ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 53/ मन्त्र 3
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
देवता - मरुतः
छन्दः - भुरिग्गायत्री
स्वरः - षड्जः
ते म॑ आहु॒र्य आ॑य॒युरुप॒ द्युभि॒र्विभि॒र्मदे॑। नरो॒ मर्या॑ अरे॒पस॑ इ॒मान्पश्य॒न्निति॑ ष्टुहि ॥३॥
स्वर सहित पद पाठते । मे॒ । आहुः॑ । ये । आ॒ऽय॒युः । उप॑ । द्युऽभिः॑ । विऽभिः॑ । मदे॑ । नरः॑ । मर्याः॑ । अ॒रे॒पसः॑ । इ॒मान् । पश्य॑न् । इति॑ । स्तु॒हि॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
ते म आहुर्य आययुरुप द्युभिर्विभिर्मदे। नरो मर्या अरेपस इमान्पश्यन्निति ष्टुहि ॥३॥
स्वर रहित पद पाठते। मे। आहुः। ये। आऽययुः। उप। द्युऽभिः। विऽभिः। मदे। नरः। मर्याः। अरेपसः। इमान्। पश्यन्। इति। स्तुहि ॥३॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 53; मन्त्र » 3
अष्टक » 4; अध्याय » 3; वर्ग » 11; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 3; वर्ग » 11; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनर्मनुष्याः किं कुर्युरित्याह ॥
अन्वयः
येऽरेपसो मर्य्या नरो द्युभिर्विभिर्मदे मे सत्यमाहुराययुस्त इमाम् कामान् पश्यन्निवाऽऽहुरिति त्वं मामुप स्तुहि ॥३॥
पदार्थः
(ते) (मे) मम (आहुः) कथयेयुः (ये) (आययुः) जानीयुः प्राप्नुयुर्वा (उप) (द्युभिः) कामयमानैः (विभिः) पक्षिभिरिव (मदे) आनन्दाय (नरः) नेतारः (मर्य्याः) मरणधर्माणः (अरेपसः) दोषलेपरहिताः (इमान्) (पश्यन्) (इति) (स्तुहि) प्रशंस ॥३॥
भावार्थः
ये विद्वांसोऽहर्निशं परिश्रमेण विद्यां प्राप्याऽन्यानुपदिशेयुस्त आप्ता विज्ञेयाः ॥३॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥
पदार्थ
(ये) जो (अरेपसः) दोषों के लेप से रहित (मर्य्याः) मरण धर्म्मवाले (नरः) नायक मनुष्य (द्युभिः) कामना करते हुए (विभिः) पक्षियों के सदृश (मदे) आनन्द के लिये (मे) मेरे सत्य को (आहुः) कहें और (आययुः) जानें वा प्राप्त होवें (ते) वे (इमान्) इन मनोरथों को (पश्यन्) देखते हुए के समान कहें (इति) इस प्रकार आप मेरी (उप, स्तुहि) समीप में स्तुति करिये ॥३॥
भावार्थ
जो विद्वान् जन दिन-रात्रि परिश्रम से विद्या को प्राप्त होकर अन्यों को उपदेश देवें, उनको यथार्थवक्ता जानना चाहिये ॥३॥
विषय
उत्तम वीर तेजस्वी, पुरुषों से उपदेश की प्रार्थना ।
भावार्थ
भा०—( ये ) जो ( नरः ) उत्तम नायक, ( मर्याः ) मरणधर्मा, (अरेपसः ) निष्पाप, निर्लेप, निष्काम, होकर ( द्युभिः ) तेजों और ( विभिः ) कान्तिमय, ज्ञानयुक्त रथों या अश्वों से ( उप आययुः ) हमारे समीप आवें ( ते ) वे (मे ) मुझे (आहुः ) उपदेश करें। (इमान् पश्यन् ) उन उत्तम पुरुषों को देखकर हे मनुष्य ! तू (इति) इसी प्रकार से (स्तुहि ) स्तुति वचन और प्रार्थना किया कर ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
श्यावाश्व आत्रेय ऋषिः ॥ मरुतो देवताः ॥ छन्द:-१ भुरिग्गायत्री । ८, १२ गायत्री । २ निचृद् बृहती । ९ स्वराड्बृहती । १४ बृहती । ३ अनुष्टुप् । ४, ५ उष्णिक् । १०, १५ विराडुष्णिक् । ११ निचृदुष्णिक् । ६, १६ पंक्तिः ७, १३ निचृत्पंक्तिः ॥ षोडशर्चं सूक्तम् ॥
विषय
प्राण क्या कहते हैं ?
पदार्थ
[१] (ये) = जो प्राण (द्युभिः) = ज्ञान-ज्योतियों के द्वारा तथा (विभिः) = गतिमय इन्द्रियाश्वों के द्वारा (मदे) = हमारे उल्लास के निमित्त (उपाययुः) = हमें समीपता से प्राप्त होते हैं, (ते) = वे प्राण में (आहुः) = मुझे कहते हैं कि [क] (नरः) = ये प्राण आगे और आगे ले चलनेवाले हैं, [ख] (मर्याः) = मनुष्यों का हित करनेवाले हैं तथा [ग] (अरेपसः) = निर्दोष हैं, सब दोषों को हमारे जीवन से दूर करनेवाले हैं। (इमान्) = हम इन प्राणों को (इति पश्यन्) = इस प्रकार देखते हुए स्तुहि स्तुत करें। प्राणों के इन गुणों का स्मरण करते हुए प्राणसाधना में प्रवृत्त हों ।
भावार्थ
भावार्थ- प्राण हमें ज्ञान व उत्तम इन्द्रियाश्व प्राप्त कराके आनन्दित करते हैं। ये हमें आगे ले चलनेवाले हैं, मनुष्यों का हित करनेवाले हैं तथा निर्दोष हैं। उन प्राणों का स्तवन कर, जो -
मराठी (1)
भावार्थ
जे विद्वान अहर्निश परिश्रम करून विद्या प्राप्त करून इतरांना उपदेश देतात त्यांना आप्त (यथार्थवक्ता) समजावे. ॥ ३ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
They speak to me who come to me with lights of revelation, flying like birds in ecstasy: “Noble men among mortals free from sin and folds of ignorance have seen these Maruts.” Say this, appreciate and praise the Maruts.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
"What should men do is told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
The absolutely sinless men like the desiring birds told me the truth for delight, because they know and attain it. After actually seeing their desires, they have asked me to praise them.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
Those person are called Aptas (absolutely truthful) who acquire knowledge by labouring day and night and give #instruction to others. (Here the simple life of a bird is praised as an ideal. Ed.)
Foot Notes
(धुभि:) कामयमानैः । (द्युभिः) दिवुधातोरनेकार्थेष्वचकान्त्यर्थग्रहणम् । कान्तिः -कामना | = Desiring. (अरेपसः) दोषलेपरहिताः । अरेपस पपेनालिप्यमान्येति ((NKT 12, 3)। = Free from sins and faults.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal