Loading...
ऋग्वेद मण्डल - 6 के सूक्त 52 के मन्त्र
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
मण्डल के आधार पर मन्त्र चुनें
अष्टक के आधार पर मन्त्र चुनें
  • ऋग्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • ऋग्वेद - मण्डल 6/ सूक्त 52/ मन्त्र 17
    ऋषिः - ऋजिश्वाः देवता - विश्वेदेवा: छन्दः - त्रिष्टुप् स्वरः - धैवतः

    स्ती॒र्णे ब॒र्हिषि॑ समिधा॒ने अ॒ग्नौ सू॒क्तेन॑ म॒हा नम॒सा वि॑वासे। अ॒स्मिन्नो॑ अ॒द्य वि॒दथे॑ यजत्रा॒ विश्वे॑ देवा ह॒विषि॑ मादयध्वम् ॥१७॥

    स्वर सहित पद पाठ

    स्ती॒र्णे । ब॒र्हिषि॑ । स॒म्ऽइ॒धा॒ने । अ॒ग्नौ । सु॒ऽउ॒क्तेन॑ । म॒हा । नम॑सा । वि॒वा॒से॒ । अ॒स्मिन् । नः॒ । अ॒द्य । वि॒दथे॑ । य॒ज॒त्राः॒ । विश्वे॑ । दे॒वाः॒ । ह॒विषि॑ । मा॒द॒य॒ध्व॒म् ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    स्तीर्णे बर्हिषि समिधाने अग्नौ सूक्तेन महा नमसा विवासे। अस्मिन्नो अद्य विदथे यजत्रा विश्वे देवा हविषि मादयध्वम् ॥१७॥

    स्वर रहित पद पाठ

    स्तीर्णे। बर्हिषि। सम्ऽइधाने। अग्नौ। सुऽउक्तेन। महा। नमसा। विवासे। अस्मिन्। नः। अद्य। विदथे। यजत्राः। विश्वे। देवाः। हविषि। मादयध्वम् ॥१७॥

    ऋग्वेद - मण्डल » 6; सूक्त » 52; मन्त्र » 17
    अष्टक » 4; अध्याय » 8; वर्ग » 16; मन्त्र » 7
    Acknowledgment

    संस्कृत (1)

    विषयः

    पुनः केऽत्राऽनन्दप्रदाः सन्तीत्याह ॥

    अन्वयः

    हे यजत्रा विश्वे देवा ! यूयमद्याऽस्मिन् विदथे यथाऽहं सूक्तेन महा नमसा स्तीर्णे बर्हिषि समिधानेऽग्नावा विवासे तथा नो हविषि मादयध्वम् ॥१७॥

    पदार्थः

    (स्तीर्णे) इन्धनादिभिराच्छादिते (बर्हिषे) यज्ञकुण्डे (समिधाने) प्रदीप्ते (अग्नौ) पावके (सूक्तेन) वेदमन्त्रसमूहेन (महा) महता (नमसा) अन्नादिना (आ, विवासे) सेवेय (अस्मिन्) (नः) अस्मान् (अद्य) अस्मिन् अहनि (विदथे) विज्ञानमये यज्ञे (यजत्राः) सङ्गमयितारः (विश्वे) सर्वे (देवाः) विद्वांसः (हविषि) दातव्येऽत्तव्ये वाऽन्नादौ (मादयध्वम्) सुखयत ॥१७॥

    भावार्थः

    अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथेन्धनैः प्रदीप्तेऽग्नौ वेदमन्त्रैः सुगन्ध्यादियुक्तं हुतं द्रव्यं सर्वं जगत् सुखयति तथा सुपात्रेषु विद्वद्भिरुप्ता विद्या जगदानन्दयतीति ॥१७॥ अत्र विश्वेदेवगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति द्विपञ्चाशत्तमं सूक्तं षोडशो वर्गश्च समाप्तः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (3)

    विषय

    फिर कौन इस संसार में आनन्द देनेवाले होते हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

    पदार्थ

    हे (यजत्राः) सङ्ग करानेवालो (विश्वे, देवा) सब विद्वानो ! तुम (अद्य) आज के दिन (अस्मिन्) इस (विदथे) विज्ञानमय यज्ञ में जैसे मैं (सूक्तेन) वेदमन्त्रसमूह से (महा, नमसा) अन्नादि समूह से (स्तीर्णे) इन्धनादि से आच्छादित (बर्हिषि) यज्ञकुण्ड में (समिधाने) प्रदीप्त (अग्नौ) अग्नि के बीच (आ, विवासे) सब ओर से सेवन करूँ, वैसे (नः) हम लोगों के (हविषि) देने वा भोजन करने योग्य अन्नादि पदार्थों में (मादयध्वम्) सुखी करो ॥१७॥

    भावार्थ

    इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे इन्धनों से प्रदीप्त अग्नि में वेदमन्त्रों से सुगन्ध्यादियुक्त होम किया पदार्थ सब जगत् को सुखी करता है, वैसे सुपात्र में विद्वानों की बोई हुई विद्या सब जगत् को आनन्दित करती है ॥१७॥ इस सूक्त में विश्वेदेवों के गुणों का वर्णन होने से इससूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह बावनवाँ सूक्त और सोलहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    यज्ञवर विद्वान् की अर्चना ।

    भावार्थ

    ( बर्हिषि स्तीर्णे ) यज्ञ में, यज्ञवेदिपर आसन कुशा आदि आस्तरण योग्य पदार्थ के बिछ जाने पर और (अग्नौ समिधाने ) अग्नि के प्रदीप्त होते हुए जिस प्रकार ( महा-सूक्तेन ) वेद के बड़े सूक्त से और ( महा नमसा ) बड़े नमस्कार, आदर वा अन्नादि पदार्थ से ( आविवासे) यज्ञ कर्म करता है उसी प्रकार ( बर्हिषि ) बड़े मान वृद्धि युक्त, (स्तीर्णे) बिछे आसन पर ( अग्नौ समिधाने ) अग्निवत् तेजस्वी राजा वा ज्ञानप्रकाश से युक्त विद्वान् के विराजने पर मैं (महा-नमसा) बड़े शक्ति, आदर से ( सूक्तेन ) उत्तम वचनों से उसकी (आ विवासे) सेवा शुश्रूषा करूं। हे ( यजत्राः ) यज्ञशील, ज्ञानदाता एवं सत्संगयोग्य पूज्य पुरुषो ! ( अद्य ) आज ( नः ) हमारे ( अस्मिन् विदथे ) उस यज्ञ में ( विश्वदेवा: ) आप सब विद्वान् जन ( हविषि ) अन्नादि से ( मादयध्वम् ) स्वयं भी तृप्त और हर्षित होवो और (नः मादयध्वम्) हमें भी तृप्त प्रसन्न करो । इति षोडशो वर्गः ॥

    टिप्पणी

    missing

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    ऋजिश्वा ऋषिः ।। विश्वेदेवा देवताः ।। छन्दः – १, ४, १५, १६ निचृत्त्रिष्टुप् । २, ३, ६, १३, १७ त्रिष्टुप् । ५ भुरिक् पंक्ति: । ७, ८, ११ गायत्री । ९ , १०, १२ निचृद्गायत्री । १४ विराड् जगती ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    यजत्रा विश्वे देवा हविषि

    पदार्थ

    [१] (बर्हिषि स्तीर्णे) = वासनाशून्य हृदयरूप आसन के बिछाने पर, (अग्नौ समिधाने) = ज्ञानाग्नि के दीप्त होने पर, (सूक्तेन) = स्तुतियों के द्वारा तथा (महा नमसा) = महान् नमन के द्वारा (आविवासे) = मैं प्रभु का पूजन करता हूँ। [२] हे (यजत्राः) = यज्ञों के द्वारा सबका त्राण करनेवाले (विश्वे देवः) = सब देवो! (नः) = हमारे (अद्य) = आज (अस्मिन् विदथे) = इस ज्ञानयज्ञ में (हविषि) = त्यागपूर्वक अदन के होने पर (मादयध्वम्) = हमें आनन्दित करनेवाले होइये ।

    भावार्थ

    भावार्थ- हम हृदय को वासनाशून्य बनाएँ, ज्ञानाग्नि को दीप्त करें, स्तवन व नमन के द्वारा प्रभु का पूजन करें, ज्ञानयज्ञों में चलते हुए सदा यज्ञशेष का सेवन करें। इस प्रकार जीवन को आनन्दमय बनायें। यह ज्ञानाग्नि को दीप्त करनेवाला व्यक्ति 'बार्हस्पत्य' होता है, अपने में शक्ति को भरने से 'भरद्वाज' बनता है। यह 'पूषा' नाम से प्रभु का स्तवन करता है -

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (1)

    भावार्थ

    या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसा इंधनांनी प्रदीप्त झालेल्या अग्नीत वेदमंत्राने होय केलेला सुगंधित पदार्थ सर्व जगाला सुखी करतो तशी विद्वानांनी सुपात्रात रुजविलेली विद्या सर्व जगाला आनंदित करते. ॥ १७ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (2)

    Meaning

    O Vishvedevas, holy bounties of nature and humanity, the sacred grass is strewn on the vedi, the fire is kindled and rising with the holy chant of mantras and oblations of fragrant homage of havi. Today in this our yajnic programme, O adorables, accept and enjoy our offer of homage and hospitality and let us rejoice with you.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]

    Who are givers of bliss in this world-is told.

    Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]

    O enlightened unifiers ! as I kindle fire in the Yajna Kunda (iron/copper vessel etc.) at the altar strewn with fuel sticks with the Vedic mantras, well recited and with oblations made of grains etc. so in this yajna of true knowledge, come and gladden us, when we offer you good food with veneration.

    Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]

    N/A

    Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]

    O men ! as (and) when the fire is kindled with sticks and fragrant and nourishing oblations are put in it with the recitation of the Vedic hymns, they gladden the whole world, so the knowledge that is given to deserving intelligent persons fills the whole worth with delight.

    Foot Notes

    (स्तीर्णे) इन्धनादिभिराच्छादिते । स्तृन्-आच्छादने (क्रया.) । = Covered with fuel and sticks etc. (बर्हिषि) यज्ञकुण्डे | = In the kunda (iron vessel, for yajna ). (विदथे) विज्ञानमये यज्ञे । अत्र विद् ज्ञाने (अ.) इत्यस्माद्धातोः । रुविदिभ्यांडित् (उणदिकोषे 3, 115 ) ११३ सूत्रात अथ: इत्यस्य अनुवृत्ति: । हु-दानादनयोः आदाने च (जु.) अत्रदानादनार्थमादाय व्याख्या । विदथः इति यज्ञनाम (NG 3, 17 ) = In the yajna of knowledge.

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top