Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 38

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 38/ मन्त्र 28
    ऋषिः - दीर्घतमा ऋषिः देवता - यज्ञो देवता छन्दः - स्वराड्धृतिः स्वरः - ऋषभः
    94

    पय॑सो॒ रेत॒ऽआभृ॑तं॒ तस्य॒ दोह॑मशीम॒ह्युत्त॑रामुत्तरा॒ समा॑म्।त्विषः॑ सं॒वृक् क्रत्वे॒ दक्ष॑स्य ते सुषु॒म्णस्य॑ ते सुषुम्णाग्निहु॒तः।इन्द्र॑पीतस्य प्र॒जाप॑तिभक्षितस्य॒ मधु॑मत॒ऽ उप॑हूत॒ऽ उप॑हूतस्य भक्षयामि॥२८॥

    स्वर सहित पद पाठ

    पय॑सः। रेतः॑। आभृ॑त॒मित्याऽभृ॑तम्। तस्य॑। दोह॑म्। अ॒शी॒म॒हि॒। उत्त॑रामुत्तरा॒मित्युत्त॑राम्ऽउत्त॑राम्। समा॑म्। त्विषः॑। सं॒वृगिति॑ स॒म्ऽवृक्। क्रत्वे॑। दक्ष॑स्य। ते॒। सु॒षु॒म्णस्य॑। सु॒सु॒म्नस्येति॑ सुऽसु॒म्नस्य॑। ते॒। सु॒षु॒म्ण॒। सु॒सु॒म्नेति॑ सुऽसुम्न। अ॒ग्नि॒हु॒त इत्य॑ग्निऽहु॒तः ॥ इन्द्र॑पीत॒स्येतीन्द्रऽपीतस्य। प्र॒जाप॑तिभक्षित॒स्येति॑ प्र॒जाप॑तिऽभक्षितस्य। मधु॑मत॒ इति॒ मधु॑ऽमतः। उप॑हूत॒ इत्युप॑ऽहूतः। उप॑हूत॒स्येत्युप॑ऽहूतस्य। भ॒क्ष॒या॒मि॒ ॥२८ ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    पयसो रेतऽआभृतन्तस्य दोहमशीमह्युत्तरामुत्तराँ समाम् । त्विषः सँवृक्क्रत्वे दक्षस्य ते सुषुवाणस्य ते सुषुम्णाग्निहुतः । इन्द्रपीतस्य प्रजापतिभक्षितस्य मधुमतऽउपहूतऽउपहूतस्य भक्षयामि ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    पयसः। रेतः। आभृतमित्याऽभृतम्। तस्य। दोहम्। अशीमहि। उत्तरामुत्तरामित्युत्तराम्ऽउत्तराम्। समाम्। त्विषः। संवृगिति सम्ऽवृक्। क्रत्वे। दक्षस्य। ते। सुषुम्णस्य। सुसुम्नस्येति सुऽसुम्नस्य। ते। सुषुम्ण। सुसुम्नेति सुऽसुम्न। अग्निहुत इत्यग्निऽहुतः॥ इन्द्रपीतस्येतीन्द्रऽपीतस्य। प्रजापतिभक्षितस्येति प्रजापतिऽभक्षितस्य। मधुमत इति मधुऽमतः। उपहूत इत्युपऽहूतः। उपहूतस्येत्युपऽहूतस्य। भक्षयामि॥२८॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 38; मन्त्र » 28
    Acknowledgment

    संस्कृत (1)

    विषयः

    पुनर्मनुष्याः किं किं कुर्य्युरित्याह॥

    अन्वयः

    हे सुषुम्ण! यथा त्वया यस्य पयसो रेत आभृतं तस्य दोहमुत्तरामुत्तरां समां वयमशीमहि, तस्य ते क्रत्वे त्विषो दक्षस्य त आभृतमशीमहि, सुषुम्णस्येन्द्रपीतस्य प्रजापतिभक्षितस्योपहूतस्य मधुमतः पयसो दोषान् संवृक् सन्नुपहूतोऽग्निहुतोऽहं भक्षयामि॥२८॥

    पदार्थः

    (पयसः) उदकस्य दुग्धस्य वा (रेतः) वीर्य्यम् (आभृतम्) समन्तात् पुष्टं धृतं वा (तस्य) (दोहम्) प्रपूर्त्तिम् (अशीमहि) प्राप्नुयाम (उत्तरामुत्तराम्) आगमिनीमागामिनीम् (समाम्) वेलाम् (त्विषः) प्रदीप्तस्य (संवृक्) यः संवृक्ते सः (क्रत्वे) प्रज्ञायै (दक्षस्य) बलस्य (ते) तव (सुषुम्णस्य) शोभनं सुम्नं सुखं यस्य (ते) तव (सुषुम्ण) शोभनसुखयुक्त! (अग्निहुतः) अग्नौ हुतं प्रक्षिप्तं येन (इन्द्रपीतस्य) सूर्य्येण जीवेन वा पीतस्य (प्रजापतिभक्षितस्य) प्रजास्वामिनेश्वरेण सेवितस्य भक्षितस्य वा (मधुमतः) मधुरादिगुणस्य (उपहूतः) उप समीपे कृताऽऽह्वानः (उपहूतस्य) समीपमाहूतस्य (भक्षयामि)॥२८॥

    भावार्थः

    मनुष्यैः सदा वीर्य्यं वर्द्धनीयं विद्यादिगुणा धर्त्तव्याः प्रतिदिनः सुखं वर्द्धनीयं यथा स्वस्य सुख-मिच्छेयुस्तथाऽन्येषामप्याकाङ्क्षेरन्निति॥२८॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (2)

    विषय

    फिर मनुष्य क्या क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है॥

    पदार्थ

    हे (सुषुम्ण) शोभन सुखयुक्त जन! जैसे आपने जिस (पयसः) जल वा दूध के (रेतः) पराक्रम को (आभृतम्) पुष्ट वा धारण किया (तस्य) उसकी (दोहम्) पूर्णता तथा (उत्तरामुत्तराम्) उत्तर-उत्तर (समाम्) समय को (अशीमहि) प्राप्त होवें। उस (ते) आपकी (क्रत्वे) बुद्धि के लिये (त्विषः) प्रकाशित (दक्षस्य) बल के और (ते) आपकी पुष्टि वा धारण को प्राप्त होवें (सुषुम्णस्य) सुन्दर सुख देनेवाले (इन्द्रपीतस्य) सूर्य्य वा जीव ने ग्रहण किये (प्रजापतिभक्षितस्य) प्रजारक्षक ईश्वर ने सेवन वा जीव ने भोजन किये (उपहूतस्य) समीप लाये हुए (मधुमतः) दूध वा जल के दोषों को (संवृक्) सम्यक् अलग करनेवाला (उपहूतः) समीप बुलाया गया और (अग्निहुतः) अग्नि में होम करनेवाला मैं (भक्षयामि) भोजन वा सेवन करूं॥२८॥

    भावार्थ

    मनुष्यों को योग्य है कि सदा वीर्य बढ़ावें, विद्यादि शुभगुणों का धारण करें, प्रतिदिन सुख बढ़ावें। जैसे अपना सुख चाहें, वैसे औरों के लिये भी सुख की आकाङ्क्षा किया करें॥२८॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    विद्वान् के उद्देश्य और कर्तव्य ।

    भावार्थ

    (पयसः रेतः आभृतम्) दूध से शरीर में वीर्य धारण किया जाता है और ( पयसः ) वृष्टि के जल से (रेतः) पृथ्वी के ऊपर ओषधि और प्राणियों के उत्पादक बीज (आभूतम्) पुष्ट और प्राप्त होता है उसी प्रकार मैं राजा (पयसः) राष्ट्र के पोषण करने वाले ऐश्वर्यं बल से (रेतः) उसमें उत्पादक सामर्थ्य अर्थात् प्रजा और ऐश्वर्य के पदार्थों के पैदावार के सामर्थ्य को ( आमृतम्) प्राप्त कराऊ और पुष्ट कराऊँ । गौ को दोहना करके उसके दुग्ध का सभी उपभोग करते है और वृष्टि जल के द्वारा प्रभूत अन्न को प्रति वर्ष प्राप्त करते हैं उसी प्रकार (तस्य) उस राष्ट्रश्चर्य के ( दोहम् ) योग्य रीति से प्राप्ते पूर्ण ऐश्वर्य को हम लोग ( उत्तराम् उत्तराम् समाम् ) उत्तरोत्तर आने वाले वर्ष में प्राप्त करे और उसका उपभोग करें । हे (सुषुम्ण) उत्तम सुखयुक्त प्रजाजन ! (तक्र) तेरे कर्म और ज्ञान की वृद्धि के लिये (सुषुम्णस्य) उत्तम सुख से युक्त (ते) तेरे (दक्षस्य) बल और (विषः) कान्ति को (संवृक ) स्वीकार करने वाला होकर मैं (अग्निहुतः) अग्रणी, तेजस्वी नायक द्वारा स्वीकृत होकर (उप हूतः) आदरपूर्वक बुलाया जाकर ही मैं (इन्द्रपीतस्य) ऐश्वर्यवान् पुरुषों वा प्रजाजन से मुक्त या पालित और (प्रजापतिभक्षितस्य) प्रजा के पालक माता पिताओं द्वारा खाये गये, उपयुक्त, (मधुमतः) मधुर अन्नादि ऐश्वर्य से सम्पन्न राष्ट्र को मैं सेनापति और राजा (भक्षयामि) उपभोग करू। महाबीर का समस्त प्रकरण, ब्रह्मचर्यं परमेश्वरोपासना, योग द्वारा आत्म साधना और सूर्य चन्द्र आदि परक भी है, विस्तारभय से नहीं लिखा ।

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    यज्ञः। स्वराड् धृतिः। पंचमः।

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    माणसांनी नेहमी शक्ती वाढवावी. विद्या वगैरे शुभगुण धारण करावेत. दररोज सुख वाढवावे. जशी आपल्याला सुखाची इच्छा असते तशीच इतरांनाही असते हे लक्षात ठेवावे.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    मनुष्यांनी काय करावे, याविषयी -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ : हे शोभायमान कीर्तीमंत (सुषुम्ण) (महोदय), आपण जसे (पयसः) जल आणि दुधाच्या सेवनाद्वारे (रेतः) तस्य) तशी पराक्रम (वा कार्यशक्ती) (आभृतम्) प्राप्त वा धारण केली आहे, (दोहम्) पूर्णत्व आणि (उत्तरामुत्तराम्) उत्तरोत्तर वृद्धी (समाम्) आम्ही योग्यवेळी (अशीमहि) प्रपात करावी. (ते) तुमच्या (क्रत्वे) प्रमाणे कर्तुत्व आणि बुद्धी आम्हीदेखील (अशीमहि) प्राप्त करावी (असे आम्ही इच्छितो वा निश्‍चय करतो) आपल्याप्रमाणे (त्विषः) प्रकाश (दक्षस्य) बळ आणि (ते) आपले पोषण सामर्थ्य व धारण सामर्थ्य आम्हीही प्राप्त करावे. (सुषुम्णस्य) सुखदायक आणि (इन्द्रपीतस्य) सूर्याने वा जीवात्म्याने ग्रहण केलेल्या (प्रजापतिभक्षितस्य) प्रजापती ईश्‍वराने दिलेल्या अथवा जीवात्म्याने पान केलेल्या (उपहूतस्य) माझ्याजवळ आलेल्या या जलाचे वा दुधाचे दोष (संवृक्) दूर करणार्‍या मला (उपहूत) या ठिकाणी बोलावण्यात आले आहे. (अग्निहुतः) त्यामुळे अग्नीमधे होम करणारा मी (यज्ञ करून) जेवण करीन. ॥28॥

    भावार्थ

    भावार्थ - मनुष्यांनी सदा वीर्यरक्षण आणि वीर्यवृद्धी करावी व विद्या आदी सद्गुणांची वृद्धी करावी, हे त्यांचे कर्तव्यच आहे. अशाप्रकारे निरंतर सुख मिळवावे. मनुष्य जशी आपल्यासाठी सुखाची कामना करतात, तसेच इतरांसाठीही सुखाची आकांक्षा धरावी. ॥28॥

    टिप्पणी

    या अध्यायात सृष्टीमधील शुभगुणांचा स्वीकार स्वतःचे तसेच इतरांचे पोषण, यज्ञाद्वारे जगातील पदार्थांचे शुद्धीकरण, सर्व सुखप्राप्तीची साधनें, धर्माचे पालन व अनुष्ठान, पोषणवृद्धी, ईश्‍वराच्या गुणांचे वर्णन, सर्वथा बलवर्धन आणि सुखाचा उपभोग याविषयी वर्णन केले आहे. त्यामुळे या (३८ व्या) अध्यायाच्या अर्थाची संगती या पूर्वीच्या (३७व्या) अध्यायाच्या अर्थाशी आहे असे जाणावे. ॥^यजुर्वेद हिन्दी भाष्याच्या ३८व्या अध्यायाच्या मराठी भाष्यानुवाद समाप्त

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    O virtuous happy person, the strength through milk thou hast gained, may we through each succeeding year enjoy the bliss of drinking it. May we thereby for wisdom attain to thy wisdom and manifest strength. May I, the remover of the defects of milk brought near, invited, the performer of Ho ma, enjoy a share of the invigorating and savoury milk, drunk and tasted by the soul.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    From the milk of cosmic plenty, vitality is received. We receive the shower of that vitality rising in abundance year by year. Lord of infinite peace and joy, for the human observance and extension of your cosmic yajna I am one with your light and splendour, lord of omnipotence and bliss of life. And having invoked and fed the fire of yajna, inspired and sanctified by the holy fire, I taste the honey-sweets of yajna raised by the waves of Indra’s energy, and consumed, revitalized and showered by the sun, father and guardian of the children of divinity.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    The essence of milk has been brought. May we enjoy its drink year after year, (1) O bestower of radiance, O fulfiller of desires, O granter of happiness, O invoker of the fire of happiness. (2) Having been invited, I partake of the share of the savoury draught, offered to me, which has been drunk by the resplendent Lord and tasted by the Lord of the creatures. (3)

    Notes

    Payasaḥ retaḥ, essence of milk, i. e. butter or curd. Doham, drink. Asimahi, may we enjoy it; may we con sume it. Uttarām uttarāṁ samāṁ, year after year. Tvişaḥ samvṛk, bestower of radiance; or source of radiance. Kratve daksasya, क्रतो: संकल्पस्य दक्षः सिद्धिदाता, fulfiller of desires. Suşumṇasya, of the source of happiness. Suşumṇāgnihutaḥ, invoker of the fire of happiness. Upahūtaḥ, having been invited.

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    পুনর্মনুষ্যাঃ কিং কিং কুর্য়্যুরিত্যাহ ॥
    পুনঃ মনুষ্যগণ কী কী করিবে, এই বিষয়কে পরবর্ত্তী মন্ত্রে বলা হইয়াছে ॥

    पदार्थ

    পদার্থঃ- হে (সুষুম্ণ) শোভন সুখযুক্ত ব্যক্তি ! যেমন আপনি যে (পয়সঃ) জল বা দুধের (রেতঃ) পরাক্রমকে (আভৃতম্) পুষ্ট বা ধারণ করিয়াছেন (তস্য) তাহার (দোহম্) পূর্ণতা তথা (উত্তরামুত্তরাম্) উত্তর উত্তর (সমান্) সময়কে (অশীমহি) প্রাপ্ত হইবেন । সেই (তে) আপনার (ক্রত্বে) বুদ্ধির জন্য (ত্বিষঃ) প্রকাশিত (দক্ষস্য) বলের এবং (তে) আপনার পুষ্টি বা ধারণকে প্রাপ্ত হইবে (সুষুম্ণস্য) সুন্দর সুখ প্রদানকারী (ইন্দ্রপীতস্য) সূর্য্য বা জীব গ্রহণ করিয়াছে (প্রজাপতিভক্ষিতস্য) প্রজারক্ষক ঈশ্বর সেবন বা জীব ভোজন করিয়াছে (উপহূতস্য) সমীপে আনীত (মধুমতঃ) দুধ বা জলের দোষকে (সংবৃক্) সম্যক্ পৃথককারী (উপহূতঃ) সমীপে আহ্বান করা হইয়াছে এবং (অগ্নিহুতঃ) অগ্নিতে হোমকারী আমি (ভক্ষয়ামি) ভোজন বা সেবন করি ॥ ২৮ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ- মনুষ্যদিগের উচিত যে, সর্বদা বীর্য্য বৃদ্ধি করিবে, বিদ্যাদি শুভগুণকে ধারণ করিবে, প্রতিদিন সুখ বৃদ্ধি করিবে । যেমন নিজের সুখ কামনা করিবে সেইরূপ অন্যদের জন্যও সুখের আকাঙ্ক্ষা করিতে থাকিবে ॥ ২৮ ॥
    এই অধ্যায়ে এই সৃষ্টিতে শুভগুণের গ্রহণ, নিজের এবং অন্যের পোষণ, যজ্ঞ দ্বারা জগতের পদার্থ সকলের শোধন, সর্বত্র সুখপ্রাপ্তির সাধন, ধর্মের অনুষ্ঠান, পুষ্টি বৃদ্ধি করা, ঈশ্বরের গুণের ব্যাখ্যা, সকল দিক দিয়া বল বৃদ্ধি করা এবং সুখভোগ বলা হইয়াছে । ইহাতে এই অধ্যায়ে কথিত অর্থের পূর্ব অধ্যায়ের অর্থ সহ সংগতি জানিতে হইবে ॥
    ইতি শ্রীমৎপরমহংসপরিব্রাজকাচার্য়াণাং পরমবিদুষাং শ্রীয়ুতবিরজানন্দসরস্বতীস্বামিনাং শিষ্যেণ পরমহংসপরিব্রাজকাচার্য়েণ শ্রীমদ্দয়ানন্দসরস্বতীস্বামিনা নির্মিতে সুপ্রমাণয়ুক্তে সংস্কৃতার্য়্যভাষাভ্যাং বিভূষিতে
    য়জুর্বেদভাষ্যেऽষ্টাত্রিংশোऽধ্যায়ঃ সমাপনমগমৎ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    পয়॑সো॒ রেত॒ऽআভৃ॑তং॒ তস্য॒ দোহ॑মশীম॒হ্যুত্ত॑রামুত্তরা॒ᳬं সমা॑ম্ ।
    ত্বিষঃ॑ সং॒বৃক্ ক্রত্বে॒ দক্ষ॑স্য তে সুষু॒ম্ণস্য॑ তে সুষুম্ণাগ্নিহু॒তঃ । ইন্দ্র॑পীতস্য প্র॒জাপ॑তিভক্ষিতস্য॒ মধু॑মত॒ऽ উপ॑হূত॒ऽ উপ॑হূতস্য ভক্ষয়ামি ॥ ২৮ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    পয়স ইত্যস্য দীর্ঘতমা ঋষিঃ । য়জ্ঞো দেবতা । স্বরাড্ধৃতিশ্ছন্দঃ ।
    ঋষভঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top