ऋग्वेद - मण्डल 1/ सूक्त 32/ मन्त्र 10
ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
देवता - इन्द्र:
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
अति॑ष्ठन्तीनामनिवेश॒नानां॒ काष्ठा॑नां॒ मध्ये॒ निहि॑तं॒ शरी॑रम् । वृ॒त्रस्य॑ नि॒ण्यं वि च॑र॒न्त्यापो॑ दी॒र्घं तम॒ आश॑य॒दिन्द्र॑शत्रुः ॥
स्वर सहित पद पाठअति॑ष्ठन्तीनाम् । अ॒नि॒ऽवे॒श॒नाना॑म् । काष्ठा॑नाम् । मध्ये॑ । निऽहि॑तम् । शरी॑रम् । वृ॒त्रस्य॑ । नि॒ण्यम् । वि । च॒र॒न्ति॒ । आपः॑ । दी॒र्घम् । तमः॑ । आ । अ॒श॒य॒त् । इन्द्र॑ऽशत्रुः ॥
स्वर रहित मन्त्र
अतिष्ठन्तीनामनिवेशनानां काष्ठानां मध्ये निहितं शरीरम् । वृत्रस्य निण्यं वि चरन्त्यापो दीर्घं तम आशयदिन्द्रशत्रुः ॥
स्वर रहित पद पाठअतिष्ठन्तीनाम् । अनिवेशनानाम् । काष्ठानाम् । मध्ये । निहितम् । शरीरम् । वृत्रस्य । निण्यम् । वि । चरन्ति । आपः । दीर्घम् । तमः । आ । अशयत् । इन्द्रशत्रुः॥
ऋग्वेद - मण्डल » 1; सूक्त » 32; मन्त्र » 10
अष्टक » 1; अध्याय » 2; वर्ग » 37; मन्त्र » 5
Acknowledgment
अष्टक » 1; अध्याय » 2; वर्ग » 37; मन्त्र » 5
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
(अतिष्ठन्तीनाम्) चलन्तीनामपाम् (अनिवेशनानाम्) अविद्यमानं निवेशनमेकत्रस्थानं यासां तासाम् (काष्ठानाम्) काश्यन्ते प्रकाश्यन्ते यासु ता दिशः। काष्ठा इति दिङ्नामसु पठितम्। निघं० १।६। अत्र हनिकुषिना० उ० २।२। इति क्थन् प्रत्ययः। (मध्ये) अन्तः (निहितम्) स्थापितम् (शरीरम्)। शीर्यते हिंस्यते यत्तत (वृत्रस्य) मेघस्य (निण्यम्) निश्चितान्तार्हितम्। निण्यमिति निर्णीतांतर्हितनामसु पठितम्। निघं० ३।२५। (वि) (चरन्ति) विविधतया गच्छंत्यागच्छन्ति (अपः) जलानि (दीर्घम्) महान्तम् (तमः) अन्धकारम् (आ) समन्तात् (अशयत्) शेते। बहुलं छन्दसि इति शपोलुङ् न। (इन्द्रशत्रुः) इन्द्रः शत्रुर्यस्य स मेघः यास्कमुनिरेवमिमं मंत्रं व्याचष्टे। अतिष्ठतीनामनिविशमानानामित्यस्यावराणां काष्ठानां मध्ये निहितं शरीरं मेघः। शरीरं शृणातेः शम्नातेर्वा। वृत्रस्य निण्यं निर्णामं विचरन्ति विजानंत्याप इति दीर्घ द्राघतेस्तमस्तनीते राशयदा शेतेरिन्द्रशत्रु रिंद्रोऽस्यशमयिता वा शातयिता वा तस्मादिन्द्रशत्रुस्तत्का वृत्रोमेघ इति नैरुक्ताः। निरु० २।१६। ॥१०॥
अन्वयः
पुनस्तस्य शरीरं कीदृशं क्व तिष्ठतीत्युपदिश्यते।
पदार्थः
भोः सभेश त्वया यथा यस्य मेघस्य निवेशनानामतिष्ठन्तीनामपां निण्यं शरीरं काष्टानां दिशां मध्ये निहितमस्ति यस्य च शरीराख्या आपो दीर्घं तमो विचरन्ति स इन्द्रशत्रुर्मेघस्तासामपां मध्ये समुदायावयविरूपेणाशयत्समन्ताच्छेते तथा प्रजायाः द्रोग्धारः ससहायाश्शत्रवो बध्वा काष्ठानां मध्ये शाययितव्याः ॥१०॥
भावार्थः
अत्रवाचकलुप्तोपमालङ्कारः। सभापतेर्योग्यमस्ति यथाऽयं मेघोऽन्तरिक्षस्थास्वप्सु सूक्ष्मत्वान्न दृश्यते पुनर्यदा घनाकारो वृष्टिद्वारा जलसमुदायरूपो भवति तदा दृष्टिपथमागच्छति। परन्तु या इमा आप एकं क्षणमपि स्थितिं न लभन्ते किन्तु सर्वदैवोपर्यधोगच्छन्त्यागच्छन्ति च याश्च वृत्रस्य शरीरं वर्तन्ते ता अन्तरिक्षेस्थिता अतिसूक्ष्मा नैव दृश्यन्ते। तथा महाबलान् शत्रून् सूक्ष्मबलान् कृत्वा वशं नयेत् ॥१०॥
हिन्दी (4)
विषय
फिर उस मेघ का शरीर कैसा और कहाँ स्थित होता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।
पदार्थ
हे सभा स्वामिन् ! तुम को चाहिये कि जिस (वृत्रस्य) मेघ के (अनिवेशनानाम्) जिनको स्थिरता नहीं होती (अतिष्ठन्तीनाम्) जो सदा बहनेवाले हैं उन जलों के बीच (निण्यम्) निश्चय करके स्थिर (शरीरम्) जिसका छेदन होता है ऐसा शरीर है वह (काष्ठानाम्) सब दिशाओं के बीच (निहितम्) स्थित होता है। तथा जिसके शरीर रूप (अपः) जल (दीर्घम्) बड़े (तमः) अन्धकार रूप घटाओं में (विचरन्ति) इधर-उधर जाते आते है वह (इन्द्रशत्रुः) मेघ उन जलों में इकट्ठा वा अलग-२ छोटा-२ बदल रूप होके (अशयत्) सोता है। वैसे ही प्रजा के द्रोही शत्रुओं को उनके सहायियों के सहित बांध के सब दिशाओं सुलाना चाहिये ॥१०॥
भावार्थ
इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। सभापति को योग्य है कि जैसे यह मेघ अन्तरिक्ष में ठहरानेवाले जलों में सूक्ष्मपन में नहीं दीखता फिर जब घन के आकार वर्षा के द्वारा जल का समुदाय रूप होता है तब वह देखने में आता है और जैसे वे जल एक क्षणभर भी स्थिति को नहीं पाते हैं किन्तु सब काल में ऊपर जाना वा नीचे आना इस प्रकार घूमते ही रहते हैं और जो मेघ के शरीर रूप हैं वे अन्तरिक्ष में रहते हुए अति सूक्ष्म होने से नहीं दीख पड़ते वैसे बड़े-२ बलवाले शत्रुओं को भी अल्प बलवाले करके वशीभूत किया करे ॥१०॥
विषय
न ठहरना, न बैठना
पदार्थ
१. गतमन्त्र में वृत्र की मृत्यु का वर्णन किया गया था । यह मरकर भी तो विद्यमान रहता है - इस बात का वर्णन प्रस्तुत मन्त्र में करते हैं । कामदेव भस्म होकर भी है ही । इस (वृत्रस्य) - कामदेव का (शरीरम्) - यह मृत शरीर (अतिष्ठन्तीनाम्) - अपने कार्यक्रम में न रुकती हुई, अर्थात् निरन्तर अपनी दैनिकचर्या में लगी हुई (अनिवेशनानाम्) - [उपवेशनरहितानां - सा०] न बैठ जानेवाली (काष्ठानाम्) - [काष्ठा - दिशः - तत्रस्थाः प्रजाः] इन विस्तृत दिशाओं में स्थित प्रजाओं के (मध्ये) - अन्दर (निण्यम्) - [निर्नामधेयम् - नि० अन्तर्हितम्] छिपा हुआ (निहितम्) - रखा है, अर्थात् कामदेव नष्ट हो गया । अब उसका स्वरूप दिखता तो नहीं, परन्तु इसे एकदम मृत समझ लेना भी भूल है, यह काम तो अन्तर्निहित - सा हुआ [प्रसुप्त चेतना में Subconscious spirit में] अन्दर है ही । यह (इन्द्रशत्रुः) - जितेन्द्रिय पुरुष जिसका नष्ट करनेवाला है, ऐसा कामदेव (दीर्घ तमः) - घने अँधेरे में, अर्थात् अत्यन्त दबी हुई अवस्था में (आशयत्) - शरीर में निवास कर रहा है ।
२. यह फिर से प्रबुद्ध न हो जाए इस दृष्टिकोण से (आपः) - व्यापक कर्मों में लगनेवाली प्रजाएँ (विचरन्ति) - विशेषरूप से कर्म करती हैं । ये प्रजाएँ जानती हैं कि जबतक हम अन्य कर्मों में लगी रहेंगी तब तक यह 'काम' सुप्त रहेगा । सो ये न तो ठहरती हैं न बैठती हैं, अपितु कार्य में लगी ही रहती हैं । ठहरी व बैठी और काम जगा । क्रिया ही काम का विध्वंसक अस्त्र है । कर्म ही काम का कृन्तन करता है, इसलिए प्रभु ने जीव से कहा कि (कर्मासि) - तू तो कर्म ही है, कर्म नहीं तो तू भी नहीं, तब तो यह 'काम' तेरा काम - तमाम कर देगा ।
भावार्थ
भावार्थ - हम उत्तम कार्यों में लगे रहें ताकि यह 'काम' भस्म बना हुआ अत्यन्त अन्धकार में ही पड़ा रहे, जाग न जाए ।
विषय
फिर उस मेघ का शरीर कैसा और कहाँ स्थित होता है, इस विषय का उपदेश इस मन्त्र में किया है।
सन्धिविच्छेदसहितोऽन्वयः
भोः सभेश त्वया यथा यस्य मेघस्य निवेशनानाम् अतिष्ठन्तीनाम् अपां निण्यं शरीरं काष्टानां दिशाम् मध्ये निहितम् अस्ति यस्य च शरीराख्या आपः दीर्घं तमः वि चरन्ति स इन्द्रशत्रुः मेघः तासां अपां मध्ये समुदाया अवयविरूपेणा शयत् समन्तात् शेते तथा प्रजायाः द्रोग्धारः ससहायाः शत्रवः बध्वा काष्ठानां मध्ये शाययितव्याः ॥१०॥
पदार्थ
(भोः)= हे! (सभेश)=सभापति, (त्वया)=आपके, (यथा)=जैसे, (यस्य)=जिस, (मेघस्य)=मेघ के, (निवेशनानाम्) विद्यमानं निवेशनमेकत्रस्थानं यासां तासाम्=जिनकी स्थिरता होती है, उन, (अतिष्ठन्तीनाम्) चलन्तीनामपाम्=सदा बहनेवाले, (अपाम्)=जलों के, (निण्यम्) निश्चितान्तार्हितम्=निश्चय करके अन्तर्हित, (शरीरम्)=शरीर की, (काष्ठानाम्) काश्यन्ते प्रकाश्यन्ते यासु ता दिशः=जिस दिशा में प्रकाशित किया जाता है, [उस] (दिशाम्)=दिशा के, (मध्ये)=मध्य में, (निहितम्) स्थापितम्=स्थापित, (अस्ति)=है। (च)=और, (यस्य)=जिसके, (शरीरम्) शीर्यते हिंस्यते यत्तत=शरीर का छेदन होता है ऐसे, (आख्या)=नाम के, (अपः) जलानि=जल, (दीर्घम्) महान्तम्=बड़े, (तमः) अन्धकारम्=अन्धकार रूप घटाओं में, (वि) विविधतया=विविध रूप से, (चरन्ति) गच्छंत्यागच्छन्ति=जाते आते है, (स)=वह, (इन्द्रशत्रुः) इन्द्रः शत्रुर्यस्य स मेघः=इन्द्र, मेघ जिसका शत्रु है, (तासाम्)=उस, (अपाम्)=जल के, (मध्ये)= मध्य में, [जो] (समुदाया)=समुदाय, (अवयविरूपेणा)=घटक रूप से, (समन्तात्)=हर ओर से, (शेते)=सोता है, (तथा)=वैसे ही, (प्रजायाः)=प्रजा के, (द्रोग्धारः)=दुहने वाले, (सः)=वह, (सहायाः)=सहायक, (शत्रवः)=शत्रुओं को, (बध्वा)=बाँध के, (काष्ठानाम्)=सब दिशाओं के, (मध्ये) अन्तः=बीच में, (शाययितव्याः)=सुलाना चाहिये॥१०॥
महर्षिकृत भावार्थ का भाषानुवाद
इस मंत्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। सभापति को योग्य है कि जैसे यह मेघ अन्तरिक्ष में स्थापित जलों में सूक्ष्मपन से नहीं दीखता है, फिर जब गहरी वर्षा के द्वारा जल का समुदाय के रूप में होता है, तब वह देखने में आता है । परन्तु जो जल एक क्षणभर भी स्थिति को नहीं पाते हैं, किन्तु सर्वदा ही ऊपर-नीचे जाते-आते हैं, जो मेघ के शरीर रूप हैं, वे अन्तरिक्ष में रहते हुए अति सूक्ष्म होने से दिखाई नहीं पड़ते हैं। वैसे ही बड़े बलवाले शत्रुओं को अल्प बलवाले करके वशीभूत किया करे ॥१०॥
पदार्थान्वयः(म.द.स.)
(भोः) हे! (सभेश) सभापति (त्वया) आपके (यथा) जैसे (यस्य) जिस (मेघस्य) मेघ के (निवेशनानाम्) जिनमें स्थिरता होती है, [उन] (अतिष्ठन्तीनाम्) सदा बहनेवाले (अपाम्) जलों के (निण्यम्) निश्चित रूप से अन्तर्हित (शरीरम्) शरीर की (काष्ठानाम्) जिस दिशा में प्रकाशित किया जाता है, [उस] (दिशाम्) दिशा के (मध्ये) मध्य में (निहितम्) स्थापित (अस्ति) है। (च) और (यस्य) जिसके (शरीरम्) शरीर का छेदन होता है [ऐसे] (आख्या) नाम के (अपः) जल (दीर्घम्) बड़े (तमः) अन्धकार रूप घटाओं में (वि) विविध रूप से (चरन्ति) जाते आते है। (स) वह (इन्द्रशत्रुः) मेघ जिसका शत्रु है, (तासाम्) उस (अपाम्) जल के (मध्ये) मध्य में [जो] (समुदाया) समुदाय (अवयविरूपेणा) घटक रूप से (समन्तात्) हर ओर से (शेते) सोता है, (तथा) वैसे ही (प्रजायाः) प्रजा के लिए (द्रोग्धारः) गाय के दुहने वाले (सः) वह (सहायाः) सहायक (शत्रवः) शत्रुओं को (बध्वा) बाँध करके (काष्ठानाम्) सब दिशाओं के (मध्ये) बीच में (शाययितव्याः) सुलाना चाहिये॥१०॥
संस्कृत भाग
पदार्थः(महर्षिकृतः)- (अतिष्ठन्तीनाम्) चलन्तीनामपाम् (अनिवेशनानाम्) अविद्यमानं निवेशनमेकत्रस्थानं यासां तासाम् (काष्ठानाम्) काश्यन्ते प्रकाश्यन्ते यासु ता दिशः। काष्ठा इति दिङ्नामसु पठितम्। निघं० १।६। अत्र हनिकुषिना० उ० २।२। इति क्थन् प्रत्ययः। (मध्ये) अन्तः (निहितम्) स्थापितम् (शरीरम्)। शीर्यते हिंस्यते यत्तत (वृत्रस्य) मेघस्य (निण्यम्) निश्चितान्तार्हितम्। निण्यमिति निर्णीतांतर्हितनामसु पठितम्। निघं० ३।२५। (वि) (चरन्ति) विविधतया गच्छंत्यागच्छन्ति (अपः) जलानि (दीर्घम्) महान्तम् (तमः) अन्धकारम् (आ) समन्तात् (अशयत्) शेते। बहुलं छन्दसि इति शपोलुङ् न। (इन्द्रशत्रुः) इन्द्रः शत्रुर्यस्य स मेघः यास्कमुनिरेवमिमं मंत्रं व्याचष्टे। अतिष्ठतीनामनिविशमानानामित्यस्यावराणां काष्ठानां मध्ये निहितं शरीरं मेघः। शरीरं शृणातेः शम्नातेर्वा। वृत्रस्य निण्यं निर्णामं विचरन्ति विजानंत्याप इति दीर्घ द्राघतेस्तमस्तनीते राशयदा शेतेरिन्द्रशत्रु रिंद्रोऽस्यशमयिता वा शातयिता वा तस्मादिन्द्रशत्रुस्तत्का वृत्रोमेघ इति नैरुक्ताः। निरु० २।१६। ॥१०॥
विषयः- पुनस्तस्य शरीरं कीदृशं क्व तिष्ठतीत्युपदिश्यते।
अन्वयः- भोः सभेश त्वया यथा यस्य मेघस्य निवेशनानामतिष्ठन्तीनामपां निण्यं शरीरं काष्टानां दिशां मध्ये निहितमस्ति यस्य च शरीराख्या आपो दीर्घं तमो विचरन्ति स इन्द्रशत्रुर्मेघस्तासामपां मध्ये समुदायावयविरूपेणाशयत्समन्ताच्छेते तथा प्रजायाः द्रोग्धारः ससहायाश्शत्रवो बध्वा काष्ठानां मध्ये शाययितव्याः ॥१०॥
भावार्थः(महर्षिकृतः)- अत्रवाचकलुप्तोपमालङ्कारः। सभापतेर्योग्यमस्ति यथाऽयं मेघोऽन्तरिक्षस्थास्वप्सु सूक्ष्मत्वान्न दृश्यते पुनर्यदा घनाकारो वृष्टिद्वारा जलसमुदायरूपो भवति तदा दृष्टिपथमागच्छति। परन्तु या इमा आप एकं क्षणमपि स्थितिं न लभन्ते किन्तु सर्वदैवोपर्यधोगच्छन्त्यागच्छन्ति च याश्च वृत्रस्य शरीरं वर्तन्ते ता अन्तरिक्षेस्थिता अतिसूक्ष्मा नैव दृश्यन्ते। तथा महाबलान् शत्रून् सूक्ष्मबलान् कृत्वा वशं नयेत् ॥१०॥
विषय
वृष्टि विद्या का वर्णन ।
भावार्थ
(वृत्रस्य) सूर्य को ढक लेने वाले, मेघ का (शरीरम्) शरीर, स्वरूप (अतिष्ठन्तीनां) कहीं भी स्थिति न पाने वाला, अस्थिर, (अनिवेशनानां) कहीं भी न बैठने वाले, निराश्रय (काष्ठानां) वाष्परूप जलों के (मध्ये) बीच में (निण्यम्) गुप्त, अप्रत्यक्ष, छुपे रूप से (निहितम्) रक्खा रहता है। जब (आपः विचरन्ति) जलधाराएं होकर विविध रूप से बह जाती हैं तब (इन्द्रशत्रुः) विजली से पछाड़ खाया हुआ मेघ (दीर्घतमः) विस्तृत, गिर जल के रूप में (आशयत्) आ गिरता है। ठीक उसी प्रकार जब (वृत्रस्य) घेरने वाले, बढ़ते हुए शत्रु का (शरीरम्) शरीर भी (अतिष्ठन्तीनाम्) कहीं भी आसन वृत्ति से स्थिर न होने वाली और (अनिवेशनानां) कहीं भी निवेश, या छावनी बनाकर न बैठने वाली, यात्रा करती हुई (काष्ठानां) क्षुद्र आस्था, या स्थिति वाली सेनाओं के (मध्ये) बीच में (निण्यम्) मृत रूप से बेनाम-निशान होकर (निहितम्) गिर पड़ता है तब (आपः) सेनाएं भी जलधाराओं के समान (विचरन्ति) विविध दिशाओं में भग जाती हैं। और (इन्द्र-शत्रुः) प्रबल शत्रुहन्ता राजा के द्वारा आघात खाया हुआ शत्रु (दीर्घतमः) गहरे अन्धकार, खेद, मरण में (आशयत्) पड़ा रह जाता है। अर्थात्, निर्बल सेनाओं को देख कर विजिगीषु उसके मुख्य सेनापति पर आघात करे तो सेनाएं अस्थिर स्वभाव होने से आप ही भाग जाती हैं और शत्रु मरा पड़ा रहता है। इति सप्तत्रिंशो वर्गः॥
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
हिरण्यस्तूप आङ्गिरस ऋषिः ॥ इन्द्रो देवता ॥ त्रिष्टुभः । पञ्चदशर्चं सूक्तम् ।
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. अंतरिक्षात असलेले मेघ सूक्ष्मतेमुळे जलाच्या रूपात दिसत नाहीत; परंतु जेव्हा ते घनाचा आकार घेतात तेव्हा वृष्टीद्वारे जलाचा समुदाय दिसून येतो. जसे जल एक क्षणभरही स्थिर राहत नाही तर सर्वकाळी वर-खाली फिरत असते; परंतु मेघाचे रूप धारण केले जाते तेव्हा अतिसूक्ष्मतेमुळे ते दिसत नाही. तसे सभापतीने प्रचंड बल असणाऱ्या शत्रूंनाही नामोहरम करून वशीभूत करावे. ॥ १० ॥
इंग्लिश (3)
Meaning
In the non-stop ever flowing streams of the tracks of the sky is diffused the mysterious body of Vrtra, the cloud, in the deepest dark. The same rival of Indra which covered the sun now lies flat on earth and the water-streams flow (open and beautiful).$(Indra, the ruler, should strike the hidden forces which cover the light of the order, condense them and make them flow out openly for the good of the nation.)
Subject of the mantra
Then, how is the body of that cloud and where is it stationed? This subject has been preached in this mantra.
Etymology and English translation based on Anvaya (logical connection of words) of Maharshi Dayanad Saraswati (M.D.S)-
(bhoḥ)=O! (sabheśa)=Chairman of the Assembly, (tvayā)=your, (yathā)=as, (yasya)=which, (meghasya)=of the loud, (niveśanānām)= those have stability, [una]=those, (atiṣṭhantīnām)=always flowing, (apām) =of waters, (niṇyam)=definitely implied, (śarīram)=of thew body, (kāṣṭhānām) the direction in which it is illuminated, [usa]=that, (diśām)=of direction, (madhye)=in the middle, (nihitam)=placed, (asti)=is, (ca)=and, (yasya)=whose, (śarīram)=the body is pierced [aise]=such, (ākhyā)=named, (apaḥ)=waters, (dīrgham)=large, (tamaḥ)=in the dark form clouds,(vi)=in varied ways, (caranti)=go and come, (sa)=that, (indraśatruḥ)=the cloud is whose enemy, (tāsām)=that, (apām)=of water, (madhye)=in the middle, [jo]=which, (samudāyā)=group,(avayavirūpeṇā) =as a component, (samantāt)=from all sides, (śete)=sleeps, (tathā)=in the same way, (prajāyāḥ)=for the people, (drogdhāraḥ)=milking the cow, (saḥ)=that, sahāyāḥ)=helper,( (śatravaḥ)=to enemies, (badhvā)=by binding, (kāṣṭhānām)=of all directions, (madhye)=in the middle, (śāyayitavyāḥ)=must be let to sleep.
English Translation (K.K.V.)
O Chairman! A cloud like yours, which has stability, is definitely situated in the middle of the direction in which the inner body of those ever-flowing waters is illuminated. And whose body is pierced, such named waters come in different forms in the form of great darkness. In the midst of the water of which the cloud is the enemy, the community which sleeps partly from all sides, likewise those who milk cows for the people, may they bind the enemies and make them sleep in the midst of all directions.
TranslaTranslation of gist of the mantra by Maharshi Dayanandtion of gist of the mantra by Maharshi Dayanand
There is silent vocal simile as a figurative in this mantra. The Chairman deserves that just as this cloud is not visible in the subtleties of the waters placed in the space, then when the water is in the form of a group by the strong rain, then it comes to be seen. But the waters which do not attain state of stability even for a moment, but always go up and down, which are the body of the cloud, they are not visible due to being very subtle while living in space. In the same way, the enemies of great strength should be subdued by making them of the lesser strength.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
How is the body of that Vritra (Cloud) and where does it stand is taught further in the 10th Mantra.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O President of the Assembly, as the nameless hidden body of the never-stopping, never resting currents of the Vritra (Cloud) lies in the midst of various directions and whose body in the form of the waters is covered by long-lasting darkness (is in un-conscious and inanimate state ), that Vritra (Cloud) the enemy of the Sun lies among the waters on all sides) in the same manner, all enemies of the people (who come in the way of their real progress) should be captivated along with all their helpmates and should be kept in prisons.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
(निण्यम् ) निश्चितान्तर्हितम् । नियमिति निर्णीतान्तर्हितनामसु पठितम (निघ० ३.२५ ) = Hidden or secret. (काष्ठानाम् ) काश्यन्ते प्रकाश्यन्ते यासु ता दिशः काष्ठा इतिदिङ्नाम पठितम् । (निघ० १.६) अत्र हनि कुषिनी उणा २.२ इति क्थन् प्रत्ययः || = Directions. (अनिवेशनानाम्) अविद्यमानंनिवेशनम् एकत्र स्थानं यासां तासाम् । = Never stopping at a place.
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
It is the duty of the President of the Assembly, to minimize the force of the mighty enemies and keep them under his subjection. As the cloud is not visible when it is lying among the waters of the sky in subtle form, but then through rain it takes a concrete form as a mass of waters, it becomes visible. But these waters which never stop for a moment, but always go up and down below and which form the body of the Vritra (Cloud) are not seen in the firmament, as they are very subtle, similarly the mighty foes should be overcome by making their power less and less day by day.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Rakesh Poddar
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal