ऋग्वेद - मण्डल 3/ सूक्त 27/ मन्त्र 11
अ॒ग्निं य॒न्तुर॑म॒प्तुर॑मृ॒तस्य॒ योगे॑ व॒नुषः॑। विप्रा॒ वाजैः॒ समि॑न्धते॥
स्वर सहित पद पाठअ॒ग्निम् । य॒न्तुर॑म् । अ॒प्ऽतुर॑म् । ऋ॒तस्य॑ । योगे॑ । व॒नुषः॑ । विप्राः॑ । वाजैः॑ । सम् । इ॒न्ध॒ते॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
अग्निं यन्तुरमप्तुरमृतस्य योगे वनुषः। विप्रा वाजैः समिन्धते॥
स्वर रहित पद पाठअग्निम्। यन्तुरम्। अप्ऽतुरम्। ऋतस्य। योगे। वनुषः। विप्राः। वाजैः। सम्। इन्धते॥
ऋग्वेद - मण्डल » 3; सूक्त » 27; मन्त्र » 11
अष्टक » 3; अध्याय » 1; वर्ग » 30; मन्त्र » 1
Acknowledgment
अष्टक » 3; अध्याय » 1; वर्ग » 30; मन्त्र » 1
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
अन्वयः
हे मनुष्या यथा वनुषो विप्रा ऋतस्य योगे वाजैर्यन्तुरमप्तुरमग्निं समिन्धते तथैव सर्वैर्विद्याः प्रकाशनीयाः ॥११॥
पदार्थः
(अग्निम्) पावकमिव वर्त्तमानम् (यन्तुरम्) यन्तारम्। अत्र यमधातोर्बाहुलकात्तुरः प्रत्ययः। (अप्तुरम्) योऽपः प्राणान् जलानि वा तोरयति प्रेरयति तम् (ऋतस्य) सत्यस्य (योगे) (वनुषः) याचकाः (विप्राः) मेधाविनः (वाजैः) विज्ञानादिभिः (सम्) (इन्धते) सम्यक् प्रदीपयेयुः ॥११॥
भावार्थः
यदा विदुषां सङ्गो भवेत्तदा सुविज्ञानस्यैव प्रश्नसमाधानाभ्यां याचना कार्य्या, अस्मात्परो लाभोऽन्यो नैव मन्तव्यः ॥११॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।
पदार्थ
हे मनुष्यो ! जैसे (वनुषः) याचना करनेवाले (विप्राः) बुद्धिमान् जन (ऋतस्य) सत्य के (योगे) योग में (वाजैः) विज्ञान आदिकों से (यन्तुरम्) प्राप्तिकारक (अप्तुरम्) प्राण वा जलों की प्रेरणाकर्त्ता (अग्निम्) अग्नि के सदृश तेजस्वी को (सम्) (इन्धते) उत्तम प्रकार प्रदीप्त करें, वैसे ही सम्पूर्ण जनों से विद्या प्रकाश करने योग्य है ॥११॥
भावार्थ
जिस समय विद्वान् पुरुषों का सङ्ग होवे, उस समय उत्तम विज्ञान ही की प्रश्न-उत्तरों से याचना करनी चाहिये, इससे अधिक लाभ और न समझना चाहिये ॥११॥
विषय
यन्तुरं व अप्सुरम्
पदार्थ
[१] (अग्निम्) = उस अग्रणी प्रभु को, जो कि (यन्तुरम्) = सब के नियामक हैं- सब सूर्य-चन्द्रतारों तथा पृथिवी आदि के अन्तः स्थित हुए हुए उनका धारण व नियमन कर रहे हैं। जो (अप्तुरम्) = सब को कर्मों में प्रेरित करनेवाले हैं - हृदयस्थरूपेण सदा कर्मों की वे प्रभु प्रेरणा दे रहे हैं। इन प्रभु को (अमृतस्य योगे) = अमृतत्त्व व नीरोगता का सम्पर्क होने पर (वाजैः) = शक्तियों द्वारा (वनुषः) = काम-क्रोधादि को जीतनेवाले (विप्राः) = ज्ञानीपुरुष (समिन्धते) = अपने में समिद्ध करते हैं। [२] प्राकृतिक संसार के दृष्टिकोण से प्रभु 'यन्तुर' हैं, जीवों के दृष्टिकोण से 'अतुर' हैं । प्रकृति पूर्ण परत का है, सो सूर्यादि की गति में किसी प्रकार की गलती नहीं होती। जीव को प्रभु ने कर्म करने की स्वतन्त्रता दी है। प्रभु प्रेरणा देते हैं। यदि जीव सुनकर उसके अनुसार कार्य करता है तो ठीक होता है। नहीं सुनता और मनमाना चलता है तो कष्ट पाता है। [३] इस प्रभु को पाने के लिए आवश्यक है कि हम [क] नीरोग बनें [अमृतस्य योगे], [ख] शक्ति का सम्पादन करें [वाजैः], [ग] काम-क्रोधादि को अभिभूत करें [वनुष:] तथा [घ] ज्ञानी बनें [विप्राः] ।
भावार्थ
भावार्थ- प्रभु प्रकृति के नियामक हैं, जीव के प्रेरक हैं। प्रभुप्राप्ति के लिए 'नीरोगता, काम आदि का अभिभव, ज्ञान व शक्ति का सम्पादन' साधन हैं ।
विषय
यन्त्रचालकाग्निवत् नियन्ता के कर्त्तव्य।
भावार्थ
(विप्राः) विविध विद्याओं से पूर्ण शिल्पीजन जिस प्रकार (वाजैः) नाना वेगवान् साधनों और चलने वाले चक्र आदि से (यन्तु-रम्) सबको नियम में रखने वाले (अप्तुरम्) जलों को शीघ्रता से चलाने या प्रेरित करने वाले अग्नि को (ऋतस्य योगे) जल के सहयोग में (सम् इन्धते) अच्छी प्रकार प्रदीप्त करते हैं और यन्त्रादि चलाते हैं उसी प्रकार (वनुषः) नाना ऐश्वर्यों की अभिलाषा करने वाले (विप्राः) विद्वान् जन (ऋतस्य योगे) धनैश्वर्य को प्राप्त करने के लिये (यन्तुरम्) उत्तम नियन्ता (अप्तुरम्) आप्त प्रजाजनों को सन्मार्ग में चलाने वाले (अग्निम्) अग्रणी नायक विद्वान् को (वाजैः) नाना ऐश्वर्यों से प्रदीप्त करते, अधिक तेजस्वी और उग्र, बलवान् बनाते हैं।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
विश्वामित्र ऋषिः॥ १ ऋतवोऽग्निर्वा। २–१५ अग्निर्देवता॥ छन्दः- १, ७, १०, १४, १५ निचृद्गायत्री। २, ३, ६, ११, १२ गायत्री। ४, ५, १३ विराड् गायत्री। पञ्चदशर्चं सूक्तम्॥
मराठी (1)
भावार्थ
ज्यावेळी विद्वान पुरुषांचा संग होतो, त्यावेळी उत्तम विज्ञानाची प्रश्नोत्तररूपाने याचना केली पाहिजे. यापेक्षा कोणताही अधिक लाभ नाही हे समजावे. ॥ ११ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Intelligent and dynamic people with the desire to accomplish their objects of life light and raise Agni, instant and inspiring moving power, in their yajnic applications, in order to achieve their practical programmes in the pursuit of science and Truth with the best offerings of food and fuels for energy.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The characteristics of the enlightened persons.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O men! the wise persons implore wisdom with truth. They actuate lit kindle knowledge and humility etc. An enlightened person is controller of his senses, is impeller of his Pranas or waters and is purifier like the fire. In the same manner, various sciences should be discovered and demonstrated to all.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
When someone comes in association with the enlightened persons, they should be requested to impart true knowledge by removing all doubts. Men should know that there is no greater gain than this.
Foot Notes
(वनुषः) याचकाः । = Implorers, beseechers. (अप्तुरम् ) योऽपः प्राणान् जलानि वा तारयति प्रेरयति तम्। = Impeller of the Pranas (vital airs) or waters.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal