यजुर्वेद - अध्याय 15/ मन्त्र 4
ऋषिः - परमेष्ठी ऋषिः
देवता - विद्वांसो देवता
छन्दः - भुरिगाकृतिः
स्वरः - पञ्चमः
1
एव॒श्छन्दो॒ वरि॑व॒श्छन्दः॑ श॒म्भूश्छन्दः॑ परि॒भूश्छन्द॑ऽआ॒च्छच्छन्दो॒ मन॒श्छन्दो॒ व्यच॒श्छन्दः॒॑ सिन्धु॒श्छन्दः॑ समु॒द्रश्छन्दः॑ सरिरं॒ छन्दः॑ क॒कुप् छन्द॑स्त्रिक॒कुप् छन्दः॑ का॒व्यं छन्दो॑ऽअङ्कु॒पं छन्दो॒ऽक्षर॑पङ्क्ति॒श्छन्दः॑ प॒दप॑ङ्क्ति॒श्छन्दो॑ विष्टा॒रप॑ङ्क्ति॒श्छन्दः क्षु॒रश्छन्दो॒ भ्रज॒श्छन्दः॑॥४॥
स्वर सहित पद पाठएवः॑। छन्दः॑। वरि॑वः। छन्दः॑। श॒म्भूरिति॑ श॒म्ऽभूः। छन्दः॑। प॒रि॒भूरिति॑ परि॒ऽभूः। छन्दः॑। आ॒च्छदित्या॒ऽच्छत्। छन्दः॑। मनः॑। छन्दः॑। व्यचः॑। छन्दः॑। सिन्धुः॑। छन्दः॑। स॒मु॒द्रः। छन्दः॑। स॒रि॒रम्। छन्दः॑। क॒कुप्। छन्दः॑। त्रि॒क॒कुबिति॑ त्रिऽक॒कुप्। छन्दः॑। का॒व्यम्। छन्दः॑। अ॒ङकु॒पम्। छन्दः॑। अ॒क्षर॑पङ्क्ति॒रित्य॒क्षर॑ऽपङ्क्तिः। छन्दः॑। प॒दप॑ङ्क्तिरिति॑ प॒दऽप॑ङ्क्तिः। छन्दः॑। वि॒ष्टा॒रप॑ङ्क्तिः। वि॒स्ता॒रप॑ङ्क्ति॒रिति॑ विस्ता॒रऽप॑ङ्क्तिः। छन्दः॑। क्षु॒रः। छन्दः॑। भ्रजः॑। छन्दः॑ ॥४ ॥
स्वर रहित मन्त्र
एवश्छन्दो वरिवश्छन्दः शम्भूश्छन्दः परिभूश्छन्दऽआच्छच्छन्दो मनश्छन्दो व्यचश्छन्दः सिन्धुश्छन्दः समुद्रश्छन्दः सरिरञ्छन्दः ककुप्छन्दस्त्रिककुप्छन्दः काव्यञ्छन्दोऽअङ्कुपञ्छन्दोक्षरपङ्क्तिश्छन्दः पदपङ्क्तिश्छन्दो विष्टारपङ्क्तिश्छन्दः क्षुरो भ्राजश्छन्दऽआच्छच्छन्दः प्रच्छच्छन्दः ॥
स्वर रहित पद पाठ
एवः। छन्दः। वरिवः। छन्दः। शम्भूरिति शम्ऽभूः। छन्दः। परिभूरिति परिऽभूः। छन्दः। आच्छदित्याऽच्छत्। छन्दः। मनः। छन्दः। व्यचः। छन्दः। सिन्धुः। छन्दः। समुद्रः। छन्दः। सरिरम्। छन्दः। ककुप्। छन्दः। त्रिककुबिति त्रिऽककुप्। छन्दः। काव्यम्। छन्दः। अङकुपम्। छन्दः। अक्षरपङ्क्तिरित्यक्षरऽपङ्क्तिः। छन्दः। पदपङ्क्तिरिति पदऽपङ्क्तिः। छन्दः। विष्टारपङ्क्तिः। विस्तारपङ्क्तिरिति विस्तारऽपङ्क्तिः। छन्दः। क्षुरः। छन्दः। भ्रजः। छन्दः॥४॥
विषय - ईश्वर के नाना सामर्थ्यों और राजा के नाना सामर्थ्यों का वर्णन ।
भावार्थ -
१. ( एवः ) सब प्राणियों को प्राप्ति स्थान, भूलोक, सब से ज्ञान द्वारा गम्य प्रभु ( छन्दः ) सबका आच्छादक या रक्षक है ।
२. ( वरिवः ) सबको आवरण करने वाला अन्तरिक्ष 'वरिवस् ' है । वह (छन्दः ) सुखकारी हो ।
३. ( शंभूः ) शान्ति का उत्पत्ति स्थान, परमेश्वर, द्यौ के समान शान्तिकारक जलादि पदार्थों का दाता और स्वयं द्यौलोक ( छन्दः ) सुख- प्रद हो ।
४. ( परिभू छन्दः ) सर्वत्र सामर्थ्यवान् दिशा के समान व्यापक, परमेश्वर ( छन्दः ) सुखप्रद हो ।
५. ( आच्छत् छन्दः ) समस्त शरीरों को आच्छादन करने वाला प्राण के समान जीवनप्रद और वायु के समान सर्व दोषों को वारक प्रभु 'हमें सुख प्रदान करे |
६. ( मन: छन्दः ) 'मन', ज्ञानमय मन के समान या सत्यसंकल्प- मय परमेश्वर हमें सुख प्रदान करे ।
७. ( व्यचः छन्दः ) सब जगत् को व्यास करने वाले, आदित्य के 'समान तेजस्वी प्रभु हमारी रक्षा करे ।
८. ( सिन्धुः छन्दः ) नदी के समान आनन्द रस बहाने वाला प्राण 'वायु के समान 'सिन्धु' रूप परमेश्वर हमें सुख दे |
९. ( समुद्रः छन्दः ) नाना संकल्प विकल्प को उत्पन्न करने वाला, नाना आशाओं का आश्रय, समुद्र के समान गम्भीर, अथाह परमेश्वर हमारी रक्षा करे ।
१०. ( सरिरं छन्दः ) स्रोत से निकालने वाले जल के समान हृदय या मुख से निकलने वाली वाणी रूप परमेश्वर हमें रक्षा करे ।
११. ( ककुप् छन्दः) सुख का एकमात्र धारण करने वाला सुख स्वरूप, सबका प्राणरूप परमेश्वर सुख प्रदान करे ।
१२. ( त्रिककुप् छन्दः ) तीनों प्रकारों के सुखों का दाता, उदान के समान प्रभु हमें सुख दे ।
१३. ( काव्यम् छन्दः ) परम प्रभु रूप कवि का बनाया वेद-त्रय- रूप ज्ञानमय काव्य हमें सुख दे ।
१४. ( अङ्कुप् छन्दः ) कुटिल मार्गों से जाने वाले जल के समान विषम स्थानों में भी जाकर पालन करने में समर्थ प्रभु हमें सुख प्रदान करे ।
१५. ( अक्षरपंक्ति: छन्दः ) स्थिर नक्षत्रावलियों के समान अवि नाशी गुणों से संसार को परिपाक करने में समर्थ प्रभु हमें सुख दे ।
१६. ( पदपंक्ति: छन्दः ) चरणों के समान समस्त वाक्-पदों या ज्ञानो- वलियों का आश्रय प्रभु हमें सुख दे ।
१७. ( विष्टार पंक्ति: छन्दः ) विस्तृत पदार्थों का धारण करने वाली दिशाओं के समान अनन्त प्रभु हमें सुख दे ।
१८. ( क्षुरो भ्रजः ) छुरे के समान अज्ञान वासनाओं का छेदक और सूर्य के समान अन्धकार में ज्योतिः- प्रकाशक प्रदीप्त तेजस्वी (छन्दः) प्रभु हमें सुख दे।
टिप्पणी -
क्षुरो भ्रजश्छन्द ( निःसम )
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - विद्वांसो विराजो वा देवता । निचृदा कृतिः । पञ्चमः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal