ऋग्वेद - मण्डल 1/ सूक्त 32/ मन्त्र 15
ऋषिः - हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः
देवता - इन्द्र:
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
इन्द्रो॑ या॒तोऽव॑सितस्य॒ राजा॒ शम॑स्य च शृ॒ङ्गिणो॒ वज्र॑बाहुः । सेदु॒ राजा॑ क्षयति चर्षणी॒नाम॒रान्न ने॒मिः परि॒ ता ब॑भूव ॥
स्वर सहित पद पाठइन्द्रः॑ । या॒तः । अव॑ऽसितस्य । राजा॑ । शम॑स्य । च॒ । शृ॒ङ्गिणः॑ । वज्र॑ऽबाहुः । सः । इत् । ऊँ॒ इति॑ । राजा॑ । क्ष॒य॒ति॒ । च॒र्ष॒णी॒नाम् । अ॒रान् । न । ने॒मिः । परि॑ । ता । ब॒भू॒व॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
इन्द्रो यातोऽवसितस्य राजा शमस्य च शृङ्गिणो वज्रबाहुः । सेदु राजा क्षयति चर्षणीनामरान्न नेमिः परि ता बभूव ॥
स्वर रहित पद पाठइन्द्रः । यातः । अवसितस्य । राजा । शमस्य । च । शृङ्गिणः । वज्रबाहुः । सः । इत् । ऊँ इति । राजा । क्षयति । चर्षणीनाम् । अरान् । न । नेमिः । परि । ता । बभूव॥
ऋग्वेद - मण्डल » 1; सूक्त » 32; मन्त्र » 15
अष्टक » 1; अध्याय » 2; वर्ग » 38; मन्त्र » 5
Acknowledgment
अष्टक » 1; अध्याय » 2; वर्ग » 38; मन्त्र » 5
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
(इन्द्रः) सूर्यलोक इव सभासेनापती राज्यं प्राप्तः (यातः) गमनादिव्यवहारप्रापकः (अवऽसितस्य) निश्चितस्य चराचरस्य जगतः (राजा) यो राजते दीप्यते प्रकाशते सः (शमस्य) शाम्यन्ति येन तस्य शान्तियुक्तस्य मनुष्यस्य (च) समुच्चये (शृङ्गिणः) शृङ्गयुक्तस्य गवादेः पशुसमूहस्य (वज्रबाहुः) वज्रः शस्त्रसमूहो बाहौ यस्य सः (सः) (इत्) एव (उ) अप्यर्थे (राजा) न्यायप्रकाशकः सभाध्यक्षः (क्षयति) निवासयति गमयति वा (चर्षणीनाम्) मनुष्याणाम्। (अरान्) चक्रावयवान् (न) इव (नेमिः) रथाङ्गम् (परि) सर्वतोऽर्थे (ता) तानि यानि जगतो दुष्टानि कर्माणि पूर्वोक्ताँल्लोकान्वा। अत्र शेश्छन्दसि बहुलम् इति शेर्लोपः। (बभूव) भवेः। अत्र लिङर्थे लिट् ॥१५॥
अन्वयः
पुनः सूर्यः कीदृश इत्युपदिश्यते।
पदार्थः
सूर्य्य इव वज्रबाहुरिन्द्रो यातः सभापतिरवसितस्य शमस्य शङ्गिणश्चर्षणीनां च मध्येऽरान्नेमिर्नेव ता तानि रजांसि परिक्षयति स चेदु-उतापि सर्वेषां राजा बभूव भवतु ॥१५॥
भावार्थः
अत्रोपमालङ्कारः। अत्र पूर्वमन्त्रात् रजांसीति पदमनुवर्त्तते। राजा यथा रथचक्रमरान् धृत्वा चालयति यथायं सूर्य्यश्चराचरस्य शान्ताशान्तस्य जगतो मध्ये प्रकाशमानः सन् सर्वाँल्लोकान् धरन् स्वस्वकक्षासु चालयति न चैतस्माद्विना कस्यचित्संनिहितस्य मूर्त्तिमतो लोकस्य धारणाकर्षणप्रकाशमेघवर्षणादीनि कर्माणि संभवितुमर्हन्ति तथा धर्मेण राज्यं पालयेत् ॥१५॥ अत्रेन्द्रवृत्रयुद्धालङ्कारवर्णनेनास्य पूर्वसूक्तोक्ताग्निशब्दार्थेन सह संगतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥ इति प्रथमस्य द्वितीयेऽष्टात्रिंशो वर्गः ३८ प्रथम मण्डले सप्तमेऽनुवाके द्वात्रिंशं च सूक्तमध्यायश्च द्वितीयः समाप्तः ॥२॥ श्रीमत्परिव्राजकाचार्य श्रीविरजानन्दसरस्वतीस्वामिनांशिष्येण दयानन्दसरस्वतीस्वामिनाविरचिते संस्कृत भाषार्थ भाषाभ्यां विभूषिते सुप्रमाणयुक्त ऋग्वेदभाष्ये द्वितीयोऽध्यायः पूर्त्तिमगमत् ॥२॥
हिन्दी (5)
विषय
फिर उक्त सूर्य कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है।
पदार्थ
सूर्य के समान (वज्रबाहुः) शस्त्रास्त्रयुक्तबाहु (इन्द्रः) दुष्टों का निवारण कर्ता (यातः) गमन आदि व्यवहार को वर्त्तानेवाला सभापति ! (अवसितस्य) निश्चित चराचर जगत् (शमस्य) शान्ति करनेवाले मनुष्य आदि प्राणियों (शृङ्गिणः) सींगोंवाले गाय आदि पशुओं और (चर्षणीनाम्) मनुष्यों के बीच (अरान्) पहियों को धारनेवाले (नेमिः) धुरी के (न) मान (राजा) प्रकाशमान होकर (ता) उत्तम तथा नीच कर्मों के कर्त्ताओं सुख दुःखों को तथा (राजांसि) उक्त लोकों को (परिक्षयति) पहुंचाता और निवास करता है (उ) (इत्) वैसे ही (सः) वह सभी के (राजा) न्याय का प्रकाश करनेवाला (बभूव) होवे ॥१५॥
भावार्थ
इस मंत्र में उपमालङ्कार और पूर्व मंत्र से (रजांसि) इस पद की अनुवृत्ति आती है। राजा को चाहिये कि जैसे रथ का पहिया धुरियों को चलाता और जैसे यह सूर्य चराचर शांत और अशांत संसार में प्रकाशमान होकर सब लोकों को धारण किये हुए उन सभों को अपनी-२ कक्षा में चलाता है जैसे सूर्य के विना अति निकट मूर्त्तिमान् लोक की धारणा आकर्षण प्रकाश और मेघ की वर्षा आदि काम किसी से नहीं हो सकते हैं। वैसे धर्म से प्रजा को पालन किया करें ॥१५॥ इस सूक्त में सूर्य और मेघ के युद्ध वर्णन करने से इस सूक्त की पिछले सूक्त में प्रकाशित किये अग्नि शब्द के अर्थ के साथ संगति जाननी चाहिये। यह पहिले अष्टक के दूसरे अध्याय में अड़तीसवां वर्ग और पहिले मण्डल के सातवें अनुवाक में बत्तीसवां सूक्त और दूसरा अध्याय भी समाप्त हुआ ॥३२॥ इति श्रीमत्परिव्राजकाचार्य श्रीविरजानन्दसरस्वतीस्वामिनां शिष्येण दयानन्दसरस्वतीस्वामिनो विरचिते संस्कृतभाषार्य्याभाषाभ्यां विभूषिते सुप्रमाणयुक्ते वेद भाष्ये द्वितीयोऽध्यायः पूर्त्तिमगमत् ॥२॥
पदार्थ
पदार्थ = ( वज्रबाहुः इन्द्रः ) = प्रबल भुजाओंवाला इन्द्र ( यातः ) = जङ्गम ( अवसितस्य ) = स्थावर ( शमस्य ) = शान्त ( च ) = और ( शृङ्गिणः ) = सींगवाले लड़ाके प्राणियों का भी ( राजा ) = राजा है। ( स इत् उ ) निश्चित वही ( चर्षणीनाम् )- सब मनुष्यों पर ( क्षयति ) = शासन करता है ( न ) = जैसे ( नेमिः ) = पहिये की धार ( अरान् ) = पहिये के अरों को ( परि बभूव ) = घेरे हुए है ऐसे ही ( ता ) = उन सब चर अचर को वही राजा ( परि बभूव ) = घेरे हुए है ।
भावार्थ
भावार्थ = वह प्रबल राजा इन्द्र, स्थावर, जंगम, शान्त और लड़ाके प्राणियों पर भी शासन कर रहा है। जैसे रथचक्र की धार, सब अरों को घेरे हुए है ऐसे ही वह इन्द्र जगत् के जड़ चेतन प्राणी अप्राणी सब को घेरे हुए हैं। उस इन्द्र के शासन में ही सब मनुष्य पशु पक्षी आदि वर्त्तमान हैं उसके शासन का कोई उल्लंघन नहीं कर सकता।
विषय
शासक व रक्षक प्रभु
पदार्थ
१. गतमन्त्र में कहा था कि तेरी वासनाओं का संहार करनेवाला तेरा वह मित्र प्रभु ही है । उस प्रभ के लिए कहते हैं कि (इन्द्रः) - सब ऐश्वर्यों का स्वामी वह प्रभु (यातः) - जंगम तथा (अवसितस्य) - एक स्थान में बद्ध अर्थात् स्थावरः सब चराचर जगत् का (राजा) - स्वामी है तथा उनको व्यवस्थित करनेवाला है [राज् - to regulate]|
२. (सः) - वह (वज्रबाहुः) - [वज् गतौ] वज्रहस्त प्रभु ही, स्वाभाविकी क्रियावाले प्रभु ही (शमस्य) - शान्त स्वभाववाले प्राणियों के (च श्रृङ्गिणः) - और सींगवाले, अर्थात् क्रूर व अभिमानी पुरुषों के (इत्) - निश्चय से (राजा) - शासन करनेवाले हैं ।
३. ये प्रभु ही (चर्षणीनाम्) - सब श्रमशील मनुष्यों को (क्षयति) - [अन्तर्भावितण्यर्थः] उत्तम निवास देनेवाले हैं । वस्तुतः उन सबकी गतियों के स्रोत भी वे प्रभु हैं ; कार्य करने की सब शक्ति उस प्रभु से ही प्राप्त होती है ।
४. (अरान् न नेमिः) - जिस प्रकार (नेमि) - हाल अरों के चारों ओर होकर उनकी रक्षा की जाती है, इसी प्रकार वे प्रभु (ताः) - उन सब प्रजाओं को (परिबभूव) - चारों ओर से व्यापन करनेवाले हैं । वे प्रभु ही सबके रक्षक हैं । प्रभु से रक्षित होने पर हमारा नाश हो ही कैसे सकता है ? वासनाएँ भी हमपर आक्रमण कैसे कर सकती हैं ऋरध?
भावार्थ
भावार्थ - वे प्रभु ही चराचर के राजा हैं । वे हमारे उत्तम निवास का कारण हैं और हमारे रक्षक हैं ।
विशेष / सूचना
विशेष - इस सूक्त में इन्द्र के वीरतापूर्ण कार्यों का वर्णन है । इन्द्र का सर्वमहान् कार्य यही है कि उसने 'वासना' का विनाश किया है, अविद्या के प्रवाहों को विदीर्ण कर दिया है [१] । वासनाओं को नष्ट करनेवाली प्रजाएँ प्रभु को प्राप्त करती हैं [२] । काम के विनाश से ही ज्ञान के सूर्य का प्रकाश प्रकट होता है [४] । वृत्र की माता अविद्या इस इन्द्र के द्वारा नष्ट की जाती है [९] । जीवात्मा का मित्र प्रभु है । वस्तुतः वह प्रभु ही जीव के लिए वासना का विनाश करता है [१४] । इस वासना - विनाश के द्वारा प्रभु ही कर्मशील मनुष्यों को उत्तम निवास प्राप्त कराते हैं [१५] । इसलिए अगले सूक्त में 'हिरण्यस्तूप' इस प्रभु की ही आराधना करता है -
विषय
फिर उक्त सूर्य कैसा है, इस विषय का उपदेश इस मन्त्र में किया है।
सन्धिविच्छेदसहितोऽन्वयः
सूर्य्य इव वज्रबाहुः इन्द्रः यातः सभापतिः अवसितस्य शमस्य शङ्गिणः चर्षणीनां च मध्ये अरान् नेमिः न इव ता तानि रजांसि परिक्षयति स च इत उ उत अपि सर्वेषां राजा बभूव भवतु ॥१५॥
पदार्थ
(सूर्य्य)= सूर्य, (इव)= के समान, (वज्रबाहुः) वज्रः शस्त्रसमूहो बाहौ यस्य सः=जिसके वज्र और शस्त्रों के समूह बाहु हैं, वह (इन्द्रः) सूर्यलोक इव सभासेनापती राज्यं प्राप्तः=जिनको सूर्यलोक के समान राज्य प्राप्त है, ऐसे सभा के सेनापति, (यातः) गमनादिव्यवहारप्रापकः=गमन आदि व्यवहार को करनेवाला, (सभापतिः)=सभापति, (अवऽसितस्य) निश्चितस्य चराचरस्य जगतः=निश्चित चराचर जगत्, (शमस्य) शाम्यन्ति येन तस्य शान्तियुक्तस्य मनुष्यस्य=शान्ति करनेवाले मनुष्य का, (शृङ्गिणः) शृङ्गयुक्तस्य गवादेः पशुसमूहस्य=सींगोंवाले गाय आदि पशुओं का समूह, (च) समुच्चये=और (चर्षणीनाम्) मनुष्याणाम्=मनुष्यों के, (मध्ये)=बीच में, (अरान्)=चक्रस्याऽवयवान्=चक्र के भाग, (नेमिः) रथाङ्गम्=धुरी के, (न) इव=समान, (ता) तानि=उनके, (रजांसि) सर्वाँल्लोकान् लोका रजांस्युच्यंते=सब लोकों से, (परि) सर्वतोऽर्थे=हर ओर से, (क्षयति) निवासयति गमयति वा=निवास करता और पहुंचाता है, (सः)=वह, (च) समुच्चये=और, (इत्) एव=ऐसे, (उ) अप्यर्थे=भी, (सर्वेषाम्)=सबके, (राजा) यो राजते दीप्यते प्रकाशते सः=वह प्रकाशमान्, (बभूव) भवेः=होवे॥१५॥
महर्षिकृत भावार्थ का भाषानुवाद
इस मंत्र में उपमालङ्कार । यहाँ पूर्व मंत्र से (रजांसि) इस पद की अनुवृत्ति आती है। राजा जैसे रथ का पहिया धुरियों पर रखकर चलाता है, जैसे यह सूर्य चराचर शांत और अशांत जगत् के मध्य में प्रकाशमान होते हुए सब लोकों को धारण किये हुए अपनी-अपनी कक्षा में चलाता है। इसके विना कोई निकट मूर्त्तिमान् लोक की धारणा आकर्षण प्रकाश और मेघ की वर्षा आदि काम सम्भव होना योग्य नहीं है, वैसे ही धर्म से राज्य का पालन किया करें ॥१५॥
विशेष
महर्षिकृत सूक्त के भावार्थ का भाषानुवाद- इस सूक्त में सूर्य और मेघ के युद्ध वर्णन करने से इस सूक्त की पिछले सूक्त में प्रकाशित किये अग्नि शब्द के अर्थ के साथ संगति जाननी चाहिये ॥१५॥
पदार्थान्वयः(म.द.स.)
(सूर्य्य) सूर्य (इव) के समान (वज्रबाहुः) जिसके बाहु वज्र और शस्त्रों के समूह हैं, वह (इन्द्रः) जिनको सूर्यलोक के समान राज्य प्राप्त है, ऐसे सभा के सेनापति, (यातः) गमन आदि व्यवहार को करनेवाला (सभापतिः) सभापति (अवऽसितस्य) निश्चित चराचर जगत् में (शमस्य) शान्ति करनेवाले मनुष्य के (शृङ्गिणः) सींगोंवाले गाय आदि पशुओं के समूह (च) और (चर्षणीनाम्) मनुष्यों के (मध्ये) बीच में (अरान्) चक्र के भाग (नेमिः) धुरी के (न) समान (ता) उनके (रजांसि) सब लोकों में (परि) हर ओर से (क्षयति) निवास करता और पहुंचाता है। (च) और (सः) वह (इत्) ऐसे (उ) भी (सर्वेषाम्) सबमें (राजा) प्रकाशमान (बभूव) होवे॥१५॥
संस्कृत भाग
पदार्थः(महर्षिकृतः)- (इन्द्रः) सूर्यलोक इव सभासेनापती राज्यं प्राप्तः (यातः) गमनादिव्यवहारप्रापकः (अवऽसितस्य) निश्चितस्य चराचरस्य जगतः (राजा) यो राजते दीप्यते प्रकाशते सः (शमस्य) शाम्यन्ति येन तस्य शान्तियुक्तस्य मनुष्यस्य (च) समुच्चये (शृङ्गिणः) शृङ्गयुक्तस्य गवादेः पशुसमूहस्य (वज्रबाहुः) वज्रः शस्त्रसमूहो बाहौ यस्य सः (सः) (इत्) एव (उ) अप्यर्थे (राजा) न्यायप्रकाशकः सभाध्यक्षः (क्षयति) निवासयति गमयति वा (चर्षणीनाम्) मनुष्याणाम्। (अरान्) चक्रावयवान् (न) इव (नेमिः) रथाङ्गम् (परि) सर्वतोऽर्थे (ता) तानि यानि जगतो दुष्टानि कर्माणि पूर्वोक्ताँल्लोकान्वा। अत्र शेश्छन्दसि बहुलम् इति शेर्लोपः। (बभूव) भवेः। अत्र लिङर्थे लिट् ॥१५॥
विषयः- पुनः सूर्यः कीदृश इत्युपदिश्यते।
अन्वयः-सूर्य्य इव वज्रबाहुरिन्द्रो यातः सभापतिरवसितस्य शमस्य शङ्गिणश्चर्षणीनां च मध्येऽरान्नेमिर्नेव ता तानि रजांसि परिक्षयति स चेदु-उतापि सर्वेषां राजा बभूव भवतु ॥१५॥
भावार्थः(महर्षिकृतः)- अत्रोपमालङ्कारः। अत्र पूर्वमन्त्रात् रजांसीति पदमनुवर्त्तते। राजा यथा रथचक्रमरान् धृत्वा चालयति यथायं सूर्य्यश्चराचरस्य शान्ताशान्तस्य जगतो मध्ये प्रकाशमानः सन् सर्वाँल्लोकान् धरन् स्वस्वकक्षासु चालयति न चैतस्माद्विना कस्यचित्संनिहितस्य मूर्त्तिमतो लोकस्य धारणाकर्षणप्रकाशमेघवर्षणादीनि कर्माणि संभवितुमर्हन्ति तथा धर्मेण राज्यं पालयेत् ॥१५॥
सूक्तस्य भावार्थः (महर्षिकृतः)- अत्रेन्द्रवृत्रयुद्धालङ्कारवर्णनेनास्य पूर्वसूक्तोक्ताग्निशब्दार्थेन सह संगतिरस्तीति वेदितव्यम् ॥
विषय
वृत्रहनन का रहस्य ।
भावार्थ
(इन्द्रः) ऐश्वर्यवान्, शत्रुहन्ता, सूर्य के समान तेजस्वी (वज्रबाहुः) वज्र या शस्त्रास्त्र बल को अपने हाथ में वश किये (राजा) दीप्तिमान् राजा (यातः) शत्रु पर आक्रमण करके, सफल होकर (अवसितस्य) युद्ध समाप्त कर देने वाले पराजित दल का और (शमस्य) शान्तियुक्त तपस्वी जनों का और (श्रृंगिणः) हिंसाकारी सेनादल का (च) भी (राजा) स्वामी होकर रहता है। (सः इत्) और वह ही (चर्षणीनाम्) प्रजाओं के बीच (राजा क्षयति) राजा होकर रहता है। (अरान् नेमिः न) चक्र के अरों पर जिस प्रकार लोहे का हाल चढ़ा रहता है उसी प्रकार वह राजा भी (ताः परि बभूव) उन समस्त प्रजाओं को चारों ओर से घेरे रहता है। उन पर वश किये रहता है। अथवा— (अवसितस्य) चराचर जगत् का और (श्रृंगिणः) सींगवाले पशुओं का भी वह राजा होता है, वह उन पर वश किये रहता है। अध्यात्म में और परमेश्वर पक्ष में भी इन १५ मन्त्रों की उत्तम योजना है, जो स्थानाभाव से नहीं लिखते। इति प्रथमाष्टके द्वितीयोऽध्यायः।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
हिरण्यस्तूप आङ्गिरस ऋषिः ॥ इन्द्रो देवता ॥ त्रिष्टुभः । पञ्चदशर्चं सूक्तम् ।
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात उपमालंकार आहे. पूर्व मंत्राने (रजांसि) या पदाची अनुवृत्ती होते. जसे रथाच्या चक्रामुळे आरी चालते व जसे सूर्य चराचर शांत-अशांत जगात प्रकाशमान होऊन सर्व गोलांना धारण करून आपापल्या कक्षेत फिरवितो. जसे सूर्याशिवाय जवळ असलेल्या प्रत्यक्ष गोलांची धारणा, आकर्षण, प्रकाश व मेघवृष्टी इत्यादी कामे दुसऱ्या कुणाकडून होऊ शकत नाहीत, तसेच राजाने धर्माने प्रजेचे पालन करावे. ॥ १५ ॥
इंग्लिश (3)
Meaning
Indra, lord of thunder force of arms, is the ruler and illuminator of the moving world, settled and peaceful humanity and the animals. The same ruler holds and sustains the order of humanity and the world together and keeps it going.
Subject of the mantra
Then, what kind of the aforesaid Sun is? This subject has been preached in this mantra.
Etymology and English translation based on Anvaya (logical connection of words) of Maharshi Dayanad Saraswati (M.D.S)-
(sūryya)=Sun, (iva) =like, (vajrabāhuḥ)=Whose arms are thunderbolts and a set of weapons, he (indraḥ)=The generals of such Assembly, who have a kingdom like the sun world, (yātaḥ)=having practice of travelling, (sabhāpatiḥ)=Chairman, (avasitasya)=in a fixed mobile and immobile world, (śamasya)=man of peace, (śṛṅgiṇaḥ)=herd of horned cow etc. (ca)=and, (carṣaṇīnām) =of human beings, (madhye)=in the middle, (arān)=parts of the circle, (nemiḥ)=of spindle, (na)=like, (tā)=their, (rajāṃsi)=in all the worlds, (pari)=from all sides, (kṣayati)= resides and delivers. (ca)=and, (saḥ)=that, (it)=such, (u)=also, (sarveṣām)=in all, (rājā)=illuminated, (babhūva)=be.
English Translation (K.K.V.)
Like the Sun, whose arms are thunderbolts and that of a group of weapons. He, who has a kingdom like the Sun-world; the chairman of such assembly, the chairman who conducts the movement etc. The herd of horned cow etc. of a man having practice of travelling and the part of the wheel in the midst of human beings, like an axis, resides and transmits it from all sides to all their worlds. And that be illuminated like this in all.
Footnote
Translation of gist of the hymn by Maharshi Dayanand-Describing the war between Sun and cloud in this hymn, the association of this hymn with the meaning of the word “Agni” explained in the previous hymn should be known.
TranslaTranslation of gist of the mantra by Maharshi Dayanandtion of gist of the mantra by Maharshi Dayanand
There is simile as a figurative in this mantra. Here the term “rajāṃsi” is being followed from the previous mantra. Like a king keeps the wheel of a chariot on its axles, like this Sun shining in the midst of a peaceful and turbulent world, moves in its orbit holding all the worlds. Without this, it is not possible to have the concept of a near embodied world, the attraction of light and rain of clouds, etc., in the same way protect the state with righteousness.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
How is the sun is taught in the fifteenth Mantra.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
The President of the Assembly who like the sun is shining among all men of peaceful nature and of horned creatures like the cattle, wielder of the thunderbolt and other weapons in his arms, king of the whole world-moving and un-moving, causing or controlling the movement of all, containing all as spokes within the felly, be our protector.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
(इन्द्रः) सूर्यलोकः इव सभासेनापतिः राज्यं प्राप्तः = The President of the Assembly or Commander of the army shining like the Sun. (अवसितस्य) निश्चितस्य चराचरस्य जगतः ॥ = Of the world moving and un-moving. (राजा) न्यायप्रकाशक : सभाध्यक्षः = The President of the Assembly as dispenser of justice. (क्षयति) निवासयति गमयति = Controls or moves.
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
There is Upamalankara or simile used in this Mantra. As the felly moves the spokes, as the Sun shining in the whole universe whether peaceful or otherwise, upholding all worlds, causes them to move in their axis and without him the sustenance, attraction, heat and rain etc. are not possible, so the king or the President of the Assembly should rule over all righteously. This hymn is connected with the previous hymn as there is figurative description of the battle between Indra (sun) and Vritra (cloud) or good and evil here Here ends the 32nd hymn and the seventh Anuvaka of the 1st Mandala and the second chapter.
Translator's Notes
क्षि-निवास गत्योः राजृ-दीप्तौ Sayanacharya and other orthodox commentators take this hymn to be the description of the battle between Indra (the Chief of the Gods) and Vritra (a demon). Prof. Wilson and Griffith have also followed them, only mentioning in their foot-notes the allegorical or figurative nature of this fight between the Sun and the cloud. Rishi Dayananda has given both the natural senses as battle between the Sun and the cloud, and also a political sense representing Indra as a righteous President of the Assembly or सभाध्यक्षः the Commander of the army सेनाध्यक्ष: fighting against un-righteous and wicked persons represented by Vritra or Ahi-men of serpent like nature. It is worthwhile to note how Shri Madhvacharya and his follower-Raghavendra Yati have given a spiritual interpretation to the words used in the Mantras of this hymn besides orthodox or Pauranik interpretation which can not be accepted by rationalists. अहिनामादैत्यो लोकोपद्रवाय पर्वतेषु नदीद्वाराणि रुद्धवा मेघपतितं चोदकम् अन्तरिक्षे प्रतिबध्य स्थितः-तं हत्वा इन्द्रः नद द्वाराणि विवृत्य प्रवाहाय उदकमार्ग खनितवान् ( राघवेन्द्र यती मन्त्रार्थ मंजर्या श्री माध्वभाष्यानुसारिण्याम् ) || = The spiritual interpretation given by Shri Madavacharya and explained by Raghavendra Yati of some important words of this hymn is as follows- (अहिम्) हीति निश्चयवाचिस्यात् इति वचनान्निश्चय विरोधिनम्-भक्तानां संशयम् । = The doubt in the minds of the devotees. ( इन्द्रस्य ) प्रसिद्धस्य, वासुदेवस्य वाम० ४ ( इन्द्र ) परमेश्वर (पर्वतानाम् ) जन्माख्य पर्ववतां जीवानाम् = Of the souls. ( वज्रम् ) ज्ञानाख्यवज्रम् = Weapon of knowledge. ( समुद्रम् ) समुद्रिक्तं देवं प्रति = To God, the Ocean of virtues. (सोमः) मनः = Peaceful mind (त्रिकद्रुकेषु) बुद्धयादिस्थानेषु = In three places like the intellect (सायकम्) अविद्यादीनां लयकृत् ज्ञानम् = Knowledge that dispels ignorance. (वृत्रम्) वृत्रं नाम दैत्यम् अज्ञानम् = A demon named Vritra or ignorance. ( मायिनाम् ) मायावादिनाम् = Of illusionists. (सूर्यम्) ज्ञानहेतुम् आचार्यम् = Preceptor ( उषसम् ) ज्ञानम = Wisdom( द्याम् ) मोक्षम् = Liberation (वृततरम् ) वृतादधिकं वृततरनामकं च दैत्यं, मिथ्याज्ञानं वा (कुलिशेन) वज्रेण, अध्यात्मंतु कुलमस्यास्तीति कुली ब्रह्म ज्ञानी, स्वकुलस्य सुखहेतुतया कुली इत्युच्यते तस्य कुलिनः शं सुखं यस्माद् भवति तेन कुलिशेन ज्ञानेन = By thunderbolt or knowledge. (पृथिव्याः) बुद्धेः = of the intellect Some of these meanings are very significant and suggestive from the spiritual point of view which has been almost ignored by Shri Sayanacharya and Western Scholars. Though Rishi Dayananda has given natural and political interpretation of the Mantras, he has given the spiritual meanings for some of these words. For instance, in his commentary on the Rigveda 1.30.11 he has interpreted वज्र and वज्रिन् as वज्रः अविद्यानिवारक: प्रशस्तो बोधोविद्यते यस्य तत्सम्बुद्धौ । अत्र व्रजेत्यर्थात् ज्ञानार्थं औणादिको रन् तत: प्रशंसायां मतुनथेँ इनिः ॥ = In his commentary on Rig. 1.30.12 also he has interpreted वज्रिन् as वज्र :- सर्वदुः खनाशको बहुविधो दृढोषोधो यस्यास्तीति तत्सम्बुद्धौ । In both these places Rishi Dayananda has taken वज्र to mean knowledge which dispels all ignorance and misery. In his commentary on Rig. 4. 18.11 interpreted वृत्रम्' as मेघमिवाविद्याम् i.e. ignorance like the cloud. Thus we find that Rishi Dayananda's interpretation is very comprehensive giving natural, political, social and spiritual significance of the Vedic words.
बंगाली (1)
পদার্থ
ইন্দ্রো যাতোঽবসিতস্য রাজা শমস্য চ শৃঙ্গিণো বজ্রবাহুঃ।
সেদু রাজা ক্ষয়তি চর্ষণীনামরান্ন নেমিঃ পরিতা বভূব।।৬১।।
(ঋগ্বেদ ১।৩২।১৫)
পদার্থঃ (বজ্রবাহুঃ ইন্দ্রঃ) অন্যায়ের দন্ডদানকারী পরমেশ্বর (যাতঃ) জঙ্গম (অবসিতস্য) স্থাবর (শমস্য) শান্ত (চ) এবং (শৃঙ্গিণঃ) অশান্ত ক্ষিপ্র প্রাণীসকলেরও (রাজা) রাজা। (স ইৎ উ) নিশ্চিতভাবেই তিনিই (চর্ষণীনাম) সমস্ত জগতের ওপর (ক্ষয়তি) শাসন করেন। (ন) যেমন (নেমি) চাকার ধার (অরান্) চাকার শলাকাকে (পরি বভূব) ঘিরে আছে, ওইরূপ (তা) সেই সব চর ও অচরকে সেই তিনিই পরিবেষ্টন করে আছেন।
ভাবার্থ
ভাবার্থঃ তিনি অন্যায়ের দমনকারী, স্থাবর জঙ্গম শান্ত এবং অশান্ত ক্ষিপ্র প্রাণীসকলের ওপরও শাসনকর্তা। যেমন রথচক্রের ধার সমস্ত শলাকাকে ঘিরে থাকে, ঐরূপ তিনি জগতের জড়-চেতন, প্রাণী-অপ্রাণী সমস্ত কিছুকে পরিবেষ্টন করে আছেন।।৬১।।
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Rakesh Poddar
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal