ऋग्वेद - मण्डल 6/ सूक्त 52/ मन्त्र 11
स्तो॒त्रमिन्द्रो॑ म॒रुद्ग॑ण॒स्त्वष्टृ॑मान्मि॒त्रो अ॑र्य॒मा। इ॒मा ह॒व्या जु॑षन्त नः ॥११॥
स्वर सहित पद पाठस्तो॒त्रम् । इन्द्रः॑ । म॒रुत्ऽग॑णः । त्वष्टृ॑ऽमान् । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा । इ॒मा । ह॒व्या । जु॒ष॒न्त॒ । नः॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
स्तोत्रमिन्द्रो मरुद्गणस्त्वष्टृमान्मित्रो अर्यमा। इमा हव्या जुषन्त नः ॥११॥
स्वर रहित पद पाठस्तोत्रम्। इन्द्रः। मरुत्ऽगणः। त्वष्टृऽमान्। मित्रः। अर्यमा। इमा। हव्या। जुषन्त। नः ॥११॥
ऋग्वेद - मण्डल » 6; सूक्त » 52; मन्त्र » 11
अष्टक » 4; अध्याय » 8; वर्ग » 16; मन्त्र » 1
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 8; वर्ग » 16; मन्त्र » 1
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनर्मनुष्याः केन सह किं कुर्य्युरित्याह ॥
अन्वयः
हे मनुष्या ! भवन्तो यो मरुद्गणस्त्वष्टृमान् मित्रोऽर्यमेन्द्रो भवेत्तेन सह न स्तोत्रमिमा हव्या च जुषन्त ॥११॥
पदार्थः
(स्तोत्रम्) स्तुवन्ति येन तत् (इन्द्रः) परमैश्वर्य्यवान् राजा (मरुद्गणः) मरुतामुत्तमानां मनुष्याणां गणः समूहो यस्य (त्वष्टृमान्) त्वष्टार उत्तमाः शिल्पिनो विद्यन्ते यस्य सः (मित्रः) सर्वस्य सुहृत् (अर्यमा) न्यायकारी (इमा) इमानि (हव्या) दातुमादातुमर्हाण्यन्नादीनि (जुषन्त) सेवन्ताम् (नः) अस्माकम् ॥११॥
भावार्थः
त एव मनुष्या इष्टानि प्राप्तुं शक्नुवन्ति ये सर्वेभ्यः श्रेष्ठं पुरुषमधिष्ठातारं कुर्वन्ति ॥११॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर मनुष्य किसके साथ क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे मनुष्यो ! आप जो (मरुद्गणः) जिसके उत्तम मनुष्यों का समूह और (त्वष्टृमान्) उत्तम शिल्पीजन विद्यमान हैं तथा (मित्रः) जो कि सबका मित्र (अर्यमा) न्याय करनेवाला और (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् राजा हो उसके साथ (नः) हमारे (स्तोत्रम्) उस स्तोत्र को जिससे स्तुति करते हो और (इमा) इन (हव्या) लेने-देने योग्य अन्नादि पदार्थों को (जुषन्त) सेवो ॥११॥
भावार्थ
वे ही मनुष्य चाहे हुए पदार्थों को पा सकते हैं, जो सब के लिये श्रेष्ठ पुरुष को अधिष्ठाता करते हैं ॥११॥
विषय
missing
भावार्थ
( इन्द्रः ) ऐश्वर्यवान् पुरुष और ( मरुद्-गणः) मनुष्यजन और ( मित्रः ) सब का स्नेही, ( अर्यमा ) न्यायकारी पुरुष ( नः ) हमारे ( स्तोत्रम् ) उत्तम उपदेश और (इमा हव्यानि) इन ग्राह्य वचनों तथा प्रेमपूर्वक प्रस्तुत किये पदार्थों को भी ( जुषन्त ) प्रेम से स्वीकार करें ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ऋजिश्वा ऋषिः ।। विश्वेदेवा देवताः ।। छन्दः – १, ४, १५, १६ निचृत्त्रिष्टुप् । २, ३, ६, १३, १७ त्रिष्टुप् । ५ भुरिक् पंक्ति: । ७, ८, ११ गायत्री । ९ , १०, १२ निचृद्गायत्री । १४ विराड् जगती ॥
विषय
'स्तवन' तथा 'हव्य पदार्थों का ही सेवन'
पदार्थ
[१] (मरुद्गणः) = प्राणों के गणवाला (इन्द्रः) = जितेन्द्रिय पुरुष (स्तोत्रम्) = स्तोत्र का सेवन करे । प्राणायाम को करता हुआ जितेन्द्रिय पुरुष प्रभु स्तवन की वृत्तिवाला हो। [२] प्रभु आदेश देते हैं कि (त्वष्टृमान्) = उस निर्माता प्रभुवाला, अर्थात् प्रभु की उपासना करनेवाला, (मित्र:) = सब के प्रति स्नेहवाला, (अर्यमा) = [अरीन् यच्छति] काम-क्रोध-लोभरूप शत्रुओं का नियमन करनेवाला (नः) = हमारे इमा हव्या इन हव्य पदार्थों का (जुषन्त) = सेवन करें। सदा सात्त्विक पदार्थों का ही सेवन करें, उनको भी यज्ञशेष के रूप में ग्रहण करें। यज्ञशेष ही तो अमृत है।
भावार्थ
भावार्थ- प्राणसाधना द्वारा जितेन्द्रिय बनकर हम प्रभु का स्तवन करें। प्रभु की उपासना करते हुए, स्नेह से वर्तते हुए, काम आदि को वशीभूत करते हुए हम हव्य पदार्थों का ही सेवन करें।
मराठी (1)
भावार्थ
जे श्रेष्ठ पुरुषाला अधिष्ठाता बनवितात त्यांनाच इच्छित पदार्थ प्राप्त होऊ शकतात. ॥ ११ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
May Indra, gracious ruler, leading group of dynamic people consisting of expert makers and designers, Mitra, expert of vision and future possibilities, brilliant and universal friend like the sun, and Aryama, pioneer of the paths of progress with judgement and directive control, accept, love and honour these offers of holy yajnic investments for us.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
What should men do with whom is told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O men ! along with an opulent king who has a band of good and brave men as well as good artists and artisans, who is just and friend of all, accept with love the praise and food etc. offered by us.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
Those men only can get their desires fulfilled, who make the best person as their guide or supervisor.
Foot Notes
(हग्या) दातुमादातुमहण्यिन्नादीनि । हु-दानादनयोः आदाने च (जु.)। = Good food and other things which are worth giving and worth accepting (मरुद्गण:) मरुतामुत्तमानां मनुष्याणां गणः समूहो यस्य । मरुतः इति ऋत्विङ्नाम (NG 3, 18) मरुतः इति पदनाम (NG 5, 5) पद गतौ गतेस्त्रियोऽर्थाः -- ज्ञानं गमनं प्रातिश्व-ज्ञानिनः-गतिशीलाः-सुखप्रापकाश्व श्रेष्ठ मनुष्याः मरुतो-मितराविणो वा । मितरोचिनो वा महद्र वन्तीति या (NKT 11.2, 13 ) त्वष्टा तूर्णम् अश्नुत इति नैरुक्ताः । त्षिर्वा स्याद दीप्तिकर्मणः । त्वक्षतेर्वा स्यात् करोति कर्मण: ( NKT 8, 2, 15) = Who has under him a band of good men.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal