Loading...
अथर्ववेद के काण्ड - 17 के सूक्त 1 के मन्त्र
मन्त्र चुनें
  • अथर्ववेद का मुख्य पृष्ठ
  • अथर्ववेद - काण्ड {"suktas":143,"mantras":958,"kand_no":20}/ सूक्त 1/ मन्त्र 18
    ऋषिः - आदित्य देवता - त्र्यवसाना सप्तपदा भुरिक् अष्टि छन्दः - ब्रह्मा सूक्तम् - अभ्युदयार्थप्रार्थना सूक्त
    81

    त्वमिन्द्र॒स्त्वं म॑हे॒न्द्रस्त्वं लो॒कस्त्वं प्र॒जाप॑तिः। तुभ्यं॑ य॒ज्ञो विता॑यते॒ तुभ्यं॑ जुह्वति॒ जुह्व॑त॒स्तवेद्वि॑ष्णो बहु॒धावी॒र्याणि। त्वं नः॑पृणीहि प॒शुभि॑र्वि॒श्वरू॑पैः सु॒धायां॑ मा धेहि पर॒मे व्योमन् ॥

    स्वर सहित पद पाठ

    त्वम् । इन्द्र॑: । त्वम् । म॒हा॒ऽइ॒न्द्र: । त्वम् । लो॒क: । त्वम् । प्र॒जाऽप॑ति: । तुभ्य॑म् । य॒ज्ञ: । वि । ता॒य॒ते॒ । तुभ्य॑म् । जु॒ह्व॒ति॒ । जुह्व॑त: । तव॑ । इत् । वि॒ष्णो॒ इति॑ । ब॒हु॒ऽधा । वी॒र्या᳡णि । त्वम् । न॒: । पृ॒णी॒हि॒ । प॒शुऽभि॑: । वि॒श्वऽरू॑पै:। सु॒ऽधाया॑म् । मा॒ । धे॒ह‍ि॒ । प॒र॒मे । विऽओ॑मन् ॥१.१८॥


    स्वर रहित मन्त्र

    त्वमिन्द्रस्त्वं महेन्द्रस्त्वं लोकस्त्वं प्रजापतिः। तुभ्यं यज्ञो वितायते तुभ्यं जुह्वति जुह्वतस्तवेद्विष्णो बहुधावीर्याणि। त्वं नःपृणीहि पशुभिर्विश्वरूपैः सुधायां मा धेहि परमे व्योमन् ॥

    स्वर रहित पद पाठ

    त्वम् । इन्द्र: । त्वम् । महाऽइन्द्र: । त्वम् । लोक: । त्वम् । प्रजाऽपति: । तुभ्यम् । यज्ञ: । वि । तायते । तुभ्यम् । जुह्वति । जुह्वत: । तव । इत् । विष्णो इति । बहुऽधा । वीर्याणि । त्वम् । न: । पृणीहि । पशुऽभि: । विश्वऽरूपै:। सुऽधायाम् । मा । धेह‍ि । परमे । विऽओमन् ॥१.१८॥

    अथर्ववेद - काण्ड » 17; सूक्त » 1; मन्त्र » 18
    Acknowledgment

    हिन्दी (4)

    विषय

    आयु की बढ़ती के लिये उपदेश।

    पदार्थ

    [हे परमेश्वर !] (त्वम्) तू (इन्द्रः) इन्द्र [परम ऐश्वर्यवाला], (त्वम्) तू (महेन्द्रः)महेन्द्र [बड़ों में परम ऐश्वर्यवाला], (त्वम्) तू (लोकः) लोकपति [संसार कास्वामी] और (त्वम्) तू (प्रजापतिः) प्रजापति [प्राणियों का रक्षक] है। (तुभ्यम्)तेरे लिये [तेरी आज्ञा पालने के लिये] (यज्ञः) यज्ञ [श्रेष्ठ व्यवहार] (वितायते) विविध फैलाया जाता है, (तुभ्यम्) तेरे लिये (जुह्वतः) होम [हवन, दान आदि]करते हुए पुरुष (जुह्वति) होम [हवन, दान आदि] करते हैं, (विष्णो) हे विष्णु ! [सर्वव्यापक परमेश्वर] (तव इत्) तेरे ही.. [मन्त्र ६] ॥१८॥

    भावार्थ

    परमेश्वर सबका स्वामी, सबका रक्षक और सबको नियम में रखनेवाला है, उसकी आज्ञा पालने से तुम अपनी उन्नतिकरो ॥१८॥

    टिप्पणी

    १८−(त्वम्) (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् (महेन्द्रः) महत्सु परमैश्वर्यवान् (लोकः) अर्शआद्यच्। लोकपतिः (प्रजापतिः) प्राणिनां रक्षकः (तुभ्यम्) तवाज्ञापालनाय (यज्ञः) श्रेष्ठव्यवहारः (वि) विविधम् (तायते) विस्तार्यते (जुह्वति) होमंहवनदानादिकं कुर्वन्ति (जुह्वतः) होमं हवनदानादिकं कुर्वन्तः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    याग, होम

    पदार्थ

    १. हे प्रभो। (त्वम्) = आप (इन्द्रः) = परमैश्वर्यशाली हो, (त्वम्) = आप (महेन्द्रः) = महान् इन्द्र हो-वृत्र आदि के विनाशक सर्वशक्तिमान् हो [इन्द्रो वै वृत्रं हत्वा महान् अभवत्। ऐ०आ० १.१]। (त्वं लोक:) = आप ही प्रकाश हो, (त्वं प्रजापतिः) = आप सब प्रजाओं के पालक हो। प्रकाश प्राप्त कराके मार्ग दिखाते हो और इसप्रकार हमारा रक्षण करते हो। २. हे प्रभो! (तुभ्यम्) = आपकी प्राति के लिए ही (यज्ञः वितायते) = यज्ञ का विस्तार किया जाता है। इन यज्ञों के द्वारा ही तो आपका उपासन होता है। (जह्वतः) = आहुतियाँ देनेवाले होमकर्त्ता लोग (तुभ्यम्) = आपकी प्राप्ति के लिए ही (जह्वति) = आहुतियाँ देते हैं-होम करते हैं। [याज्ञा पुरोवाक्या पुरःसरं हूयमाना यागा: तद्रहिता होमाः] सब याग और होम आपकी प्राप्ति के लिए ही होते हैं। हे प्रभो! आपके तो अनन्त पराक्रम हैं। शेष पूर्ववत्।

    भावार्थ

    हे प्रभो! आप 'इन्द्र हो-महेन्द्र हो' लोक हो, प्रजापति हो'। आपको प्राप्ति के लिए ही ये सब याग व होम किये जाते हैं।

    इस भाष्य को एडिट करें

    भाषार्थ

    हे परमेश्वर ! (त्वम्) तू (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान है, (त्वम्) तू (महेन्द्रः) महा-ऐश्वर्यवान् है, (त्वम्) तू (लोकः) आलोकमय है, (त्वम्) तू (प्रजापतिः) प्रजाओं का स्वामी तथा रक्षक है, (तुभ्यम्) तेरी प्रसन्नता और प्राप्ति के लिए (यज्ञ) (वि तायते) विशेषतया फैलाया जाता है, किया जाता है, (तुभ्यम्) तेरी प्रसन्नता और प्राप्ति के लिये (जुहूतः) आहुतियां देने वाले (जुहूति) आहुतियां देते हैं। (तवेद् विष्णो)….अर्थ पूर्ववत् [मन्त्र ६]

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    अभ्युदय की प्रार्थना।

    भावार्थ

    हे परम आत्मन् ! (त्वम् इन्द्रः) तू ‘इन्द्र’ है। (त्वं महेन्द्रः) तू ‘महेन्द्र’ हैं। (त्वं लोकः) तू ‘लोक’ = प्रकाशस्वरूप सबका द्रष्टा है। (त्वंप्रजापतिः) तू ‘प्रजापति’ समस्त प्रजाओं का पालक है। हे परमेश्वर ! (यज्ञः) यज्ञ उपासना और देव पूजा के समस्त कार्य (तुभ्यम्) तेरे लिये (वितायते) विविध प्रकार से रचे जाते हैं। (जुह्वतः) आहुति देनेहारे, (तुभ्यम् जुह्वति) तेरे लिये हुति देते हैं। (तव इत्०) इत्यादि पूर्ववत्।

    टिप्पणी

    (द्वि०) ‘त्वं विष्णुस्त्वं प्रजा०’, (तृ०) ‘तुभ्यं यज्ञो यजायते’ इति पैप्प० सं०।

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    ब्रह्माऋषिः। आदित्यो देवता। १ जगती १-८ त्र्यवसाना, २-५ अतिजगत्यः ६, ७, १९ अत्यष्टयः, ८, ११, १६ अतिधृतयः, ९ पञ्चपदा शक्वरी, १०, १३, १६, १८, १९, २४ त्र्यवसानाः, १० अष्टपदाधृतिः, १२ कृतिः, १३ प्रकृतिः, १४, १५ पञ्चपदे शक्कर्यौ, १७ पञ्चपदाविराडतिशक्वरी, १८ भुरिग् अष्टिः, २४ विराड् अत्यष्टिः, १, ५ द्विपदा, ६, ८, ११, १३, १६, १८, १९, २४ प्रपदाः, २० ककुप्, २७ उपरिष्टाद् बृहती, २२ अनुष्टुप्, २३ निचृद् बृहती (२२, २३ याजुष्यौद्वे द्विपदे), २५, २६ अनुष्टुप्, २७, ३०, जगत्यौ, २८, ३० त्रिष्टुभौ। त्रिंशदृचं सूक्तम्।

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (4)

    Subject

    Victory, Freedom and Security

    Meaning

    You are Indra, the mighty, you are mightiest of the mighties, Mahendra. You are loka, the world, the beauty, the ecstasy, and you are Prajapati, creative sustainer and progenitor of all your children. For you is yajna enacted and extended, for you the yajna- performers offer the oblations. O Vishnu, infinite are your powers and wondrous your functions. Pray bless us with the fulfilment of our life and, with universal forms of perception and vision, establish us in the nectar joy of immortality in the highest regions of Divinity.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    You are the resplendent one; you are the great resplendent Lord; you are the beholder (lokah); you are the Lord of creatures. For you the sacrifice is arranged widely. To you the sacrificers offer oblations. O pervading Lord, manifold, indeed, are your valours. May you enrich us with cattle of all sorts. May you put me in comfort'and happiness in the highest heaven.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    O Almighty Lord, you are Indra, you are Mahendra, you are Loka and you are Prajapati, All Yajnas are extensively performed to you and those who perform Yajna and offer oblations do all this for you......pervasiveness.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    O God, Thou art Mighty. Thou art Mightier than the mighty. Thou art the seer of all. Thou art the Nourisher of mankind. All acts of charity, worship, sacrifice are performed in obedience to Thy behest. Worshippers offer worship unto Thee. Manifold are Thy great deeds, Thine, O God! Sate us with creatures of all forms and colors: set me in happiness in the loftiest position.

    इस भाष्य को एडिट करें

    संस्कृत (1)

    सूचना

    कृपया अस्य मन्त्रस्यार्थम् आर्य(हिन्दी)भाष्ये पश्यत।

    टिप्पणीः

    १८−(त्वम्) (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् (महेन्द्रः) महत्सु परमैश्वर्यवान् (लोकः) अर्शआद्यच्। लोकपतिः (प्रजापतिः) प्राणिनां रक्षकः (तुभ्यम्) तवाज्ञापालनाय (यज्ञः) श्रेष्ठव्यवहारः (वि) विविधम् (तायते) विस्तार्यते (जुह्वति) होमंहवनदानादिकं कुर्वन्ति (जुह्वतः) होमं हवनदानादिकं कुर्वन्तः। अन्यत् पूर्ववत् ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top