ऋग्वेद - मण्डल 4/ सूक्त 16/ मन्त्र 10
ऋषिः - वामदेवो गौतमः
देवता - इन्द्र:
छन्दः - भुरिक्पङ्क्ति
स्वरः - पञ्चमः
आ द॑स्यु॒घ्ना मन॑सा या॒ह्यस्तं॒ भुव॑त्ते॒ कुत्सः॑ स॒ख्ये निका॑मः। स्वे योनौ॒ नि ष॑दतं॒ सरू॑पा॒ वि वां॑ चिकित्सदृत॒चिद्ध॒ नारी॑ ॥१०॥
स्वर सहित पद पाठआ । द॒स्यु॒ऽघ्ना । मन॑सा । या॒हि॒ । अस्त॑म् । भुव॑त् । ते॒ । कुत्सः॑ । स॒ख्ये । निऽका॑मः । स्वे । योनौ॑ । नि । स॒द॒त॒म् । सऽरू॑पा । वि । वा॒म् । चि॒कि॒त्स॒त् । ऋ॒त॒ऽचित् । ह॒ । नारी॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
आ दस्युघ्ना मनसा याह्यस्तं भुवत्ते कुत्सः सख्ये निकामः। स्वे योनौ नि षदतं सरूपा वि वां चिकित्सदृतचिद्ध नारी ॥१०॥
स्वर रहित पद पाठआ। दस्युऽघ्ना। मनसा। याहि। अस्तम्। भुवत्। ते। कुत्सः। सख्ये। निऽकामः। स्वे। योनौ। नि। सदतम्। सऽरूपा। वि। वाम्। चिकित्सत्। ऋतऽचित्। ह। नारी ॥१०॥
ऋग्वेद - मण्डल » 4; सूक्त » 16; मन्त्र » 10
अष्टक » 3; अध्याय » 5; वर्ग » 18; मन्त्र » 5
Acknowledgment
अष्टक » 3; अध्याय » 5; वर्ग » 18; मन्त्र » 5
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
अथ राजविषयसम्बन्धिप्रजाविषयमाह ॥
अन्वयः
हे नर ! या मनसा दस्युघ्ना सरूपा ऋतचिन्नारी भुवत्तां त्वमायाहि यस्ते सख्ये कुत्सो निकामो भुवत्तमस्तं कुरु यश्च ते स्वे योनौ वि चिकित्सत्तौ ह वां गृहे निषदतम् ॥१०॥
पदार्थः
(आ) समन्तात् (दस्युघ्ना) या दस्यून् हन्ति सा (मनसा) अन्तःकरणेन (याहि) प्राप्नुहि (अस्तम्) प्रक्षिप्ताम् (भुवत्) भवेत् (ते) तव (कुत्सः) निन्दितः (सख्ये) मित्राय (निकामः) निकृष्टः कामो यस्य सः (स्वे) स्वकीये (योनौ) गृहे (नि) (सदतम्) तिष्ठतम् (सरूपा) समानं रूपं यस्याः सा (वि) (वाम्) युवयोः (चिकित्सत्) चिकित्सते (ऋतचित्) या ऋतं सत्यं चिनोति सा (ह) किल (नारी) नरस्य स्त्री ॥१०॥
भावार्थः
हे पुरुष ! त्वं निन्दितां स्त्रियं त्यक्त्वा समानरूपां दोषघ्नीं प्राप्नुहि द्वौ मिलित्वा प्रीत्या स्वे गृहे निषीदतम् ॥१०॥
हिन्दी (3)
विषय
अब राजविषयसम्बन्धिप्रजाविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥
पदार्थ
हे मनुष्य जो ! (मनसा) अन्तःकरण से (दस्युघ्ना) दुष्टस्वभाववालों को मारती (सरूपा) गुणादिकों से तुल्य रूपवती (ऋतचित्) सत्य को इकट्ठा करनेवाली (नारी) मनुष्य की स्त्री (भुवत्) हो उसको आप (आ) सब प्रकार (याहि) प्राप्त हूजिये और जो (ते) आपके (सख्ये) मित्र के लिये (कुत्सः) निन्दित (निकामः) निकृष्ट कामनायुक्त होवे उसको आप (अस्तम्) प्रक्षिप्त अर्थात् दूर करो और आपके (स्वे) अपने (योनौ) गृह में (वि, चिकित्सत्) विशेष चिकित्सा करता है, वह दोनों (ह) निश्चय से (वाम्) आप दोनों के गृह में (नि, सदतम्) रहें ॥१०॥
भावार्थ
हे पुरुष ! आप निन्दित स्त्री का त्याग करके समान रूपवाली और दोषों के नाश करनेवाली को प्राप्त होओ और दोनों मिल कर प्रीति से अपने गृह में रहो ॥१०॥
विषय
कुत्स की प्रभुमित्रता
पदार्थ
[१] (दस्युघ्ना) = दस्युओं को दास्यव-वृत्तियों को हनन करने की कामनावाले (मनसा) = मन से (अस्तम्) = मेरे इस शरीररूप गृह में आप (आयाहि) = आइये । (कुत्सः) = यह वासनाओं का संहार करनेवाला व्यक्ति (ते) = आपकी (सख्ये) = मित्रता में (निकामः) = नितरां कामनावाला (भुवत्) = हो । वस्तुतः जीवन का मुख्य उद्देश्य कामनाओं को विनष्ट करना हो। इस कामनावाला पुरुष प्रभु की मित्रता चाहता है। प्रभु की मित्रता से ही यह वासनाओं का संहार कर पाता है। [२] गृह में निवास करनेवाले पति-पत्नी के लिए कहते हैं कि तुम दोनों प्रभु की उपासना से (सरूपा) = प्रभु के समान रूपवाले होते हुए (स्वे योनौ निषदतम्) = अपने गृह में आसीन होओ। यह ऋतचित् सत्य ज्ञान का जीवनों में संचय करनेवाली नारी उन्नतिपथ पर ले चलनेवाली यह वेदवाणी [नृ नये] । (वाम्) = आप दोनों को (ह) = निश्चय से (विचिकित्सत्) = उत्तम निवासवाला करे व आपके रोगों का अपनयन करें। वेदवाणी के अनुसार चलते हुए पति-पत्नी नीरोग व मंगलमय निवासवाले होते हैं ।
भावार्थ
भावार्थ- प्रभु हमें प्राप्त हों । वेदवाणी के अनुसार चलते हुए हम उत्तम निवासवाले बनें ।
विषय
भूपति सैन्यपति दोनों की स्थापना । नारीवत् सेना का वर्णन ।
भावार्थ
हे राजन् ! ऐश्वर्ययुक्त पुरुष ! तू सदा (दस्युघ्ना मनसा) प्रजाविनाशक, दुष्ट पुरुषों के नाश करने वाले चित्त और बल से, विज्ञान से सम्पन्न होकर तू (अस्तं आ याहि) अपने गृह को प्राप्त हो । (कुत्सः) उत्तम उपदेशों का करने वाला विद्वान् और शत्रुओं को काट गिराने में समर्थ वज्र अर्थात् शस्त्रास्त्र सम्पन्न सैन्य (ते सख्ये) तेरे मित्र भाव में (निकामः) पूर्ण कामना युक्त हो । उपदेष्टा विद्वान्, वा सैन्य बल और तू राजा वा सेनापति दोनों (स्वे योनौ) अपने २ स्थान में (सरूपा) रूप, कान्ति, अधिकार को धारण करते हुए (नि सदतम्) उच्चासन पर विराजो। (ऋतचित् नारी) सत्य वचन की प्रतिज्ञा करने वाली स्त्री जिस प्रकार (वि चिकित्सत्) विशेष रूप से विवेक करती और योग्य पुरुष को प्राप्त होती है उसी प्रकार (ऋत् चित् नारी) धन सञ्चय करने वाली नरों, मनुष्यों से युक्त, प्रजायुक्त पृथिवी और सत्य वचन से बद्ध नरों, नायक मनुष्यों से युक्त सेना, (ह) निश्चय से (वां) तुम दोनों को (वि चिकित्सत्) विशेष रूप से आदर योग्य जाने । अथवा—(नारी मनसा दस्युघ्ना) स्त्री वा सेना, प्रजा मन से बुरों का नाश करने वाली हो, तू उसको (आ याहि) प्राप्त हो । (कुत्सः) जो निन्द्य वा निन्दक, नीच पुरुष (ते सख्ये निकामः) तेरे साथ मित्रता करने में निकृष्ट इच्छा वाला हो वह (अस्तं भुवत्) उखड़ जाय । (२) हे स्त्री पुरुषो ! (वां) तुम दोनों में से (नारी) स्त्री (सरूपा ऋतचित् सती वि चिकित्सत्) पति के समान रूप कान्ति वाली और सत्य वचन एवं धन का सञ्चय करने वाली सती, लक्ष्मी होकर विशेष रूप से गृह कार्य जाने । तुम दोनों (स्वे योनौ निषदतं) समान रूप से अपने घर में रहो । इत्यष्टादशो वर्गः ॥
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
वामदेव ऋषिः। इन्द्रो देवता॥ छन्दः–१, ४, ६, ८, ९, १२, १९ निचृत् त्रिष्टुप्। ३ त्रिष्टुप् । ७, १६, १७ विराट् त्रिष्टुप् । २, २१ निचृत् पंक्तिः। ५, १३, १४, १५ स्वराट् पंक्तिः। १०, ११, १८,२० २० भुरिक् पंक्तिः॥ विंशत्यृचं सूक्तम् ॥
मराठी (1)
भावार्थ
हे पुरुषा ! तू निन्दित स्त्रीचा त्याग करून समानरूप असणाऱ्या व दोषांचा नाश करणाऱ्या स्त्रीचा स्वीकार कर व दोघे मिळून प्रीतीने आपल्या घरात राहा. ॥ १० ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
O destroyer of the wicked, come home to your own with your heart and soul. May the sage and the warrior be eager for your friendship. May both of you, being of equal mind, sit together in the home. May the woman, discriminative and expert in the sacred law of Dharma, know you well and cooperate.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The duties of the people are told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O men ! have for marriage a bride, who is brave to punish the wicked person or evils, truthful and is also beautiful. Reject a man who is evil minded and contemptible for friendship. Help a good physician to live in your locality, where you reside with your wife (and family).
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
Get only a virtuous wife who is equally beautiful and virtuous. She should be capable to destroy all evils and not in contemptible woman. Live with her lovingly at your home.
Foot Notes
(कुत्सः) निन्दितः । कुत्स:- कुत्सितः । कुत्स इति वज्रनाम (NG 2, 20) अत्र सज्जनहन्ता । = Bad, contemptible. (ऋतचित्) या ऋतं सत्यं चिनोति सा । ऋतमिति सत्यनाम (NG 3, 10) चित्रं चयते (स्वा० ) = Who always picks up truth, truthful. (अस्तम् ) प्रक्षिप्तम् । = Thrown. (योनौ) गृहे । योनिरिति गृहनाम (NG 3, 4) = At your homes.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal