ऋग्वेद - मण्डल 3/ सूक्त 62/ मन्त्र 11
ऋषिः - गोपवन आत्रेयः सप्तवध्रिर्वा
देवता - सविता
छन्दः - निचृद्गायत्री
स्वरः - षड्जः
दे॒वस्य॑ सवि॒तुर्व॒यं वा॑ज॒यन्तः॒ पुर॑न्ध्या। भग॑स्य रा॒तिमी॑महे॥
स्वर सहित पद पाठदे॒वस्य॑ । स॒वि॒तुः । व॒यम् । वा॒ज॒ऽयन्तः॑ । पुर॑म्ऽध्या । भग॑स्य । रा॒तिम् । ई॒म॒हे॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
देवस्य सवितुर्वयं वाजयन्तः पुरन्ध्या। भगस्य रातिमीमहे॥
स्वर रहित पद पाठदेवस्य। सवितुः। वयम्। वाजऽयन्तः। पुरम्ऽध्या। भगस्य। रातिम्। ईमहे॥
ऋग्वेद - मण्डल » 3; सूक्त » 62; मन्त्र » 11
अष्टक » 3; अध्याय » 4; वर्ग » 11; मन्त्र » 1
Acknowledgment
अष्टक » 3; अध्याय » 4; वर्ग » 11; मन्त्र » 1
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
अन्वयः
हे मनुष्या यथा पुरन्ध्या वाजयन्तो वयं सवितुर्देवस्य भगस्य रातिमीमहे तथा यूयमप्येतां याचध्वम् ॥११॥
पदार्थः
(देवस्य) कमनीयस्य (सवितुः) प्रेरकस्याऽन्तर्यामिणः (वयम्) (वाजयन्तः) विज्ञापयन्तः (पुरन्ध्या) यया प्रज्ञया बहून् बोधान् दधाति तया (भगस्य) ऐश्वर्य्यप्रदस्य (रातिम्) दानम् (ईमहे) याचामहे ॥११॥
भावार्थः
मनुष्यैर्य्यदि प्रज्ञां वर्धयित्वा पुरुषार्थेन धर्ममनुष्ठाय परमेश्वराऽऽज्ञाऽऽनुकूल्येन वर्त्तित्वा स्वात्मशुद्धये प्रार्थना क्रियेत तर्हीश्वरस्तान्त्सद्यः पवित्राञ्छुद्धाचारान्करोति ॥११॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।
पदार्थ
हे मनुष्यो ! जैसे (पुरन्ध्या) जिस बुद्धि से बहुत बोधों को धारण करता उससे (वाजयन्तः) जनाते हुए (वयम्) हम लोग (सवितुः) प्रेरणा करनेवाले अन्तर्य्यामी (देवस्य) कामना करने के योग्य (भगस्य) ऐश्वर्य्य देनेवाले के (रातिम्) दान की (ईमहे) याचना करते हैं, वैसे आप लोग भी उस बुद्धि की याचना करो ॥११॥
भावार्थ
मनुष्य लोग जो बुद्धि को बढ़ाय पुरुषार्थ से धर्म का अनुष्ठान कर और परमेश्वर की आज्ञा के अनुकूल वर्त्ताव करके अपनी शुद्धि के लिये प्रार्थना करैं तो ईश्वर उनको शीघ्र पवित्र और शुद्ध आचरणयुक्त करता है ॥११॥
विषय
बुद्धि के साथ धन
पदार्थ
[१] (वाजयन्तः) = शक्ति की कामना करते हुए (वयम्) = हम (सवितुः देवस्य) = उस प्रेरक प्रकाशमय प्रभु की (पुरन्ध्या) = पालक व पूरक बुद्धि के साथ (भगस्य रातिम्) = ऐश्वर्य के दान को (ईमहे) = माँगते हैं। [२] प्रभु से जहाँ हम धन की याचना करते हैं, वहाँ पालक बुद्धि की भी प्रार्थना करते हैं। बुद्धि के साथ धन हमारी वृत्तियों की विकृति का कारण नहीं बनता है। अन्यथा यह सम्पत्ति हमें विलास के मार्ग पर ले जाकर हमारी विपत्तियों का कारण बनती है। उस समय हम शक्ति सम्पन्न बनने के स्थान में क्षीणशक्ति हो जाते हैं ।
भावार्थ
भावार्थ- प्रभु हमें बुद्धि के साथ धन दें। बुद्धि पहले और धन पीछे। इस प्रकार धन ठीक विनियुक्त होकर हमारी शक्ति बढ़ाने का साधन होता है।
विषय
सर्वोत्पादक प्रभु सविता की उपासना
भावार्थ
(वयं) हम लोग (देवस्य) सर्वप्रकाशक, तेजोमय, सर्वैश्वर्यप्रद (सवितुः) सबके प्रेरक और सबके उत्पादक (भगस्य) सबके भजने और सेवने योग्य, कल्याणमय, सुखप्रद परमेश्वर की (रातिम्) दान समृद्धि को (वाजयन्तः) ज्ञान, अन्न, बल और ऐश्वर्य की कामना करने हुए (पुरन्ध्या) बहुत धारण सामर्थ्ययुक्त बुद्धि से (ईमहे) याचना करते हैं।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
विश्वामित्रः। १६–१८ विश्वामित्रो जमदग्निर्वा ऋषिः॥ १-३ इन्द्रावरुणौ। ४–६ बृहस्पतिः। ७-९ पूषा। १०-१२ सविता। १३–१५ सोमः। १६–१८ मित्रावरुणौ देवते॥ छन्दः- १ विराट् त्रिष्टुप्। २ त्रिष्टुप्। ३ निचृत्त्रिष्टुप्। ४, ५, १०, ११, १६ निचृद्गायत्री। ६ त्रिपाद्गायत्री। ७, ८, ९, १२, १३, १४, १५, १७, १८ गायत्री॥ अष्टदशर्चं सूक्तम्॥
मराठी (1)
भावार्थ
माणसे बुद्धीची वाढ करून पुरुषार्थाने धर्माचे अनुष्ठान करून परमेश्वराच्या आज्ञेच्या अनुकूल वर्तन करून आत्मशुद्धीसाठी प्रार्थना करतात तेव्हा त्यांना ईश्वर लवकर पवित्र व शुद्ध आचरणयुक्त करतो. ॥ ११ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Inspired, energised and enlightened with far sighted vision and intelligence, we pray for the divine gifts of generous, gracious and glorious Savita, lord giver of life, light and inspiration.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
More is stated about God.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O men! we solicit the gift of the most desirable, impelling and Indwelling Spirit (God), Who is the giver of prosperity. We instruct about Him to others with pure intellect, which in return, gives the knowledge of various subjects. So you should also emulate.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
If men pray to God for the purification of their souls by increasing their intellectual power and by performing righteous deeds firmly, obeying to His Commands, then God makes them pure and blessed with good character without delay.
Foot Notes
(पुरन्ध्या ) यया प्रज्ञया बहून् बोधान् दधाति तथा । पुरु इति बहुनाम (NG, 3, 1) = With intellect which imparts the knowledge of various subjects.) (वाजयन्तः) विज्ञानयन्तः Teaching, instructing. (ईमहे) याचामहे। ईमहे याच्या कर्मा (NG, 3, 19) = Solicit, beg for.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal