Loading...
ऋग्वेद मण्डल - 3 के सूक्त 27 के मन्त्र
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
मण्डल के आधार पर मन्त्र चुनें
अष्टक के आधार पर मन्त्र चुनें
  • ऋग्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • ऋग्वेद - मण्डल 3/ सूक्त 27/ मन्त्र 2
    ऋषिः - विश्वामित्रः देवता - अग्निः छन्दः - गायत्री स्वरः - षड्जः

    ईळे॑ अ॒ग्निं वि॑प॒श्चितं॑ गि॒रा य॒ज्ञस्य॒ साध॑नम्। श्रु॒ष्टी॒वानं॑ धि॒तावा॑नम्॥

    स्वर सहित पद पाठ

    ईळे॑ । अ॒ग्निम् । वि॒पः॒ऽचित॑म् । गि॒रा । य॒ज्ञस्य॑ । साध॑नम् । श्रु॒ष्टी॒ऽवान॑म् । धि॒तऽवा॑नम् ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    ईळे अग्निं विपश्चितं गिरा यज्ञस्य साधनम्। श्रुष्टीवानं धितावानम्॥

    स्वर रहित पद पाठ

    ईळे। अग्निम्। विपःऽचितम्। गिरा। यज्ञस्य। साधनम्। श्रुष्टीऽवानम्। धितऽवानम्॥

    ऋग्वेद - मण्डल » 3; सूक्त » 27; मन्त्र » 2
    अष्टक » 3; अध्याय » 1; वर्ग » 28; मन्त्र » 2
    Acknowledgment

    संस्कृत (1)

    विषयः

    पुनरग्निना किं सिध्यतीत्याह।

    अन्वयः

    हे मनुष्या यथाऽहं गिरा यज्ञस्य साधनं श्रुष्टीवानं धितावानमग्निमिव विपश्चितमीळे तथा भवन्तः स्तुवन्तु ॥२॥

    पदार्थः

    (ईळे) स्तौमि (अग्निम्) पावकमिव वर्त्तमानम् (विपश्चितम्) पण्डितम् (गिरा) वाण्या (यज्ञस्य) (साधनम्) सिद्धिकरम् (श्रुष्टीवानम्) आशुगन्तारं गमयितारं वा (धितावानम्) पदार्थानां धारकम् ॥२॥

    भावार्थः

    अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सङ्गतस्य व्यवहारस्य सिद्धयेऽग्निर्मुख्योऽस्ति तथैव धर्मार्थकामविद्याप्राप्तये विद्वान् प्रधानोऽस्तीति मन्तव्यम् ॥२॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (3)

    विषय

    फिर अग्नि से क्या सिद्ध होता है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

    पदार्थ

    हे मनुष्यो ! जैसे मैं (गिरा) वाणी से (यज्ञस्य) अहिंसारूप यज्ञ की (साधनम्) सिद्धि करने (श्रुष्टीवानम्) शीघ्र चलने वा चलानेवाले (धितावानम्) पदार्थों के धारणकर्त्ता (अग्निम्) अग्नि के सदृश तेजस्वी (विपश्चितम्) पण्डित विद्वान् की (ईळे) स्तुति करता हूँ, वैसे आप लोग भी स्तुति करें ॥२॥

    भावार्थ

    इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे किसी पदार्थ के जोड़ने आदि व्यवहार की सिद्धि के लिये अग्नि मुख्योपकारी है, वैसे ही धर्म, अर्थ, काम और विद्या की प्राप्ति के लिये विद्वान् जन मुख्य हैं, ऐसा जानना चाहिये ॥२॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    श्रुष्टीवानं-धितावानम्

    पदार्थ

    [१] गतमन्त्र में प्रभु के निर्देश को सुनकर जीव निश्चय करता है कि गिरा (अग्निं ईडे) = वेदवाणी द्वारा मैं उस अग्रणी प्रभु की उपासना करता हूँ। प्रभु ने ही मुझे 'शक्ति, ज्ञान व त्याग की भावना' को प्राप्त कराना है। मैं उस प्रभु की उपासना करता हूँ, जो कि (विपश्चितम्) = ज्ञानी हैं । ज्ञान की वाणियों का अध्ययन करता हुआ मैं प्रभु की ज्ञानयज्ञ से उपासना करता हूँ। उस प्रभु की जो कि ('यज्ञस्य साधनम्') = सब यज्ञों को सिद्ध करनेवाले हैं। प्रभुकृपा से ही सब यज्ञ पूर्ण हुआ करते हैं। [२] उस प्रभु का मैं उपासन करता हूँ, जो कि (श्रुष्टीवानम्) = [सुखवन्तम् सा०] सब सुखोंवाले हैं, प्रभु ही सब सुखों को प्राप्त कराते हैं । (धितावानम्) = वननीय [= प्रशस्त] धन को वे धारण करानेवाले हैं। इन वननीय धनों के धारण द्वारा ही वे हमारे जीवनों को सुखी करते हैं।

    भावार्थ

    भावार्थ- प्रभु के उपासन से हमारा ज्ञान बढ़ता है (विपश्चितं), हमारी वृत्ति यज्ञिय बनती है (यज्ञस्य साधनम्) हम सुखी होते हैं (श्रुष्टीवानं ) तथा वननीय धनों को प्राप्त करते हैं (धितावानम्) ।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    प्रभु और गुरु की उपासना।

    भावार्थ

    (गिरा) वाणी द्वारा ही (यज्ञस्य) ज्ञान प्रदान करने और मैत्री और सत्संग के (साधनम्) करने वाले (विपश्चितम्) उत्तम कर्मों को स्वयं जानने और अन्यों को जनाने वाले विद्वान् (श्रुष्टीवानम्) शीघ्र उद्देश्य तक पहुंचने और पहुंचाने में समर्थ व गुरूपदेशों के श्रवण करने वाले श्रुतिविज्ञ, बहुश्रुत (धितावानम्) सेवन और धारने योग्य ज्ञानादि पदार्थों को धारण करने वाले (अग्निम्) सर्वाग्रगण्य विद्वान् पुरुष का मैं (इळे) स्तुति करूं, उसको हृदय से चाहूं। (२) परमेश्वर वेदवाणी से यज्ञ अर्थात् ज्ञान देने वाला सब ऐश्वर्यो का धारक, सर्वशक्तिमान् है, उसकी मैं स्तुति करूं।

    टिप्पणी

    missing

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    विश्वामित्र ऋषिः॥ १ ऋतवोऽग्निर्वा । २–१५ अग्निर्देवता॥ छन्दः- १, ७, १०, १४, १५ निचृद्गायत्री। २, ३, ६, ११, १२ गायत्री। ४, ५, १३ विराड् गायत्री। पञ्चदशर्चं सूक्तम्॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (1)

    भावार्थ

    या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे एखाद्या पदार्थाला संयुक्त करण्याच्या व्यवहारात अग्नी मुख्य आहे तसेच धर्म, अर्थ, काम व विद्या प्राप्तीसाठी विद्वान लोक मुख्य आहेत, हे जाणावे. ॥ २ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (2)

    Meaning

    With holy voice and song I celebrate Agni, lord of light and knowledge, vision and wisdom and abundant giver of happiness and prosperity who leads the yajna to instant success.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]

    What is accomplished with Agni (fire and the enlightened leader) is told.

    Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]

    O men! as I praise with my speech an enlightened person who is like the Agni (fire), he accomplishes the Yajna (non-violent sacrifice), goes or moves quickly and upholds various articles. So, you should also do the same way.

    Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]

    N/A

    Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]

    As fire is the foremost among the things required for the accomplishment of various works, likewise an enlightened person or scholar is vital for the attainment of PURUSHARTHA CHATUSHTAYA i.e., Dharma (righteousness) Artha (wealth) Kama fulfilment of noble desires) and Moksha (emancipation).

    Translator's Notes

    Prof. Wilson has translated as "I worship with praise the wise Agni" and Griffith has rendered as "Agni laud the Sage inspired". However, this epithet can not be used for the inanimate fire. In this and many other mantras, Agni (fire, electricity or sun) is taken only for illustration, or as symbolic according to Rishi Dayananda Sarasvati.

    Foot Notes

    (अग्निम्) पावक्मिव वर्तमानम्। = Behaving or shining like the purifying fire. (विपश्चितम्) पण्डितम् | विपश्चित् इति मेधाविनाम (N.G. 3, 15) An enlightened person, a great scholar, a scholar (श्रुष्टीवानम् ) आशुगन्तारं गर्मायितारं वा । = Going or moving quickly. अग्निर्वा ब्रह्मणः (Kathaka 6, 6-Shavinsha Brahman 1, 1).

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top