Loading...
ऋग्वेद मण्डल - 1 के सूक्त 34 के मन्त्र
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
मण्डल के आधार पर मन्त्र चुनें
अष्टक के आधार पर मन्त्र चुनें
  • ऋग्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • ऋग्वेद - मण्डल 1/ सूक्त 34/ मन्त्र 5
    ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः देवता - अश्विनौ छन्दः - जगती स्वरः - निषादः

    त्रिर्नो॑ र॒यिं व॑हतमश्विना यु॒वं त्रिर्दे॒वता॑ता॒ त्रिरु॒ताव॑तं॒ धियः॑ । त्रिः सौ॑भग॒त्वं त्रिरु॒त श्रवां॑सि नस्त्रि॒ष्ठं वां॒ सूरे॑ दुहि॒ता रु॑ह॒द्रथ॑म् ॥

    स्वर सहित पद पाठ

    त्रिः । नः॑ । र॒यिम् । व॒ह॒त॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ । यु॒वम् । त्रिः । दे॒वता॑ता । त्रिः । उ॒त । अ॒व॒त॒म् । धियः॑ । त्रिः । सौ॒भ॒ग॒ऽत्वम् । त्रिः । उ॒त । श्रवां॑सि । नः॒ । त्रिः॒ऽस्थम् । वा॒म् । सूरे॑ । दु॒हि॒ता । रु॒ह॒त् । रथ॑म् ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    त्रिर्नो रयिं वहतमश्विना युवं त्रिर्देवताता त्रिरुतावतं धियः । त्रिः सौभगत्वं त्रिरुत श्रवांसि नस्त्रिष्ठं वां सूरे दुहिता रुहद्रथम् ॥

    स्वर रहित पद पाठ

    त्रिः । नः । रयिम् । वहतम् । अश्विना । युवम् । त्रिः । देवताता । त्रिः । उत । अवतम् । धियः । त्रिः । सौभगत्वम् । त्रिः । उत । श्रवांसि । नः । त्रिःस्थम् । वाम् । सूरे । दुहिता । रुहत् । रथम्॥

    ऋग्वेद - मण्डल » 1; सूक्त » 34; मन्त्र » 5
    अष्टक » 1; अध्याय » 3; वर्ग » 4; मन्त्र » 5
    Acknowledgment

    संस्कृत (1)

    विषयः

    (त्रिः) त्रिवारं विद्याराज्यश्रीप्राप्तिरक्षणक्रियामयम् (नः) अस्मान् (रयिम्) परमोत्तमं धनम् (वहतम्) प्रापयतम् (अश्विना) द्यावापृथिव्यादिसंज्ञकाविव। अत्र सुपां सुलुग् इत्याकारादेशः। (युवम्) युवाम् (त्रिः) त्रिवारं प्रेरकसाधक क्रियाजन्यम्। (देवताता) शिल्पक्रियायज्ञसंपत्तिहेतू यद्वा देवान् विदुषो दिव्यगुणान्वा तनुतस्तौ। अत्र दुतनिभ्यां दीर्घश्च। उ० ३।८८।# इति क्तः प्रत्ययः। देवतातेति यज्ञनामसु पठितम्। निघं० ३।१७। (त्रिः) त्रिवारं शरीरप्राणमनोभी रक्षणम् (उत) अपि (अवतम्) प्रविशतम् (धियः) धारणावतीर्बुद्धीः (त्रिः) त्रिवारं भृत्यसेनास्वात्मभार्यादिशिक्षाकरणम् (सौभगत्वम्) शोभना भगा ऐश्वर्याणि यस्मात् पुरुषार्थात्तस्येदं* सौभगं तस्य भावः¤ सौभगत्वम् (त्रिः) त्रिवारंश्रवणमनननिदिध्यासनकरणम् (उत) अपि (श्रवांसि) श्रूयन्ते यानि तानि वेदादिशास्त्रश्रवणानि धनानि वा। श्रव इति धननामसु पठितम्। निघं० २।१०। (नः) अस्माकम् (त्रिस्थम्) त्रिषु शरीरात्ममनस्सुखेषु तिष्ठतीति त्रिस्थम् (वाम्) तयोः (सूरे) सूर्यस्य। अत्र सुपां सुलुग् इति शे आदेशः। (दुहिता) कन्येव। दुहिता दुर्हिता दूरे हिता दोग्धेर्वा। निरु० ३।४। (आ) समंतात् (रुहत्) रोहेत्‡। अत्र◌कृमृहरुहिभ्यश्छन्दसि इति च्लेरङ्।¶ बहुलं छन्दस्य माङ्योगेपि इत्यडभावो लङर्थे लुङ्। च (रथम्) रमन्ते येन तं विमानादियानसमूहम् ॥५॥ #[उ० ३।९०।] *[तस्येदम्।अ० ४।३।१२०। इत्यण् प्र०।] ¤[तस्य भवस्त्वतलौ। अ० ५।५।११९। इति ‘त्व’ प्र०] ‡[रोहति,सं०।] ◌[अ० ३।१।५९।] ¶[अ० ६।४।७५।]

    अन्वयः

    पुनस्तौ किं साधकावित्युपदिश्यते।

    पदार्थः

    हे देवतातावश्विनौ युवं युवां नोऽस्मभ्यं रयिं त्रिर्वहतं नोस्माकं धियो बुद्धीरुतापि बलं त्रिरवतं नोस्मभ्यं त्रिस्थं सौभगत्वं त्रिर्वहतं प्राप्नुतमुतापि श्रवांसि त्रिर्वहतं प्राप्नुतं वां ययोरश्विनोः सूरे दुहिता पुत्रो वसुविद्यया नोस्माकं रथं त्रिरारुहत् त्रिवारमारोहेत्‡ तौ वयं शिल्पकार्येषु संप्रयुज्महे ॥५॥

    भावार्थः

    मनुष्यैरश्विनोः सकाशाच्छिल्पकार्याणि निर्वर्त्य बुद्धिं वर्धयित्वा सौभाग्यमुत्तमान्नादीनि च प्रापणीयानि तत्सिद्धयानेषु स्थित्वा देशदेशान्तरान् गत्वा व्यवहारेण धनं प्राप्य सदानंदयितव्यमिति ॥५॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (4)

    विषय

    फिर वे किस कार्य के साधक हैं, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

    पदार्थ

    हे (देवताता) शिल्प क्रिया और यज्ञ संपत्ति के मुख्य कारण वा विद्वान् तथा शुभगुणों के बढ़ाने और (अश्विना) आकाश पृथिवी के तुल्य प्राणियों को सुख देनेवाले विद्वान् लोगो ! (युवम्) आप (नः) हम लोगों के लिये (रयिम्) उत्तम धन (त्रिः) तीन बार अर्थात् विद्या राज्य श्री की प्राप्ति और रक्षण क्रियारूप ऐश्वर्य्य को (वहतम्) प्राप्त करो (नः) हम लोगों की (धियः) बुद्धियों (उत) और बल को (त्रिः) तीन बार (अवतम्) प्रवेश कराइये (नः) हम लोगों के लिये (त्रिष्ठम्) तीन अर्थात् शरीर आत्मा और मन के सुख में रहने और (सौभगत्वम्) उत्तम ऐश्वर्य्य के उत्पन्न करनेवाले पुरुषार्थ को (त्रिः) तीन अर्थात् भृत्य, संतान और स्वात्म भार्यादि को प्राप्त कीजिये (उत) और (श्रवांसि) वेदादि शास्त्र वा धनों को (त्रिः) शरीर प्राण और मन की रक्षा सहित प्राप्त करते और (वाम्) जिन अश्वियों के सकाश से (सूरेः) सूर्य की (दुहिता) पुत्री के समान कान्ति (नः) हम लोगों के (रथम्) विमानादि यानसमूह को (त्रिः) तीन अर्थात् प्रेरक साधक और चाकन क्रिया से (आरुहत्) ले जाती है उन दोनों को हम लोग शिल्प कार्यों में अच्छे प्रकार युक्त करें ॥५॥

    भावार्थ

    मनुष्यों को उचित है कि अग्नि भूमि के अवलंब से शिल्प कार्यों की सिद्ध और बुद्धि बढ़ाकर सौभाग्य और उत्तम अन्नादि पदार्थों को प्राप्त हो इस सब सामग्री से सिद्ध हुए यानों में बैठ के देश देशान्तरों को जा-आ और व्यवहार द्वारा धन को बढ़ाकर सब काल में आनन्द में रहें ॥५॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    फिर वे किस कार्य के साधक हैं, इस विषय का उपदेश इस मंत्र में किया है।

    सन्धिविच्छेदसहितोऽन्वयः

    हे देव तातावश्विनौ युवं युवां नः अस्मभ्यं रयिम् त्रिः वहतं  नः अस्माकं धियः बुद्धीः उत अपि बलं त्रिः अवतं नः अस्मभ्यं त्रिस्थं सौभगत्वम् त्रिः वहतं प्राप्नुतम् उत अपि श्रवांसि त्रिः वहतं प्राप्नुतं वां ययोः अश्विनोः सूरे दुहिता पुत्रः वसुविद्यया नः अस्मभ्यं रथं त्रिः आरुहत् त्रिवारम् आरोहेत्  तौ वयं शिल्पकार्येषु सम्प्रयुज्महे ॥५॥ 

    पदार्थ

    हे (देवताता) शिल्पक्रियायज्ञसंपत्तिहेतू यद्वा देवान् विदुषो दिव्यगुणान्वा तनुतस्तौ=शिल्प क्रिया और यज्ञ संपत्ति के मुख्य कारण वा विद्वान् तथा शुभगुणों के बढ़ाने वाले और   (अश्विना) द्यावापृथिव्यादिसंज्ञकाविव=आकाश और पृथिवी के तुल्य, (युवम्) युवाम्=तुम दोनों, (नः) अस्मभ्यम्=हमारे लिये, (त्रिः) त्रिवारं विद्याराज्यश्रीप्राप्तिरक्षणक्रियामयम्=तीन बार विद्या, राज्य, श्री की प्राप्ति और रक्षण की क्रियावाले (रयिम्) परमोत्तमं धनम्=परम उत्तम को, (त्रिः) त्रिवारं शरीरप्राणमनोभीरक्षणम्=तीन बार शरीर, प्राण, और मन के रक्षण को, (वहतम्) प्रापयतम्=प्राप्त कराओ, (नः) अस्माकम्=हमको, (धियः) धारणावतीर्बुद्धीः=धारणावती बुद्धि, और (बलम्)=बल (उत) अपि=भी, (नः) अस्मभ्यम्=हमारे लिये, (त्रिस्थम्) त्रिषु शरीरात्ममनस्सुखेषु तिष्ठतीति त्रिस्थम्=शरीर, आत्मा, मन, इन तीनों के सुख में स्तिथ होकर, (त्रिः) त्रिवारं भृत्यसेनास्वात्मभार्यादिशिक्षाकरणम्=तीन बार भृत्य, सेना, अपनी पत्नी आदि को शिक्षित करने के लिये (अवतम्) प्रविशतम्=प्रवेश कराइये, (सौभगत्वम्) शोभना भगा ऐश्वर्याणि यस्मात्=जिनमें  उत्तम ऐश्वर्य्य हैं, (त्रिः) त्रिवारंश्रवणमनननिदिध्यासनकरणम्=तीन बार श्रवण, मनन और निदिध्यासन करने के लिये, (उत) अपि=भी, (वहतम्) प्रापयतम्=प्राप्त कराओ, (श्रवांसि) श्रूयन्ते यानि तानि वेदादिशास्त्रश्रवणानि धनानि वा=जिनसे सुने जाते हैं, वेदादि शास्त्र का श्रवण किया जाता है या  जिनसे सुने जाते हैं ऐसे श्रवण रूप रूपी धन, (वहतम्) प्रापयतम्=प्राप्त कराओ, (वाम्)=तुमको, (ययोः)=जिन, (अश्विनोः)=अश्विनो को, (सूरे) सूर्यस्य=सूर्य की, (दुहिता) कन्येव=पुत्री, और  (पुत्रः)=पुत्र, (वसुविद्यया)=पुत्रः वसु सम्बन्धी विद्यया, (नः) अस्मभ्यम्=हमारे लिये, (रथम्) रमन्ते येन तं विमानादियानसमूहम्=भ्रमण के लिये विमान आदि का समूह, (त्रिः) त्रिवारं प्रेरकसाधक क्रियाजन्यम्=तीन बार प्रेरक साधकों और क्रिया करवाने वालों को, (आ) समन्तात्=हर ओर से, (रुहत्) रोहेत्=विकसित करो,  (त्रिवारम्)=तीन बार, (आरोहेत्)=हर ओर से विकसित करो, (तौ)=वे दोनों को, (वयम्)=हम,  (शिल्पकार्येषु)=शिल्पकार्यों में, (सम्प्रयुज्महे)=अच्छे प्रकार युक्त करें ॥५॥

    महर्षिकृत भावार्थ का भाषानुवाद

    मनुष्यों को उचित है कि अग्नि भूमि के अवलम्ब से शिल्प कार्यों की सिद्धि और बुद्धि बढ़ाकर सौभाग्य और उत्तम अन्नादि पदार्थों को प्राप्त हो इस सब सामग्री से सिद्ध हुए यानों में बैठ के देश देशान्तरों को जा-आ और व्यवहार द्वारा धन को बढ़ाकर सब काल में आनन्द में रहें ॥५॥

    विशेष

    अनुवादक की टिप्पणियाँ-(1)- निदिध्यासन का अर्थ है सत्य को जीना, श्रवण और मनन के बाद की स्थिति।
    (2)- श्री- भाष्यकार महर्षि दयानन्द ने इस मन्त्र में जिस “श्री” का उल्लेख किया है, उसे राज-सम्पदा, वैभव या राज-सम्पदा कहा गया है।

    पदार्थान्वयः(म.द.स.)

    हे (देवताता) शिल्प क्रिया और यज्ञ संपत्ति के मुख्य कारण या विद्वान् तथा शुभगुणों के बढ़ाने वाले और (अश्विना) आकाश व पृथिवी के तुल्य (युवम्) तुम दोनों!  (नः) हमारे लिये (त्रिः) तीन बार विद्या, राज्य और श्री की प्राप्ति व  रक्षण का कार्य (रयिम्) परम उत्तम धन को और (त्रिः) तीन बार शरीर, प्राण, व मन के रक्षण को (वहतम्) प्राप्त कराओ। (धियः) धारणावती बुद्धि और (बलम्) बल (उत) भी (नः) हमारे लिये (त्रिस्थम्) शरीर, आत्मा, मन, इन तीनों के सुख में स्थित होकर (त्रिः) तीन बार भृत्य, सेना, अपनी पत्नी आदि को शिक्षित करने के लिये   (अवतम्) प्रवेश कराइये। (सौभगत्वम्) जिनमें  उत्तम ऐश्वर्य्य हैं, [उनको] (त्रिः) तीन बार श्रवण, मनन, और निदिध्यासन करने के लिये (उत) भी (वहतम्) प्राप्त कराओ। (श्रवांसि) जिनसे सुने वेदादि शास्त्र का श्रवण किया जाता है, ऐसे श्रवण रूप रूपी धन (वहतम्) प्राप्त कराओ। (वाम्) तुमको, (ययोः) जिन (अश्विनोः) अश्विनों [आकाश व पृथिवी]  को (सूरे) सूर्य की (दुहिता) पुत्री और  (पुत्रः) पुत्र, (वसुविद्यया) पृथिवी के ज्ञान द्वारा (नः) हमारे (रथम्) भ्रमण के लिये विमान आदि के समूह (त्रिः) तीन बार प्रेरक साधकों और क्रिया करवाने वालों को, (आ) हर ओर से (रुहत्) विकसित करो। (तौ) उन दोनों को (वयम्) हम  (शिल्पकार्येषु) शिल्पकार्यों में (सम्प्रयुज्महे) अच्छे प्रकार से युक्त करें ॥५॥

    संस्कृत भाग

    पदार्थः(महर्षिकृतः)- (त्रिः) त्रिवारं विद्याराज्यश्रीप्राप्तिरक्षणक्रियामयम् (नः) अस्मान् (रयिम्) परमोत्तमं धनम् (वहतम्) प्रापयतम् (अश्विना) द्यावापृथिव्यादिसंज्ञकाविव। अत्र सुपां सुलुग् इत्याकारादेशः। (युवम्) युवाम् (त्रिः) त्रिवारं प्रेरकसाधक क्रियाजन्यम्। (देवताता) शिल्पक्रियायज्ञसंपत्तिहेतू यद्वा देवान् विदुषो दिव्यगुणान्वा तनुतस्तौ। अत्र दुतनिभ्यां दीर्घश्च। उ० ३।८८।# इति क्तः प्रत्ययः। देवतातेति यज्ञनामसु पठितम्। निघं० ३।१७। (त्रिः) त्रिवारं शरीरप्राणमनोभी रक्षणम् (उत) अपि (अवतम्) प्रविशतम् (धियः) धारणावतीर्बुद्धीः (त्रिः) त्रिवारं भृत्यसेनास्वात्मभार्यादिशिक्षाकरणम् (सौभगत्वम्) शोभना भगा ऐश्वर्याणि यस्मात् पुरुषार्थात्तस्येदं* सौभगं तस्य भावः¤ सौभगत्वम् (त्रिः) त्रिवारंश्रवणमनननिदिध्यासनकरणम् (उत) अपि (श्रवांसि) श्रूयन्ते यानि तानि वेदादिशास्त्रश्रवणानि धनानि वा। श्रव इति धननामसु पठितम्। निघं० २।१०। (नः) अस्माकम् (त्रिस्थम्) त्रिषु शरीरात्ममनस्सुखेषु तिष्ठतीति त्रिस्थम् (वाम्) तयोः (सूरे) सूर्यस्य। अत्र सुपां सुलुग् इति शे आदेशः। (दुहिता) कन्येव। दुहिता दुर्हिता दूरे हिता दोग्धेर्वा। निरु० ३।४। (आ) समंतात् (रुहत्) रोहेत्‡। अत्रकृमृहरुहिभ्यश्छन्दसि इति च्लेरङ्। बहुलं छन्दस्य माङ्योगेपि इत्यडभावो लङर्थे लुङ्। च (रथम्) रमन्ते येन तं विमानादियानसमूहम् ॥५॥ #[उ० ३।९०।] *[तस्येदम्।अ० ४।३।१२०। इत्यण् प्र०।] [तस्य भवस्त्वतलौ। अ० ५।५।११९। इति 'त्व' प्र०] ‡[रोहति,सं०।] [अ० ३।१।५९।] [अ० ६।४।७५।]
    विषयः- पुनस्तौ किं साधकावित्युपदिश्यते।

    अन्वयः- हे देवतातावश्विनौ युवं युवां नोऽस्मभ्यं रयिं त्रिर्वहतं नोस्माकं धियो बुद्धीरुतापि बलं त्रिरवतं नोस्मभ्यं त्रिस्थं सौभगत्वं त्रिर्वहतं प्राप्नुतमुतापि श्रवांसि त्रिर्वहतं प्राप्नुतं वां ययोरश्विनोः सूरे दुहिता पुत्रो वसुविद्यया नोस्माकं रथं त्रिरारुहत् त्रिवारमारोहेत्‡ तौ वयं शिल्पकार्येषु संप्रयुज्महे ॥५॥

    भावार्थः(महर्षिकृतः)- मनुष्यैरश्विनोः सकाशाच्छिल्पकार्याणि निर्वर्त्य बुद्धिं वर्धयित्वा सौभाग्यमुत्तमान्नादीनि च प्रापणीयानि तत्सिद्धयानेषु स्थित्वा देशदेशान्तरान् गत्वा व्यवहारेण धनं प्राप्य सदानंदयितव्यमिति ॥५॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    सूर्यसम कान्ति

    पदार्थ

    १. हे (अश्विना) - प्राणापानो ! (युवम्) - आप (नः) - हमें (त्रिः) - तीन बार (रयिम्) - धन को (वहतम्) - प्राप्त कराओ - शरीर में 'स्वास्थ्यरूप धन को', मन में 'सत्य' रूप धन को तथा मस्तिष्क में 'ज्ञान' रूप धन को । 
    २. (त्रिः) - तीन प्रकार से (देवताता) - हमारे अन्दर दिव्यगुणों को विस्तार करनेवाले होओ । "हम असत् से सत् को, 'तमस् से ज्योति' को प्राप्त हों, मृत्यु से अमरता का लाभ करें" । 
    ३. हे अश्विनी देवो ! (उत) - और (धियः) - बुद्धियों को (त्रिः) - तीन बार (अवतम्) - रक्षित करो । सन्तान, धन व लोक की एषणाएँ हमारी बुद्धि को विकृत न कर दें । 
    ४. हमें (त्रिः) - तीन बार ही (सौभगत्वम्) - उत्तम भग को प्राप्त कराइए । प्राणों की साधना से हम जीवन के प्रारम्भ में ऐश्वर्य व धर्म को प्राप्त करें, मध्य में यश व श्री - सम्पन्न हों व अन्त में ज्ञान व वैराग्य को प्राप्त कर सकें, ये छह - के - छह भग हमें प्राणों की साधना से प्राप्त हों 
    ४. (उत) - और (नः) - आपके इस (त्रिष्ठं रथम्) - इन्द्रियाँ, मन व बुद्धि इन तीनों के अधिष्ठानभूत इस रथ को (सूरेः दुहिता) - सूर्य की दुहिता (अरुहत्) - आरूढ़ हो । सूर्य की दुहिता वेद में 'सूर्या' है - यह सूर्य की कान्ति ही है, अर्थात् हमारी इन्द्रियाँ, मन व बुद्धि सभी कान्ति - सम्पन्न हों । प्राणों की साधना से हम सूर्य के समान कान्तिवाले बनते हैं । 
     

    भावार्थ

    भावार्थ - प्राणसाधना से हमें स्वास्थ्य, सत्य व ज्ञानरूप धन प्राप्त हो, हम सत्, ज्योति व अमृतत्त्व को प्राप्त करें, हमारी बुद्धि त्रिविध एषणाओं से अभिभूत न हो जाए, हमें सौभाग्य प्राप्त हो और हम सूर्यसम कान्तिवाले बनें । 
     

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    स्त्री पुरुष, राजा मन्त्री रथी सारथी का वर्णन ।

    भावार्थ

    हे (अश्विना) विद्यावान् स्त्री पुरुषो! (युवं) आप दोनों (नः) हमारे लिए (रयिम्) ऐश्वर्य को भी (त्रिः) तीन तीन वार, वार वार (वहतम्) प्राप्त कराओ। (देवताता) यज्ञों और विजय तथा विद्वानों के लिये ज्ञान और यज्ञादि कार्यों में भी (त्रिः) वार वार ऐश्वर्य लगाओ। (उत) और (धियः) बुद्धियों और कर्मों को भी (त्रिः अवतम्) शरीर, मन, प्राण तीनों तरह से रक्षा करो। (सौभगत्वं) सुख से भजन करने योग्य परमेश्वर की भक्ति (त्रिः) श्रवण, मनन, निदिध्यासन द्वारा और सुखपूर्वक सेवने योग्य ऐश्वर्य का प्राप्ति, रक्षण और वर्धन द्वारा भोग करो। (उत श्रवांसि त्रिः) और श्रवण करने योग्य वेद शास्रादि ज्ञानों और ख्याति लाभ करने वाले ऐश्वर्यों को भी उक्त तीनों प्रकारों से तीन वार प्राप्त करो। (सूरेः दुहिता) सूर्य के पुत्री प्रभा या क्रान्ति जिस प्रकार दिन और रात्रि के बने प्रभात मध्याह्न और सायं नाम तीन आधारों पर स्थित रथ पर आरूढ़ होती है उसी प्रकार (सूरे) सूर्य के समान तेजस्वी राजा की (दुहिता) सब कामों को पूर्ण करनेवाली प्रजा भी (वाम्) तुम राजा मन्त्री दोनों के (त्रिस्थं) मन्त्र, धन और बल इन तीनों पर आश्रित राज्यैश्वर्य पर (आरुहत्) सुख से तीन चक्रों वाले रथ पर नव-वधू के समान विराजे। स्त्री पुरुषों के पक्ष में—तेजस्वी विद्यावान्, विद्वान् की (दुहिता) सब फलों के देनेवाली वेद विद्या धर्म, अर्थ, काम इन तीन पर स्थित होकर (वां रथे) आप दोनों स्त्री पुरुषों के रमण योग्य गृहस्थ रूप रथ के आश्रय पर रहे।

    टिप्पणी

    missing

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    हिरण्यस्तूप आङ्गिरस ऋषिः ॥ अश्विनौ देवते ॥ छन्दः—१, ६ विराड् जगती २, ३, ७, ८ निचृज्जगती । ५, १०, ११ जगती । ४ भुरिक् त्रिष्टुप् । १२ निचृत् त्रिष्टुप् । ९ भुरिक् पंक्तिः । द्वादशर्चं सूक्तम् ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (1)

    भावार्थ

    माणसांनी अग्नी व भूमीचा अवलंब करून शिल्पकार्य सिद्ध करावे. बुद्धी वाढवून सौभाग्य व उत्तम अन्न इत्यादी पदार्थ प्राप्त करावेत व या सर्व वस्तूंनी सिद्ध झालेल्या यानात बसून देशदेशांतरी ये-जा करून व्यवहाराद्वारे धन वाढवून सर्वकाळी आनंदात राहावे. ॥ ५ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    Ashvins, generous as earth and heaven, bring us, develop and sustain threefold wealth of knowledge, power and protection. Brilliant and godly scholars of science, technology and yajna, three-way benefactors by inspiration, action and achievement, give us threefold enlightenment, protection and sustenance of body, mind and soul. Give us threefold beauty, honour, and grace of prosperity, well-being and noble family. Give us the threefold capacity of listening, reflecting and meditating on Vedas, Shastras and the economics and polity of practical living. And lo! by virtue of your inspiration, action and achievement, the dawn, daughter of the sun, would ride your chariot of glory and in-fuse strength and peace and joy into our body, mind and soul.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Subject of the mantra

    Then performer of which deeds they are? This subject has been preached in this mantra.

    Etymology and English translation based on Anvaya (logical connection of words) of Maharshi Dayanad Saraswati (M.D.S)-

    He=O! (devatātā) =The main means for the craftsmanship and yajna-wealth or the scholars and enhancers of auspicious qualities, [aura]=and, (aśvinā)=like sky and earth, (yuvam)=both of you, (naḥ)=for us, (triḥ)= The task of attainment and protection of knowledge, kingdom and Shri thrice, (rayim) =to the best wealth, [aura]=and, (triḥ)=three times to protect of the body, life and mind, (vahatam)=get obtained, (dhiyaḥ)=connected with memory, [aura]=and, (balam)=power, (uta)=also, (naḥ)=for us, (tristham)=body, soul, mind, being situated in the happiness of these three, (triḥ)=thrice to educate the servant, the army, his wife, etc. (avatam)=get entered, (saubhagatvam)=in whom there are great opulences, [unako]=to them, (triḥ)=thrice to educate the servant, the army, his wife, etc. (uta)=also, (vahatam) =get obtained, (śravāṃsi)=Those from whom the Vedas are heard, the wealth in the form of such hearing (vahatam)=get obtained, (vām)=to you, (yayoḥ)=those,(aśvinoḥ)= sky and earth, (sūre)=of Sun, (duhitā) =daughter, [aura]=and, (putraḥ)=son, (vasuvidyayā)=by the knowledge of earth, (naḥ)=our, (ratham)=group of aircraft etc. for travelling, (triḥ)=three times to the inspiring seekers and those who get the action done (ā)=from all sides, (ruhat) =develop, (tau)=to both of them, (vayam)=we,(śilpakāryeṣu)=in craft works, (samprayujmahe)=include well.

    English Translation (K.K.V.)

    O both you, the main cause of craft activities and wealth of Yajan or the scholar and the enhancer of auspicious virtues and are equal to the sky and the earth! Both of you should get for us three times the task of attainment and protection of knowledge, kingdom and Shree i.e. the supreme wealth and three times for the protection of body, life and mind. Intellect connected with memory and strength should also enter for us, existing in the happiness of all three, three times to educate the servant, the army, his wife, etc. Get wealth in the form of such listening from those from whom the Vedas are listened. Develop you, who make the sky and the earth the daughter and son of the Sun by the knowledge of the earth, for us to travel through the group of crafts etc., thrice inspiring seekers and those who get the action done, develop from all sides. Let us use both of them well in the craft works.

    TranslaTranslation of gist of the mantra by Maharshi Dayanandtion of gist of the mantra by Maharshi Dayanand

    It is appropriate for human beings that by depending on the earthly fire, by increasing the accomplishment and intelligence of craft works, good fortune and good food items can be attained by sitting in the vehicles that have been accomplished by all these materials and by doing practice by increasing wealth in all times. Enjoy the bliss ever.

    TRANSLATOR’S NOTES-

    (1)-Nididhyasana means living the truth, the state after hearing and contemplation. (2)-Shree mentioned by the commentator Maharshi Dayananda in this mantra is called royalty, majesty, supreme or royal wealth.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]

    The same subject is continued-

    Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]

    O learned husband and wife whose relation is like that of the sky and the earth, teachers and preachers who extend the field of noble virtues, thrice bestow upon us excellent wealth which consists of the attainment and preservation of knowledge, administration and prosperity. Preserve our intellects and strength in three ways i. e. physical, mental and spiritual. Cause us to obtain exertion which is connected with physical, mental and spiritual happiness and which makes men prosperous in three ways i. e. training servants, army and wife etc. and enable us to get the knowledge of the Vedas and other Shastras in three ways hearing, reflection and meditation. Let us utilizes properly the Ashvinau (fire and water in all works of arts and industries by whose association, the daughter of the sun-beauty accompanies the band of aero planes etc. constructed scientifically.

    Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]

    ( देवताता ) शिल्पक्रियायज्ञसम्पत्तिहेतू यद्वा देवान् विदुषो दिव्यगुणान् वा तनुतः तौ । अत्र दुतनिभ्यां दीर्घश्च ( उणा० ३.८८) इति क्तः प्रत्ययः । देवतातेति यज्ञनामसु पठितम् ( निघ० ३.१७) | = Increasers of divine virtues. ( त्रिः रयिम् ) विद्याराज्यश्रीप्राप्तिरक्षणक्रियामयं परमोत्तमं धनम् । = Good wealth that consists of the attainment and preservation of knowledge, administration and prosperity. ( त्रिः सौभगत्वम् ) त्रिवारं भृत्य सेना स्वात्मभार्यादि शिक्षाकरणम् । = Training servants, army and wife etc. ( त्रिःश्रवांसि ) श्रूयन्ते यानि तानि वेदादिशास्त्रश्रवणानि त्रिवारं श्रवणमनननिदिध्यासनकरणम् । = The study of the Vedas and shastras in three ways of hearing, reflection and meditation. (त्रिष्ठम् रथम् ) त्रिषु शरीरात्ममनः सुखेषु तिष्ठतीति त्रिस्थम् | = Relating to the physical, mental and spiritual happiness. ( त्रिः अवतम् ) त्रिवारं शरीरप्राणमनोभी रक्षणम् । = Protection of body, vital energy and mind.

    Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]

    Men should always enjoy happiness by accomplishing the works of arts with the help of the ashvinau (fire and water), ´ developing their intellects, food and prosperity and travelling to distant places in the vehicles manufactured by expert artisans.

    Translator's Notes

    Sayanacharya and others commentators or translators have not taken pains to explain rationally the significance of the expression त्नि: Thrice or in three ways. They have simply used the expression several times without trying to explain its significance. It is only Rishi Dayanand who has endeavored to explain it successfully. Following Swami Ananda Tirtha (Madhvacharya) Raghavendra Yati in his Mantrartha Manjari has given the following spiritual interpretation of त्रिष्ठ वां सूरे दुहिता रहन् वाम्युवयोः प्रसादात् ( सूरे) सूरे: विदुषो गुरो: दुहिता-बुद्धि: ( त्रिष्ठम् ) त्रिकालमवम् रथम् आरुहत्-भक्तदेहै ज्ञानोदयोऽभवत् इति । = Knowledge dawned in the body of the devotees.

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top