ऋग्वेद - मण्डल 4/ सूक्त 16/ मन्त्र 17
ऋषिः - वामदेवो गौतमः
देवता - इन्द्र:
छन्दः - विराट्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
ति॒ग्मा यद॒न्तर॒शनिः॒ पता॑ति॒ कस्मि॑ञ्चिच्छूर मुहु॒के जना॑नाम्। घो॒रा यद॑र्य॒ समृ॑ति॒र्भवा॒त्यध॑ स्मा नस्त॒न्वो॑ बोधि गो॒पाः ॥१७॥
स्वर सहित पद पाठति॒ग्मा । यत् । अ॒न्तः । अ॒शनिः॑ । पता॑ति । कस्मि॑न् । चि॒त् । शू॒र॒ । मु॒हु॒के । जना॑नाम् । घो॒रा । यत् । अ॒र्य॒ । सम्ऽऋ॑तिः । भवा॑ति । अध॑ । स्म॒ । नः॒ । त॒न्वः॑ । बो॒धि॒ । गो॒पाः ॥
स्वर रहित मन्त्र
तिग्मा यदन्तरशनिः पताति कस्मिञ्चिच्छूर मुहुके जनानाम्। घोरा यदर्य समृतिर्भवात्यध स्मा नस्तन्वो बोधि गोपाः ॥१७॥
स्वर रहित पद पाठतिग्मा। यत्। अन्तः। अशनिः। पताति। कस्मिन्। चित्। शूर। मुहुके। जनानाम्। घोरा। यत्। अर्य। सम्ऽऋतिः। भवाति। अध। स्म। नः। तन्वः। बोधि। गोपाः ॥१७॥
ऋग्वेद - मण्डल » 4; सूक्त » 16; मन्त्र » 17
अष्टक » 3; अध्याय » 5; वर्ग » 20; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 3; अध्याय » 5; वर्ग » 20; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
अथ युद्धप्रवृत्तौ विजयताविषयमाह ॥
अन्वयः
हे शूरार्य्य ! यद् घोरा समृतिर्भवात्यध यत्तिग्माऽशनिर्जनानां कस्मिश्चिन्मुहुकेऽन्तः पताति तत्र स्मा गोपाः सन्नस्तन्वो बोधि ॥१७॥
पदार्थः
(तिग्मा) तीव्रा (यत्) या (अन्तः) मध्ये (अशनिः) विद्युत् (पताति) पतेत् (कस्मिन्) (चित्) अपि (शूर) (मुहुके) मोहप्रापके मुहुर्मुहुः करणीये सङ्ग्रामे (जनानाम्) मनुष्याणाम् (घोरा) भयङ्करा (यत्) या (अर्य्य) प्रशंसित (समृतिः) युद्धम् (भवाति) भवेत् (अध) आनन्तर्य्ये (स्मा) एव। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (नः) अस्माकम् (तन्वः) (बोधि) (गोपाः) रक्षकः ॥१७॥
भावार्थः
हे शूरवीरा ! यदा बहुशस्त्रसम्पातं युद्धं प्रवर्त्तेत तदा स्वस्य स्वकीयानां च शरीररक्षणेन शत्रूणां हिंसनेन विजयिनो भवत ॥१७॥
हिन्दी (3)
विषय
अब युद्ध की प्रवृत्ति में विजयता विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (शूर) वीर ! (अर्य्य) प्रशंसित (यत्) जो (घोरा) भयंकर (समृतिः) युद्ध (भवाति) होवे (अध) इसके अनन्तर (यत्) जो (तिग्मा) तीव्र (अशनिः) बिजुली (जनानाम्) मनुष्यों के (कस्मिंश्चित्) किसी (मुहुके) मोह के प्राप्त करानेवाले वारंवार करने योग्य संग्राम के (अन्तः) बीच (पताति) गिरे, उसमें (स्मा) ही (गोपाः) रक्षा करनेवाले हुए आप (नः) हम लोगों के (तन्वः) शरीरों की (बोधि) जानिये ॥१७॥
भावार्थ
हे शूरवीरो ! जब बहुत शस्त्रों के संपातयुक्त युद्ध प्रवृत्त होवे, तब अपने और अपने सम्बन्धियों के शरीरों की रक्षा करने और शत्रुओं के नाश करने से विजयी हूजिये ॥१७॥
विषय
संग्राम विजय
पदार्थ
[१] हे (शूर) = शत्रुओं का हिंसन करनेवाले प्रभो! (यद्) = जब (कस्मिञ्चित् मुहुके अन्तः) = किसी संग्राम में (तिग्मा अशनिः) = तीव्र विद्युत् (पताति) = हमारे पर गिरती है। और (अर्य) = हे स्वामिन् ! (यद्) = जब (जनानां घोरा समृतिः) = लोगों का भयंकर संग्राम [सं ऋत] होता है । (अध) = उस समय (स्मा) = निश्चय से (नः तन्व: बोधि) = हमारे शरीरों का आप ध्यान करिए। (गोपा:) = आप ही तो रक्षक हैं। [२] भयंकर से भयंकर संग्रामों में प्रभुस्मरण ही हमें शक्ति देता है और उसी से प्रेरित होकर हम विजयी बनते हैं ।
भावार्थ
भावार्थ- संग्रामों में प्रभुस्मरण ही हमें शक्ति व उत्साह प्राप्त कराके विजयी बनाता है।
विषय
उसके कर्त्तव्य ।
भावार्थ
हे (शूर) शूरवीर ! (यद् अन्तः) जिस के बीच में (तिग्मा अशनिः) तीक्ष्ण वज्राघात वा विद्युत् अस्त्र (पतति) पड़े, ऐसे (जनानाम्) मनुष्यों के (कस्मिन् चित् मुहुके) किसी भी युद्ध में और हे (अर्य) स्वामिन् ! (यद्) जब (घोरा) घोर, अति भयानक (समृतिः) संग्राम (भवाति) होता हो (अध) तब भी तू (गोपाः) रक्षा करने हारा, जितेन्द्रिय एवं वाणी और पृथिवी का रक्षक होकर (नः) हमारे (तन्वः) शरीरों को (बोधि स्म) अपने ज्ञान में रख अथवा (नः तन्वः) हमारी विस्तृत सेनाओं को सचेत कर ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
वामदेव ऋषिः। इन्द्रो देवता॥ छन्दः–१, ४, ६, ८, ९, १२, १९ निचृत् त्रिष्टुप्। ३ त्रिष्टुप् । ७, १६, १७ विराट् त्रिष्टुप् । २, २१ निचृत् पंक्तिः। ५, १३, १४, १५ स्वराट् पंक्तिः। १०, ११, १८,२० २० भुरिक् पंक्तिः॥ विंशत्यृचं सूक्तम् ॥
मराठी (1)
भावार्थ
हे शूरवीरांनो ! जेव्हा प्रभावी शस्त्रांनी प्रखर युद्ध सुरू होते तेव्हा आपले व आपल्या नातेवाईकांच्या शरीराचे रक्षण करून व शत्रूंचा नाश करून विजयी व्हा. ॥ १७ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Indra, lord of excellence and glory, mighty brave hero, if a blazing thunderous missile falls like lightning upon the people in the midst of some battle, or, O celebrated lord, some terrible battle conflicts arise on the earth, then you alone, O world ruler, are the protector of our body of humanity you know.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The subject of victory in the battle is mentioned.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O admirable hero ! during the terrible with the battle and the conflict men the sharp thunderbolt falls in the middle (of them). At that moment come as a protector of our body and instruct and guide us well.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
O heroes ! in the midst of a battle many arms are used. Protect yourself and your people. Destroy enemies and achieve the victory.
Foot Notes
(समृतिः) युद्धम् । = Battle. (मुहुके) मोहप्रापके मृदुहुः करणीये सङ्ग्रामे । = During the battle where men sometimes become unconscious and still fight till the last.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal