ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 61/ मन्त्र 8
उ॒त घा॒ नेमो॒ अस्तु॑तः॒ पुमाँ॒ इति॑ ब्रुवे प॒णिः। स वैर॑देय॒ इत्स॒मः ॥८॥
स्वर सहित पद पाठउ॒त । घ॒ । नेमः॑ । अस्तु॑तः । पुमा॑न् । इति॑ । ब्रु॒वे॒ । प॒णिः । सः । वैर॑ऽदेये । इत् । स॒मः ॥
स्वर रहित मन्त्र
उत घा नेमो अस्तुतः पुमाँ इति ब्रुवे पणिः। स वैरदेय इत्समः ॥८॥
स्वर रहित पद पाठउत। घ। नेमः। अस्तुतः। पुमान्। इति। ब्रुवे। पणिः। सः। वैरऽदेये। इत्। समः ॥८॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 61; मन्त्र » 8
अष्टक » 4; अध्याय » 3; वर्ग » 27; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 3; वर्ग » 27; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनर्विद्वद्विषयमाह ॥
अन्वयः
हे मनुष्या ! योऽस्तुत उत नेमो घा वैरदेये पुमान् यश्च पणिर्वर्त्तते स इत्सम इत्यहं ब्रुवे ॥८॥
पदार्थः
(उत) अपि (घा) एव। अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (नेमः) अर्द्धाधिकारी (अस्तुतः) अप्रशंसितः (पुमान्) पुरुषः (इति) अनेन प्रकारेण (ब्रुवे) (पणिः) प्रशंसितः (सः) (वैरदेये) वैरं देयं येन तस्मिन् (इत्) एव (समः) तुल्यः ॥८॥
भावार्थः
योऽलसः सत्कर्मसु न प्रवर्त्तते द्वितीयो विद्वान् सत्याऽसत्यं विज्ञाय सत्यं नाचरति तौ द्वौ तुल्यावधर्मात्मानौ वर्त्तेते इति बोध्यम् ॥८॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर विद्वद्विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे मनुष्यो ! जो (अस्तुतः) नहीं प्रशंसा किया गया (उत) और (नेमः) आधे का अधिकारी (घा) ही (वैरदेये) वैर देने योग्य जिससे उसमें (पुमान्) पुरुष और जो (पणिः) प्रशंसित वर्त्तमान है (सः, इत्) वही (समः) तुल्य है (इति) इस प्रकार से मैं (ब्रुवे) कहता हूँ ॥८॥
भावार्थ
जो आलस्ययुक्त जन श्रेष्ठ कर्म्मों में नहीं प्रवृत्त होता है और दूसरा विद्वान् पुरुष सत्य और असत्य को जानकर सत्य का आचरण नहीं करता है, वे दोनों तुल्य अधर्मात्मा हैं, यह जानना चाहिये ॥८॥
विषय
प्रशस्त और अप्रशस्त दोनों की गृहस्थ दृष्टि से विवेचना ।
भावार्थ
भा०- ( उत घ ) और जो ( पुमान् ) पुरुष ( नेमः ) गृहस्थ में स्त्री का अर्धाङ्ग है वह पुरुष (अस्तुतः ) अप्रशस्त, गुणहीन है और वह जो (पणिः ) प्रशंसनीय विद्यादि गुणों से युक्त है वे दोनों भी ( वैरदेये ) परस्पर वैर अर्थात् कलह पालने के कार्य में, अथवा ( वैर-देये ) वीर्य द्वारा पुत्र के दान करने के कार्य में स्त्री पुरुषों में ( समः इत् ) दोनों समान हैं ( इति ब्रुवे ) मैं ऐसा कहता वा जानता हूं । कलह उत्पन्न होजाने पर मूर्ख पण्डित दोनों समान रूप से अप्रिय हो जाते हैं, इसी प्रकार पुत्र प्राप्ति के लिये भी मूर्ख और विद्वान् गुणहीन और गुणाड्य प्रेम भाव बने रहने पर पुत्र लाभ के कार्य में समान ही स्त्री का आधा अंग बने रहते हैं ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
श्यावाश्व आत्रेय ऋषिः ॥ १–४, ११–१६ मरुतः । ५-८ शशीयसी तरन्तमहिषी । पुरुमीळहो वैददश्विः । १० तरन्तो वैददश्विः । १७ – १९ रथवीतिर्दाल्भ्यो देवताः ॥ छन्दः – १ –४, ६–८, १०– १९ गायत्री । ५ अनुष्टुप् । ९ सतोबृहती ॥ एकोनविंशत्यृचं सूक्तम् ॥
विषय
पुरुष का लक्षण [कौन पुरुष है]
पदार्थ
[१] (उत घा) = और फिर जो (नेम:) = अपनी पत्नी का अर्धांग बनता है, पत्नी को ही अर्धांगिनी न समझता हुआ स्वयं भी अर्धांग बनने का प्रयत्न करता है, अर्थात् पतिव्रता के यशोगान को ही सदा न करता हुआ स्वयं भी एक पत्नीव्रत बनने का प्रयत्न करता है। अस्तुतः = सदा अपनी ही स्तुति [प्रशंसा] नहीं करता रहता (पणि:) = सदा प्रभु-स्तवन करनेवाला होता है। यह ही 'पुमान्' इति ='पुरुष' इस नाम से (ब्रुवे) = कहा जाता है, 'पुमान्', अर्थात् अपने जीवन को पवित्र करनेवाला । [२] (सः) = वह (वैरदेये) = वीरों से किये जानेवाले धन दान के कर्म में (इत्) = निश्चय से (समः) = समवृत्ति का होता है। पक्षपात से कभी इस दानक्रिया को नहीं करता। सबका भला चाहता हुआ यज्ञशील होता है।
भावार्थ
भावार्थ - पुरुष वही है जो [१] पत्नी का अर्धांग बनता है, [२] घमण्ड नहीं करता रहता, [३] प्रभु स्तवन की वृत्ति रखता है तथा [४] दान कर्म में समवृत्ति को अपनाता है, पक्षपात नहीं करता ।
मराठी (1)
भावार्थ
जो आळशी असतो व श्रेष्ठ कर्मात प्रवृत्त होत नाही. दुसरा विद्वान असून सत्य व असत्य जाणून आचरण करत नाही. ते दोघेही सारखेच अधार्मिक आहेत, हे जाणले पाहिजे. ॥ ८ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
And I say: Whether the man is worthy of praise or unworthy of praise, but being the husband he is half of the woman’s life (as the woman is his better half), and has equal rights and responsibilities in the family affairs and equal conjugal rights.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
Something about the learned persons is told further.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O man ! he who is not praised by good men, is equally imperfect having acquired only half knowledge and engaged in the conduct full of malice; and another who is admired by learned persons but does not perform truthful actions are equal. This is what all of you should know well.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
He who being lazy does not engage himself in doing good deeds and another who is learned and knows truth and untruth but does not perform truthful act are equally unrighteous.
Translator's Notes
Prof. Maxmullar's note on this mantra is 'This verse is very obscene'. (Vedic Hymn Vol. 1 p. 360). (it rather looks strange. Ed.).
Foot Notes
(नेमः) अर्द्धाधिकारी | नेम इत्यर्धस्य (NKT 3, 4, 20) = Entitled to half portion, imperfect and immature. (पणिः) प्रशंसित: । पण व्यवहारे स्तुतौ च (भ्वा० ) = Praised.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal