ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 29/ मन्त्र 5
ऋषिः - गौरिवीतिः शाक्त्यः
देवता - इन्द्र:
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
अध॒ क्रत्वा॑ मघव॒न्तुभ्यं॑ दे॒वा अनु॒ विश्वे॑ अददुः सोम॒पेय॑म्। यत्सूर्य॑स्य ह॒रितः॒ पत॑न्तीः पु॒रः स॒तीरुप॑रा॒ एत॑शे॒ कः ॥५॥
स्वर सहित पद पाठअध॑ । क्रत्वा॑ । म॒घ॒ऽव॒न् । तुभ्य॑म् । दे॒वाः । अनु॑ । विश्वे॑ । अ॒द॒दुः॒ । सो॒म॒ऽपेय॑म् । यत् । सूर्य॑स्य । ह॒रितः॑ । पत॑न्तीः । पु॒रः । स॒तीः । उप॑राः । एत॑शे । करिति॒ कः ॥
स्वर रहित मन्त्र
अध क्रत्वा मघवन्तुभ्यं देवा अनु विश्वे अददुः सोमपेयम्। यत्सूर्यस्य हरितः पतन्तीः पुरः सतीरुपरा एतशे कः ॥५॥
स्वर रहित पद पाठअध। क्रत्वा। मघऽवन्। तुभ्यम्। देवाः। अनु। विश्वे। अददुः। सोमऽपेयम्। यत्। सूर्यस्य। हरितः। पतन्तीः। पुरः। सतीः। उपराः। एतशे। करिति कः ॥५॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 29; मन्त्र » 5
अष्टक » 4; अध्याय » 1; वर्ग » 23; मन्त्र » 5
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 1; वर्ग » 23; मन्त्र » 5
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
अथ विद्वद्विषयमाह ॥
अन्वयः
हे मघवन् ! यत्सूर्यस्य पतन्तीः पुरः सतीरुपरा हरित एतशे कस्तस्य विद्यया तुभ्यं ये विश्वे देवाः सोमपेयमन्वददुस्तेऽध क्रत्वा विज्ञानिनो भवन्ति ॥५॥
पदार्थः
(अध) अथ (क्रत्वा) प्रज्ञया (मघवन्) बहुधननुक्त (तुभ्यम्) (देवाः) विद्वांसः (अनु) (विश्वे) सर्वे (अददुः) ददति (सोमपेयम्) सोमस्य पातव्यं रसम् (यत्) यः (सूर्य्यस्य) (हरितः) हरितवर्णाः किरणाः (पतन्तीः) गच्छन्तीः (पुरः) पालिकाः पुरस्ताद्वा (सतीः) विद्यमानाः (उपराः) समीपे रममाणाः (एतशे) अश्वेऽश्विक इव (कः) करोति ॥५॥
भावार्थः
हे मनुष्याः ! सूर्य्यमण्डलेऽनेकेषां तत्त्वानां विद्यमानत्वादेनकानि रूपाणि दृश्यन्त इति विज्ञेयम् ॥५॥
हिन्दी (3)
विषय
अब विद्वद्विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (मघवन्) बहुत धन से युक्त ! (यत्) जो (सूर्यस्य) सूर्य्य के (पतन्तीः) चलती हुई (पुरः) पालनेवाली वा आगे से (सतीः) विद्यमान (उपराः) समीप में रमती हुई (हरितः) हरिद्वर्ण किरणों को (एतशे) घोड़े पर घोड़े के चढ़नेवाले के सदृश (कः) करता है, उसकी विद्या से (तुभ्यम्) आपके लिये जो (विश्वे) सम्पूर्ण (देवाः) विद्वान् जन (सोमपेयम्) सोम ओषधि के पान करने योग्य रस को (अनु, अददुः) अनुकूल देते हैं, वे (अध) इसके अनन्तर (क्रत्वा) बुद्धि से विशेष ज्ञानी होते हैं ॥५॥
भावार्थ
हे मनुष्यो ! सूर्य्यमण्डल में अनेक तत्त्वों के विद्यमान होने से अनेक रूप देख पढ़ते हैं, यह जानना चाहिये ॥५॥
विषय
राष्ट्र से करादान, नवभूमि विजय, और उस पर अध्यक्ष स्थापन | शिल्पी के तुल्य बलवान् राजा के कर्त्तव्य ।
भावार्थ
भा०-हे ( मघवन् ) ऐश्वर्य के स्वामिन् ! (विश्व) समस्त ( देवाः ) विद्वान् जन और वीरजन, राष्ट्र के वासी मनुष्यगण ( तुभ्यम् ) तुझे ( क्रत्वा अनु ) कर्म के अनुसार ( सोम-पेयम्) राष्ट्रैश्वर्य का उपभोग योग्य अंश ( अददुः ) प्रदान करें । ( अध ) और (यत्) जब तू ( सूर्यस्य ) सूर्यवत् तेजस्वी तेरे ( पुरः ) आगे ( पतन्तीः ) चलने हारी, एवं ऐश्वर्यं से समृद्ध होती हुई ( हरितः ) तीव्र वेग से जाने वाली सेनाओं, ( उपराः ) समीप में विद्यमान ( सतीः ) प्राप्त प्रजाओं को भी ( एतशे ) सूर्यवत् तेजस्वी, अश्ववत् बलवान् पुरुष के उपभोग के लिये या उसके अधीन (कः ) करे । राजा विजित राष्ट्रों और आगे चलने वाली सेनाओं को उत्तम, योग्य, तेजस्वी पुरुष के अधीन करे । इति त्रयोविंशो वर्गः ॥
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
गौरिवीतिः शाक्त्य ऋषिः ॥ १–८, ९–१५ इन्द्रः । ९ इन्द्र उशना वा ॥ देवता ॥ छन्दः–१ भुरिक् पंक्तिः । ८ स्वराट् पंक्तिः । २, ४, ७ त्रिष्टुप, । ३, ५, ६, ९,१०, ११ निचृत् त्रिष्टुप् । १२, १३, १४, १५ विराट् त्रिष्टुप् । पञ्चदशर्चं सूक्तम् ।।
विषय
सोमरक्षण से प्रभुप्राप्ति -
पदार्थ
१. (अध) = अब (मघवन्) = ऐश्वर्यशालिन् प्रभो! (तुभ्यम्) = आपकी प्राप्ति के लिए (कृत्वा) = ज्ञान व शक्ति की प्राप्ति के हेतु से (विश्वेदेवाः) = सब देव (सोमपेयं) = सोम के पान को (अनु अददुः) = अनुकूलता से प्राप्त कराते हैं। देववृत्तियों के होने पर सोमरक्षण का सम्भव होता है। यही देवों का 'सोमपेय का दान' है। आसुरभाव ही सोम विनाश का कारण बनते हैं। सोमरक्षण के होने पर शक्ति व प्रज्ञान की प्राप्ति होती है। ये शक्ति व प्रज्ञान हमें प्रभु प्राप्ति का पात्र बनाते हैं २. जब हम प्रभु को प्राप्त करते हैं तो यह वह समय होता है (यत्) = जब कि वे प्रभु (सूर्यस्य) = ज्ञानसूर्य की (पतन्ती:) = चारों ओर फैलती हुई (हरितः) = रश्मियों को (पुरः सती:) = सामने होती हुई तथा (उपरा:) [Nearer] = अधिक समीप (एतशे) = इस ज्ञानदीप्त [shining] पुरुष के निमित्त (कः) = करते हैं। हम प्रभु को प्राप्त करते हैं, प्रभु हमें ज्ञानरश्मियों को प्राप्त कराते हैं ।
भावार्थ
भावार्थ- दिव्यगुणों को धारण करने के प्रयत्न से हम सोम का रक्षण करते हैं। सोमरक्षण से प्रज्ञान व शक्ति प्राप्त होती है। इससे हम प्रभु प्राप्ति के योग्य बनते हैं। प्रभु हमारे लिए ज्ञानरश्मियों को प्राप्त कराते हैं ।
मराठी (1)
भावार्थ
हे माणसांनो! सूर्यमंडळात अनेक तत्त्वे विद्यमान असल्यामुळे, अनेक रूपे दिसून येतात, हे जाणले पाहिजे. ॥ ५ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
And further, O lord of honour and power of omnipotence, all the divinities of nature and humanity offer you the drink of soma in response to your yajnic action of systemic integration and sustenance when the various rays of the sun radiating forward all round and nourishing life stop on the planet on your behest (to feed life and drink up the sweet juices of soma).
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The knowledge preached by the learned people is praised.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O king ! he knows the nature of the sustaining rays of the sun falling from the front. Sporting near us (so to speak) like a rider on the horse, because of the knowledge given by him, all learned persons give you the good and worth- drinking juice of the Soma, and thus they become scientists by using their sharp intellect.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
O men! as there are various elements in the solar system; many kinds of forms are seen. You should know their characters.
Foot Notes
(हरितः ) हरितवर्णाः किरणाः । हरित आदित्यस्य आदिष्टोपयोजनानि (NG 1, 15) & (NG 1, 6)। = Rays of the sun of green and other colors. (उपरा:) समीपे रममाणाः । उपरा इति दिङ्नाम । उप समीपे रमन्ते इति उपरा: किरणागृहीताः । = Sporting near. (एतशे ) अश्वे- अधिक इव । एतश इति अश्वनाम (NG 1, 14 ) = Like a rider on the horse.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal