यजुर्वेद - अध्याय 9/ मन्त्र 4
ऋषिः - बृहस्पतिर्ऋषिः
देवता - राजधर्मराजादयो देवताः
छन्दः - भूरिक कृति,
स्वरः - निषादः
0
ग्रहा॑ऽऊर्जाहुतयो॒ व्यन्तो॒ विप्रा॑य म॒तिम्। तेषां॒ विशि॑प्रियाणां वो॒ऽहमिष॒मूर्ज॒ꣳ सम॑ग्रभमुपया॒मगृ॑हीतो॒ऽसीन्द्रा॑य त्वा॒ जुष्टं॑ गृह्णाम्ये॒ष ते॒ योनि॒रिन्द्रा॑य त्वा॒ जुष्ट॑तमम्। स॒म्पृचौ॑ स्थः॒ सं मा॑ भ॒द्रेण॑ पृङ्क्तं वि॒पृचौ॑ स्थो॒ वि मा॑ पा॒प्मना॑ पृङ्क्तम्॥४॥
स्वर सहित पद पाठग्रहाः॑। ऊ॒र्जा॒हु॒त॒य॒ इत्यू॑र्जाऽआहुतयः। व्यन्तः॑। विप्रा॑य। म॒तिम्। तेषा॑म्। विशि॑प्रियाणा॒मिति॒ विऽशि॑प्रियाणाम्। वः॒। अ॒हम्। इष॑म्। ऊर्ज॑म्। सम्। अ॒ग्र॒भ॒म्। उ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒मऽगृ॑हीतः। अ॒सि॒। इन्द्रा॑य। त्वा॒। जुष्ट॑म्। गृ॒ह्णा॒मि॒। ए॒षः। ते॒। योनिः॑। इन्द्रा॑य। त्वा॒। जुष्ट॑तम॒मिति॒ जुष्ट॑ऽतमम्। स॒म्पृचा॒विति॑ स॒म्ऽपृचौ॑। स्थः॒। सम्। मा॒। भ॒द्रेण॑। पृ॒ङ्क्त॒म्। वि॒पृचा॒विति॑ वि॒ऽपृचौ॑। स्थः॒। वि। मा॒। पा॒प्मना॑। पृ॒ङ्क्त॒म् ॥४॥
स्वर रहित मन्त्र
ग्रहा ऽऊर्जाहुतयो व्यन्तो विप्राय मतिम् । तेषाँविशिप्रियाणाँवो हमिषमूर्जँ समग्रभमुपयामगृहीतो सीन्द्राय त्वा जुष्टङ्गृह्णाम्येष ते योनिरिन्द्राय त्वा जुष्टतमम् । सम्पृचौ स्थः सम्मा भद्रेण पृङ्क्तँविपृचौ स्थो वि मा पाप्मना पृङ्क्तम् ॥
स्वर रहित पद पाठ
ग्रहाः। ऊर्जाहुतय इत्यूर्जाऽआहुतयः। व्यन्तः। विप्राय। मतिम्। तेषाम्। विशिप्रियाणामिति विऽशिप्रियाणाम्। वः। अहम्। इषम्। ऊर्जम्। सम्। अग्रभम्। उपयामगृहीत इत्युपयामऽगृहीतः। असि। इन्द्राय। त्वा। जुष्टम्। गृह्णामि। एषः। ते। योनिः। इन्द्राय। त्वा। जुष्टतममिति जुष्टऽतमम्। सम्पृचाविति सम्ऽपृचौ। स्थः। सम्। मा। भद्रेण। पृङ्क्तम्। विपृचाविति विऽपृचौ। स्थः। वि। मा। पाप्मना। पृङ्क्तम्॥४॥
विषय - इन्द्र की स्थापना ।
भावार्थ -
हे ( ऊर्जाहुतयः ) अन्न और बलको ग्रहण करने और प्रदान करनेवाले ( ग्रहाः ) राज्य के भिन्न २ विभागों और अंगों को अपने अधीन पदाधिकारीरूप में स्वीकार करनेवाले पुरुषो ! आप लोग ( विप्राय ) राष्ट्र को विविध सम्पत्तियों से पूर्ण करनेवाले विद्वान् राजा को (मतिम् ) सत् मति, मनन योग्य ज्ञान और शत्रुस्तम्भक बल ( व्यन्तः) विविध प्रकार से देते रहते हो । ( विशि-प्रियाखाम् तेषाम् ) प्रजाजनों में के प्रिय, या (वि-शिप्रियाणाम् ) विविध शक्तियों और बल के सामर्थ्यों से युक्त ( तेषाम् ) उन आप लोगों के लिये मैं ( इषम् ) इच्छानुकूल अन्न और ( ऊर्जन ) बलकारी अन्न, रस को ( सम -अप्रभम् ) संग्रह करता हूं । ( उपयामगृहीतः असि० ) इत्यादि पूर्ववत् । हे राष्ट्र के स्त्री पुरुषो ! तुम दोनों गण ! ( सम्-पृचौ स्थः ) परस्पर अच्छी प्रकार सम्बद्ध होकर दृढतया पतिपत्नीभाव से बँध कर रहो । अथवा हे न्यायधीश और राजन् ! आप दोनों कल्याण सुख से युक्त करते हैं अतः आप 'सम्पृक्' हो अतः (मा) सुरु राष्ट्रपति को ( भद्रेण ) कल्याण और सुख से ( सम् पृङत्कम् ) युक्त करो। हे न्यायाधीश और पालक शक्ति के स्वामिन् ! राजन् ! धर्म व्यवस्थापक विद्वान् पुरुषो ! हे स्त्री पुरुषो ! तुम दोनों ( विपूचौ स्थः ) ' विपृक् ' हो, अतः (मा) मुक्तको ( पाप्मना ) पाप से ( विपृङ्त्कम् ) दूर रखने में समर्थ होओ । शत० ५ । १ । २८-१८ ॥
यज्ञ प्रकरण में सोम और सुराग्रह को 'सम्पृचौ' और अध्वर्यु और नेष्टा को 'विपृचौ ' कहा है । प्रतिनिधिवाद से सोम और सुरा दोनों पुरुष और स्त्री के सांकेतिक नाम हैं । और अध्वर्यु वायु विवेचक और नेष्टा पत्नीवान् = पालनशक्ति का स्वामी राजा कहाते हैं। वे कल्याण और सुख के साथ में योग करानेवाले और पाप से छुड़ानेवाले होने के कारण ही 'सम्पृक्' और 'विपृक' कहे जाते हैं ।
टिप्पणी -
४ -- राजधर्मराजादयो देवताः । द० । 'सम्पृच स्थ० सं मा भद्रेण पृङ्त विपृच स्थ वि मा पापेन पृङ्त, ' इति काण्व० ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर -
लिंगोक्ता देवता: । भुरिककृतिः । निषादः ||
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal