the significant passage. अश्विनावध्वर्यू ( ऐत० १.१८, शत० १.१.२.१७ तैत्ति० ब्रा० ३.२.२.१ गोपथ उ० २.६ ) The word Adhvaryu (अध्वर्यु ) has been explained by Yaskacharya in Nirukta 1.38 as अध्वर्यु अध्वरयुः अध्वरं युक्ति अध्वरस्य नेता अध्वरं कामयते इति वा ( नि० १.३.८ ) According to this interpretation, Adhvaryu means one who desires the Yajna (non-violent sacrifice) and one who organizes it and is its leader. Among the five daily great Yajnas the first is ब्रह्मयज्ञ which includes Sandhya and Svadhyaya or study of the Vedas. The students who desire it and teachers who are its leaders both are Adhvaryus of this first Yajna and therefore Rishi Dayananda's interpretation of अश्विनौ अध्वर्यू as विद्यदाताप्रतिग्रहितारौ the givers and receivers of knowledge is well-authenticated. पिन्बतम् is from पिवि-सेचने sprinkle and establish contact. वर्तिः has been interpreted as वर्तन्ते व्यवहरन्ति यस्मिन् मार्गे Path. Sayanacharya has explained it as अस्मदीय वर्तन साधनं गृहम् Which Prof. Wilson has translated as “Dwelling" and Griffith as "home". It is very significant to find the Vedas lay so much stress on theoretical and practical knowledge of various arts and industries along with spiritual education. This harmony is not found in any other so-called religious book.

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top