ऋग्वेद - मण्डल 3/ सूक्त 62/ मन्त्र 17
ऋषिः - विश्वामित्रो जमदग्निर्वा
देवता - मित्रावरुणौ
छन्दः - गायत्री
स्वरः - षड्जः
उ॒रु॒शंसा॑ नमो॒वृधा॑ म॒ह्ना दक्ष॑स्य राजथः। द्राघि॑ष्ठाभिः शुचिव्रता॥
स्वर सहित पद पाठउ॒रु॒ऽशंसा॑ । न॒मः॒ऽवृधा॑ । म॒ह्ना । दक्ष॑स्य । रा॒ज॒थः॒ । द्राघि॑ष्ठाभिः । शु॒चि॒ऽव्र॒ता॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
उरुशंसा नमोवृधा मह्ना दक्षस्य राजथः। द्राघिष्ठाभिः शुचिव्रता॥
स्वर रहित पद पाठउरुऽशंसा। नमःऽवृधा। मह्ना। दक्षस्य। राजथः। द्राघिष्ठाभिः। शुचिऽव्रता॥
ऋग्वेद - मण्डल » 3; सूक्त » 62; मन्त्र » 17
अष्टक » 3; अध्याय » 4; वर्ग » 11; मन्त्र » 7
Acknowledgment
अष्टक » 3; अध्याय » 4; वर्ग » 11; मन्त्र » 7
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
अन्वयः
हे शुचिव्रतोरुशंसा नमोवृधा मित्रावरुणा यतो युवां प्राणोदानाविव दक्षस्य मह्ना द्राघिष्ठाभी राजथस्तस्मात्सत्कर्त्तव्यौ भवथः ॥१७॥
पदार्थः
(उरुशंसा) बहुप्रस्तुती (नमोवृधा) नमसोऽन्नादेर्वर्धकौ (मह्ना) महत्वेन (दक्षस्य) बलस्य (राजथः) (द्राघिष्ठाभिः) अत्यन्तं दीर्घाभिः पुरुषार्थयुक्ताभिः क्रियाभिः (शुचिव्रता) पवित्रकर्माणौ ॥१७॥
भावार्थः
हे मनुष्या ये पवित्रोपचिता यशस्विनो बलैश्वर्य्यान्नादीनां वृध्या महतीभिः सत्क्रियाभिर्ल्लोकेषु प्रकाशन्ते तानेव सेवध्वं सत्कुरुत ॥१७॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।
पदार्थ
हे (शुचिव्रता) उत्तमकर्म करनेवाले (उरुशंसा) बहुत स्तुतियों से युक्त (नमोवृधा) अन्न आदि के बढ़ानेवाले अध्यापक और उपदेशक लोगो ! जिससे कि आप दोनों प्राण और उदान वायु के सदृश (दक्षस्य) बल के (मह्ना) महत्त्व से (द्राघिष्ठाभिः) बहुत बड़ी और पुरुषार्थ से युक्त क्रियाओं से (राजथः) प्रकाशित होते हैं, इस कारण सत्कार करने योग्य हैं ॥१७॥
भावार्थ
हे मनुष्यो ! जो पवित्रता से युक्त यशस्वी जन बल ऐश्वर्य्य और अन्न आदि की वृद्धि और बड़े श्रेष्ठ कर्म्मों से लोकों में प्रकाशित होते हैं, उनकी ही सेवा और सत्कार करो ॥१७॥
विषय
'स्तुति, नम्रता, बल व पवित्रता'
पदार्थ
[१] मित्र और वरुण, स्नेह व निष्पापता, (उरुशंसा) = अत्यन्त प्रशंसनीय हैं अथवा बहुत शंसन [प्रभुस्तवन] वाले हैं, (नमोवृधा) = ये नम्रता की भावना बढ़ानेवाले हैं। ये दोनों (दक्षस्य) = बल की (महा) = महिमा से (राजयः) = दीप्त होते हैं, अर्थात् स्नेह व निष्पापता से [क] स्तवन की ओर झुकाव होता है, [ख] नम्रता की भावना बढ़ती है, [ग] बल की वृद्धि होती है । [२] ये मित्र और वरुण (द्राघिष्ठाभिः) = दीर्घ स्तुति लक्षण वाणियों से युक्त होते हुए शुचिव्रता पवित्र कर्मोंवाले होते हैं।
भावार्थ
भावार्थ- स्नेह व निष्पापता का जीवन 'स्तुति, नम्रता, बल व पवित्रता' वाला होता है ।
विषय
मित्र वरुण अर्थात् स्त्री पुरुषों को उपदेश।
भावार्थ
हे उक्त स्त्री पुरुषो ! आप दोनों (शुचिव्रता) शुद्ध कर्म करते, शुद्धाचारी होकर (उरुशंसा) बहुत प्रशंसा और प्रशस्त विद्याओं से युक्त (नमोवृधा) ‘नमः’ परस्पर के आदर सत्कार बल और अन्नादि से बढ़ते बढ़ाते हुए दोनों (द्राधिष्ठाभिः) अति अधिक सामर्थ्य वा पुरुषार्थ से युक्त क्रियाओं से वा बहुत विस्तार वाली सम्पदाओं-भूमियों से और (दक्षस्य मन्हा) बल और ज्ञान के महान् सामर्थ्य से (राजथः) खूब प्रकाशित होओ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
विश्वामित्रः। १६–१८ विश्वामित्रो जमदग्निर्वा ऋषिः॥ १-३ इन्द्रावरुणौ। ४–६ बृहस्पतिः। ७-९ पूषा। १०-१२ सविता। १३–१५ सोमः। १६–१८ मित्रावरुणौ देवते॥ छन्दः- १ विराट् त्रिष्टुप्। २ त्रिष्टुप्। ३ निचृत्त्रिष्टुप्। ४, ५, १०, ११, १६ निचृद्गायत्री। ६ त्रिपाद्गायत्री। ७, ८, ९, १२, १३, १४, १५, १७, १८ गायत्री॥ अष्टदशर्चं सूक्तम्॥
मराठी (1)
भावार्थ
हे माणसांनो! जे पवित्र यशस्वी लोक बल, ऐश्वर्य व अन्न इत्यादीची वृद्धी करून श्रेष्ठ कर्मानी जगात प्रसिद्ध होतात त्यांचीच सेवा व सत्कार करा. ॥ १७ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Mitra and Varuna, friends of humanity, dedicated to justice and values of rectitude, universally adored and exalted with homage, dedicated to observance of truth and purity of life and conduct, you shine and reign by the strength of your will and vision, dexterity of your art and expertise and the acts of persistent patience and endurance.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The duties of teachers and preachers are elaborated.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O men of pure actions! you are admired because of phenomenal growth of food grains and other things. O teachers and preachers! as you shine like the Prana and Udǎna (two vital breaths) with your great strength and with long lasting activities performed with great labor. Therefore, you always deserve great respect and gratitude from all.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
O men! you should serve and honor those pure and glorious persons, who shine in the world with their wonderful good activities and thus creating exceeding strength, wealth and food grains etc.
Foot Notes
(नमोवृधा ) नमसोऽन्नादेर्वर्धकौ । नम इत्यन्ननाम (NG 2. 7) = Who make phenomenal growth of food grains and other things because of their good instructions. (दक्षस्य) बलस्य । दक्षः इति बलनाम (NG 2, 9 ) = Of strength.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal