यजुर्वेद - अध्याय 9/ मन्त्र 36
ये दे॒वाऽअ॒ग्निने॑त्राः पुरः॒सद॒स्तेभ्यः॒ स्वाहा॒ ये दे॒वा य॒मने॑त्रा दक्षिणा॒सद॒स्तेभ्यः॒ स्वाहा॒ ये दे॒वा वि॒श्वदे॑वनेत्राः पश्चा॒त्सद॒स्तेभ्यः॒ स्वाहा॒ ये दे॒वा मि॒त्रावरु॑णनेत्रा वा म॒रुन्ने॑त्रा वोत्तरा॒सद॒स्तेभ्यः॒ स्वाहा॒ ये दे॒वाः सोम॑नेत्राऽउपरि॒सदो॒ दुव॑स्वन्त॒स्तेभ्यः॒ स्वाहा॑॥३६॥
स्वर सहित पद पाठये। दे॒वाः। अग्निने॑त्रा॒ इत्य॑ग्निऽने॑त्राः। पु॒रः॒सद॒ इति॑ पु॒रः॒ऽसदः॑। तेभ्यः॑। स्वाहा॑। ये। दे॒वाः। य॒मने॑त्रा॒ इति॑ य॒मऽने॑त्राः। द॒क्षि॒णा॒सद॒ इति॑ दक्षिणा॒ऽसदः॑। तेभ्यः॑। स्वाहा॑। ये। दे॒वाः। वि॒श्वदे॑वनेत्रा॒ इति॑ वि॒श्वदे॑वऽनेत्राः। प॒श्चात्सद॒ इति॑ पश्चा॒त्ऽसदः॑। तेभ्यः॑। स्वाहा॑। ये। दे॒वाः। मि॒त्रावरु॑णनेत्रा॒ इति॑ मि॒त्रावरु॑णऽनेत्राः। वा॒। म॒रुन्ने॑त्रा॒ इति॑ म॒रुत्ऽने॑त्राः। वा॒। उ॒त्त॒रा॒सद॒ इत्यु॑त्तरा॒ऽसदः॑। तेभ्यः॑। स्वाहा॑। ये। दे॒वाः। सोम॑नेत्रा॒ इति सोम॑ऽनेत्राः। उ॒प॒रि॒सद॒ इत्यु॑परि॒ऽसदः॑। दुव॑स्वन्तः। तेभ्यः॑। स्वाहा॑ ॥३६॥
स्वर रहित मन्त्र
ये देवाऽअग्निनेत्राः पुरःसदस्तेभ्यः स्वाहा ये देवा यमनेत्रा दक्षिणासदस्तेभ्यः स्वाहा ये देवा विश्वदेवनेत्राः पश्चात्सदस्तेभ्यः स्वाहा ये देवा मित्रावरुणनेत्रा वा मरुन्नेत्रा वोत्तरासदस्तेभ्यः स्वाहा ये देवाः सोमनेत्रा ऽउपरिसदो दुवस्वन्तस्तेभ्यः स्वाहा ॥
स्वर रहित पद पाठ
ये। देवाः। अग्निनेत्रा इत्यग्निऽनेत्राः। पुरःसद इति पुरःऽसदः। तेभ्यः। स्वाहा। ये। देवाः। यमनेत्रा इति यमऽनेत्राः। दक्षिणासद इति दक्षिणाऽसदः। तेभ्यः। स्वाहा। ये। देवाः। विश्वदेवनेत्रा इति विश्वदेवऽनेत्राः। पश्चात्सद इति पश्चात्ऽसदः। तेभ्यः। स्वाहा। ये। देवाः। मित्रावरुणनेत्रा इति मित्रावरुणऽनेत्राः। वा। मरुन्नेत्रा इति मरुत्ऽनेत्राः। वा। उत्तरासद इत्युत्तराऽसदः। तेभ्यः। स्वाहा। ये। देवाः। सोमनेत्रा इति सोमऽनेत्राः। उपरिसद इत्युपरिऽसदः। दुवस्वन्तः। तेभ्यः। स्वाहा॥३६॥
भाष्य भाग
संस्कृत (2)
विषयः
मनुष्याः सर्वत्र भ्रमणं विधाय विद्या गृह्णीयुरित्युपदिश्यते॥
अन्वयः
हे सभाध्यक्षराजँस्त्वं येऽग्निनेत्राः पुरःसदो देवा सन्ति, तेभ्यः स्वाहा जुषस्व। ये यमनेत्रा दक्षिणासदो देवाः सन्ति, तेभ्यः स्वाहा जुषस्व। ये पश्चात्सदो विश्वदेवनेत्रा देवाः सन्ति, तेभ्यः स्वाहा जुषस्व। ये उत्तरासदो वाऽध ऊर्ध्वस्था मित्रावरुणनेत्रा वा मरुन्नेत्रा देवाः सन्ति, तेभ्यः स्वाहा जुषस्व। ये उपरिसदो दुवस्वन्तः सोमनेत्रा देवाः सन्ति, तेभ्यः स्वाहा जुषस्व॥३६॥
पदार्थः
(ये) (देवाः) विद्वांसः (अग्निनेत्राः) अग्नौ विद्युदादौ नेत्रं नयनं विज्ञानं येषां ते (पुरःसदः) ये सभायां राष्ट्रे वा पुरः पूर्वस्यां दिशि सीदन्ति (तेभ्यः) (स्वाहा) सत्यां वाचम् (ये) (देवाः) योगिनो न्यायाधीशाः (यमनेत्राः) यमेष्वहिंसादिषु योगाङ्गेषु नीतिषु वा नेत्रं प्रापणं येषां ते (दक्षिणासदः) ये दक्षिणस्यां दिश्यवतिष्ठन्ते (तेभ्यः) (स्वाहा) सत्यां क्रियाम् (ये) (देवाः) सर्वविद्याविदः (विश्वदेवनेत्राः) विश्वेषु देवेषु नेत्रं प्रज्ञानं येषां ते (पश्चात्सदः) ये पश्चिमायां दिशि सीदन्ति (तेभ्यः) (स्वाहा) आन्वीक्षिकीं विद्यां (ये) (देवाः) सर्वेभ्यः सुखदातारः (मित्रावरुणनेत्राः) प्राणोदानवत्सर्वान् धर्म्मं नयन्तः (वा) (मरुन्नेत्राः) मरुति ब्रह्माण्डस्थे वायौ नेत्रं नयनं येषां ते (वा) अध ऊर्ध्वस्थाः (उत्तरासदः) ये प्रश्नोत्तराणि समादधाना उत्तरस्यां दिशि सीदन्ति (तेभ्यः) (स्वाहा) सर्वोपकारिणीं विद्याम् (ये) (देवाः) आयुर्वेदविदः (सोमनेत्राः) सोमलतादिष्वोषधीषु नेत्रं नयनं येषां ते (उपरिसदः) ये उपरि उत्कृष्ट आसने व्यवहारे वा सीदन्ति ते (दुवस्वन्तः) दुवो बहुविद्याधर्मपरिचरणं विद्यते येषु (तेभ्यः) (स्वाहा) धर्मौषधिविद्याम्। अयं मन्त्रः (शत॰५। २। ४। ६) व्याख्यातः॥३६॥
भावार्थः
हे राजादयो मनुष्याः! यूयं यदा धार्मिकाः सुशीला विद्वांसो भूत्वा सर्वदिक्स्थानां सर्वविद्याविदामाप्तानां विदुषां परीक्षासत्करार्थं सर्वा विद्याः प्राप्नुयात, तदैते भवत्समीपमागत्य युष्माभिः सह सङ्गत्य धर्मार्थकाममोक्षाणां सिद्धिं कुर्युः। ये देशदेशान्तरं द्वीपद्वीपान्तरं विद्याविनयसुशिक्षाक्रियाकौशलानि गृह्णन्ति त एव सर्वेषां सुसुखैरलङ्कर्त्तारः स्युः॥३६॥
विषयः
मनुष्याः सर्वत्र भ्रमणं विधाय विद्या गृह्णीयुरित्युपदिश्यते ॥
सपदार्थान्वयः
हे सभाध्यक्ष राजन् ! त्वं येऽग्निनेत्राः अग्नौ=विद्युदादौ नेत्रं=नयनं=विज्ञानं येषां ते पुरःसदः ये सभायां राष्ट्रे वा पुरः=पूर्वस्यां दिशि सीदन्ति देवाः विद्वांसः सन्ति, तेभ्यः स्वाहा सत्यां वाचं जुषस्व । ये यमनेत्राः यमेषु=अहिंसादिषु योगाङ्गेषु नीतिषु वा नेत्रं=प्रापणं येषां ते दक्षिणासदः ये दक्षिणस्यां दिश्यवतिष्ठन्ते देवाः योगिनो न्यायाधीशाः सन्ति, तेभ्यः स्वाहा सत्यां क्रियां जुषस्व । ये पश्चात्सदः ये पश्चिमायां दिशि सीदन्ति विश्वदेवनेत्राः विश्वेषु देवेषु नेत्रं=प्रज्ञानं येषां ते देवाः सर्वविद्याविदः सन्ति, तेभ्यः स्वाहा आन्वीक्षिकीं विद्यां जुषस्व । ये उत्तरासदः ये प्रश्नोत्तराणि समादधाना उत्तरस्यां दिशि सीदन्ति वा=अधऊर्ध्वस्था मित्रावरुणनेत्राः प्राणोदानवत् सर्वान् धर्मं नयन्तः वा मरुन्नेत्राः मरुति=ब्रह्माण्डस्थे वायौ नेत्रे=नयनं येषां ते देवाः सर्वेभ्य: सुखदातारः सन्ति, तेभ्यः स्वाहा सर्वोपकारिणीं विद्यां [जुषस्व] [ये] [सोमनेत्रा:] सोमलतादिष्वोषधीषु नेत्रं=नयनं येषां ते [उपरिसदः] य उपरि=उत्कृष्ट-आसने व्यवहारे वा सीदन्ति ते [दुवस्वन्तः] दुवः=बहुविद्याधर्मपरिचरणं विद्यते येषु [देवा:] आयुर्वेदविदः [सन्ति] [तेभ्यः] [स्वाहा] धर्मोषधिविद्यां जुषस्व ॥ ९ । ३६ ।। [हे सभाध्यक्ष राजन् ! त्वं येऽग्निनेत्राः.....देवाः सन्ति तेभ्यः स्वाहा जुषस्व......]
पदार्थः
(ये) (देवाः) विद्वांसः (अग्निनेत्राः) अग्नौ=विद्युदादौ नेत्रं=नयनं विज्ञानं येषान्ते (पुर:सदः) ये सभायां राष्ट्रे वा पुर:=पूर्वस्यान्दिशि सीदन्ति (तेभ्यः) (स्वाहा) सत्यां वाचम् (ये) (देवाः) योगिनो न्यायाधीशाः (यमनेत्राः) यमेष्वहिः सादिषु योगाङ्गेषु नीतिषु वा नेत्रं=प्रापणं येषां ते (दक्षिणासदः) ये दक्षिणस्यां दिश्यवतिष्ठन्ते (तेभ्यः) (स्वाहा) सत्यां क्रियाम् (ये) (देवाः) सर्वविद्याविदः (विश्वदेवनेत्राः) विश्वेषु देवेषु नेत्रं=प्रज्ञानं येषान्ते (पश्चात्सदः) ये पश्चिमायां दिशि सीदन्ति (तेभ्य:) (स्वाहा) आन्वीक्षिकीं विद्याम् (ये) (देवाः) सर्वेभ्य: सुखदातार: (मित्रावरुणनेत्राः) प्राणोदानवत्सर्वान् धर्म्मंनयन्तः (वा) (मरुन्नेत्राः) मरुति=ब्रह्माण्डस्थे वायौ नेत्रं=नयनं येषां ते (वा) अध-ऊर्ध्वस्था: (उत्तरासदः) ये प्रश्नोत्तराणि समादधाना उत्तरस्यान्दिशि सीदन्ति (तेभ्यः) (स्वाहा) सर्वोपकारिणीं विद्याम् (ये) (देवा:) आयुर्वेदविदः (सोमनेत्रा:) सोमलतादिष्वोषधीषुनेत्रं=नयनं येषान्ते (उपरिसदः) ये उपरि=उत्कृष्ट आसने व्यवहारे वा सीदन्ति ते (दुवस्वन्तः) दुवो= बहुविद्याधर्मपरिचरणं विद्युते येषु (तेभ्यः) (स्वाहा) धर्मोषधिविद्याम् ॥ अयं मन्त्रः शत० ५ । २ । ४ । ६ व्याख्यातः ॥ ३६ ॥
भावार्थः
हे राजादयो मनुष्याः ! यूयं--यदा धार्मिका: सुशीला विद्वांसो भूत्वा सर्वदिक्स्थानां सर्वविद्याविदामाप्तानां विदुषां परीक्षासत्कारार्थं सर्वा विद्या प्राप्नुयात्, तदैते भवत्समीपमागत्य, युष्माभिः सह संगत्य, धर्मार्थकाममोक्षाणां सिद्धिं कुर्युः । ये देशदेशान्तरं द्वीपद्वीपान्तरं [गत्वा] विद्याविनयसुशिक्षाक्रियाकौशलानि गृह्णन्ति त एव सर्वेषां सुसुखैरलङ्कर्त्तारः स्युः ॥ ९ । ३६ ॥
विशेषः
वरुणः । विश्वेदेवाः=विद्वांसः। विकृतिः। मध्यमः ।।
हिन्दी (4)
विषय
मनुष्य लोग सर्वत्र घूम-घाम कर विद्या ग्रहण करें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥
पदार्थ
हे सभाध्यक्ष राजन्! आप (ये) जो (अग्निनेत्राः) बिजुली आदि पदार्थों के समान जानने वाले (पुरःसदः) जो सभा वा देश वा पूर्व की दिशा में स्थित (देवाः) विद्वान् हैं, (तेभ्यः) उनसे (स्वाहा) सत्यवाणी (ये) जो (यमनेत्राः) अहिंसादि योगाङ्ग रीतियों में निपुण (दक्षिणासदः) दक्षिण दिशा में स्थित (देवाः) योगी और न्यायाधीश हैं, (तेभ्यः) उनसे (स्वाहा) सत्यक्रिया (ये) जो (पश्चात्सदः) पश्चिम दिशा में (विश्वदेवनेत्राः) सब पृथिवी आदि पदार्थों के ज्ञाता (देवाः) सब विद्या जानने वाले विद्वान् हैं, (तेभ्यः) उनसे (स्वाहा) दण्डनीति (ये) जो (उत्तरासदः) प्रश्नोत्तरों का समाधान करने वाले उत्तर दिशा में (वा) नीचे-ऊपर स्थित (मित्रावरुणनेत्राः) प्राण-उदान के समान सब धर्मों के बताने वाले (वा) अथवा (मरुन्नेत्राः) ब्रह्माण्ड के वायु में नेत्रविज्ञान और (देवाः) सब को सुख देने वाले विद्वान् हैं, (तेभ्यः) उनसे (स्वाहा) सबकी उपकारक विद्या को सेवन करो। और (ये) जो (उपरिसदः) ऊँचे आसन वा व्यवहार में स्थित (दुवस्वन्तः) बहुत प्रकार से धर्म के सेवन से युक्त (सोमनेत्राः) सोम आदि औषधियों के जानने तथा (देवाः) आयुर्वेद को जाननेहारे हैं, (तेभ्यः) उनसे (स्वाहा) अमृतरूपी औषधीविद्या का सेवन कीजिये॥३६॥
भावार्थ
हे राजा आदि मनुष्यो! तुम लोग जब धार्मिक सुशील विद्वान् होकर सब दिशाओं में स्थित सब विद्याओं के जानने वाले आप्त विद्वानों की परीक्षा और सत्कार के लिये सब विद्याओं को प्राप्त होंगे, तब यह तुम्हारे समीप आके तुम्हारे साथ सङ्ग करके धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष को सिद्धि करावें। जो देश-देशान्तर तथा द्वीप-द्वीपान्तर में विद्या, नम्रता, अच्छी शिक्षा, काम की चतुराई को ग्रहण करते हैं, वे ही सब को अच्छे सुख कराने वाले होते हैं॥३६॥
विषय
राष्ट्र सञ्चालक देव
पदार्थ
१. ( ये देवाः ) = जो राष्ट्र के व्यवहार के चलानेवाले मन्त्री ( अग्निनेत्राः ) = राष्ट्र को आगे और आगे ले-चलने के दृष्टिकोणवाले हैं, ( पुरःसदः ) = जो राजा के पूर्व की दिशा में स्थित होते हैं ( तेभ्यः ) = उनके लिए ( स्वाहा ) = हम उत्तम शब्द कहते हैं अथवा हम [ स्व+हा = ] अपने कर-भाग को देते हैं। इसी कर द्वारा प्राप्त आय से ही तो वे राष्ट्रोन्नति की सब योजनाएँ बना सकेंगे। एवं, स्पष्ट है कि राजा ने सबसे पूर्व योजना-मन्त्रियों [ Planning Commission ] की स्थापना करनी है। ‘प्राची’ [ पूर्व ] में इनका स्थान इसलिए है कि यह दिशा ‘प्र-अञ्च = आगे बढ़ने का संकेत करती है और इन्हें सदा अपने कार्य का स्मरण कराती है।
२. ( ये देवाः ) = जो देव ( यमनेत्राः ) = राष्ट्र में नियन्त्रण-स्थापना की दृष्टिवाले हैं ( दक्षिणासदः ) = दक्षिण दिशा में जिनका स्थान है ( तेभ्यः स्वाहा ) = उनके लिए भी हम ( स्वाहा ) = शुभ बोलते हुए अपने नियत कर-भाग को देते हैं। ये मन्त्री व कार्यसचिव राष्ट्र को सुव्यवस्थित करते हुए लोगों की कार्यकुशलता व दाक्षिण्य को बढ़ाते हैं। ‘दक्षिण’ दिशा इन्हें अपने कार्य का स्मरण कराती रहती है।
३. ( ये देवाः ) = जो राष्ट्र को ज्ञान की ज्योति से दीप्त करनेवाले ( विश्वदेवनेत्राः ) = सभी को ज्ञानी व दिव्य गुणोंवाले बनाने के दृष्टिकोणवाले हैं और ( पश्चात् सदः ) = पश्चिम की ओर बैठे हैं, जिन्हें यह प्रतीची [ पश्चिम ] दिशा [ प्रति-अञ्च् ] विषय-व्यावृत्त होने का संकेत दे रही है, ( तेभ्यः ) = उन देवों के लिए ( स्वाहा ) = शुभ शब्द बोलते हुए हम अपना कर-भाग देते हैं।
४. ( ये देवाः ) = जो देव राष्ट्र में सब रोगों को जीतने की कामनावाले हैं [ दिव् विजिगीषा ] अतएव ( मित्रावरुणनेत्राः ) = प्राणापान की वृद्धि के दृष्टिकोणवाले हैं अथवा मित्रता व द्वेष-निवारण के दृष्टिकोणवाले हैं ( वा ) = अथवा ( मरुत् नेत्राः ) = सब प्राणशक्तियों को बढ़ाने के दृष्टिकोण को अपनाये हुए हैं और ( उत्तरासदः ) = उत्तर दिशा में स्थित हुए सदा स्मरण करते हैं कि हमें राष्ट्र के प्रत्येक व्यक्ति को नीरोग बनाते हुए ऊपर और ऊपर उठने की क्षमतावाला बनाना है, ( तेभ्यः स्वाहा ) = उनके लिए हम शुभ शब्द बोलते हैं और अपना कर-भाग देते हैं।
५. ( ये देवाः ) = जो देवता—‘दैवी सम्पत्ति’ को प्राप्त व्यक्ति ( सोमनेत्राः ) = सौम्यता के दृष्टिकोणवाले हैं, निरभिमानता को प्रचरित करनेवाले हैं, ( उपरिसदः ) = राजशासन से भी ऊपर है, जिनका शासन प्रभु द्वारा ही हो रहा है ( दुवस्वन्तः ) = जो बहुत प्रकार के धर्म के सेवन से युक्त हैं, ( तेभ्यः ) = उन जितेन्द्रिय देवों के लिए भी ( स्वाहा ) = हम शुभ शब्द बोलते हैं और अपना कर-भाग देते हैं।
६. इन उल्लिखित पाँचों सचिवों की सलाह के अनुसार राजा ने राष्ट्र में कार्यों को करना है। इन देवों से प्रेरणा प्राप्त करने से राजा ‘देववात’ कहलाता है।
भावार्थ
भावार्थ — राष्ट्र में राजा ने मन्त्रियों के मन्त्र के अनुसार ही कार्य करना है। राजा स्वच्छन्द नहीं है। सब मन्त्रिवर्ग भी ब्रह्मनिष्ठ लोगों के उपदेशों से सदा सौम्य व निरभिमान बने रहते हैं।
विषय
राजा और उसके नाना प्रकार के नायकों की प्रतिष्ठा ।
भावार्थ
( ये ) जो ( देवाः ) देव, राज्यकार्य में नियुक्त विद्वान् पुरुष ( अग्निनेत्राः ) 'अग्नि' ज्ञानवान्, तेजस्वी पुरुष को प्रमुख रखनेवाले ( पुरः सदः ) आगे या पूर्व भाग में विराजते हैं, ( तेभ्यः स्वाहा ) उनको "उत्तम आदर यश प्राप्त हो अथवा ( ये अग्निनेत्राः ) जो अग्नि, विद्युत् आदि तत्वों को जाननेवाले हैं उनको उत्तम यश, धन, ज्ञानैश्वर्य प्राप्त हो । ( ये देवाः यमनेत्राः दक्षिणासदः ) जो देव, विद्वान् दक्षिण दिशा में विराजमान या बलशक्ति में विराजमान अथवा (यमनेत्रा :) अहिंसा आदि यम नियमों में निष्ठ अथवा पूर्वोक्त शत्रुनियामक मुख्य पुरुष के अधीन हैं ( तेभ्यः स्वाहा ) उनको उत्तम आदर, यश, अन्न, ऐश्वर्य प्राप्त हो । ( ये देवाः विश्वदेवनेत्राः ) जो विजयी, विद्वान्, विश्वेदेव अर्थात् प्रजा या प्रजापति को प्रमुख मानने वाले या प्रजाओं के नेता ( पश्चात् सदः ) पीछे ये पश्चिम भाग में विराजते हैं ( तेभ्यः स्वाहा ) उनको उत्तम यश और आदर प्राप्त हो । ( ये देवाः मित्रावरुणनेत्राः ) जो विद्वान् मित्र और वरुण न्यायाधीश और नगर के पोलीसाध्यक्ष के अधीन (वा) और ( मरुत् नेत्राः ) वायु के समान तीव्र चढ़ाई करनेवाले सेनापति के अधीन वीर पुरुष ( उत्तरासदः ) उत्तर दिशा में विराजते हैं ( तेभ्यः स्वाहा ) उनको उत्तम यश आदर और ऐश्वर्य प्राप्त हो । ( ये देवाः सोमनेत्राः ) जो विद्वान् शासक लोग सोम आचार्य या राजा के अधीन (दुवस्वन्तः ) ईश्वरपरिचर्या या ज्ञानाराधना, धर्म, यज्ञ यागादि करते हैं और ( उपरिसदः ) सबसे ऊपर विराजते हैं, ( तेभ्यः स्वाहा ) उनको उचित आदर, यश, अन्न, धन प्राप्त हो ॥ शत०१ । २ । ४ । ५ ॥
राज्याभिषेक में, राजसूय में पांचों विभाग में विराजनेवाले प्रतिष्ठितों को
आदर सत्कार, स्वागत, धन, अन्न, ऐश्वर्य देकर मान, प्रतिष्ठा करनी चाहिये । और उनको राज्य में भी उत्तम भूमि और पदाधिकार देने चाहियें ।
विषय
मनुष्य सर्वत्र भ्रमण करके विद्याओं को ग्रहण करें, इस विषय का उपदेश किया है ॥
भाषार्थ
हे सभाध्यक्ष राजन् ! आप (ये) जो (अग्निनेत्राः) अग्नि=विद्युत् आदि विषयक नेत्र=विज्ञान वाले, (पुरःसदः) सभा वा राष्ट्र में पूर्व दिशा में विराजमान (देवाः) विद्वान हैं, (तेभ्यः) उनके लिये (स्वाहा) सत्य वाणी का (जुषस्व) सेवन करो, और-- (ये) जो (यमनेत्रा:) यम=अहिंसा आदि योगाङ्गों को अथवा नीतियों को प्राप्त, (दक्षिणणासदः) दक्षिण दिशा में विराजमान, (देवाः) योगी न्यायाधीश हैं, (तेभ्यः) उनके लिये (स्वाहा) सत्यकर्म का (जुषस्व) सेवन करो और-- (ये) जो (पश्चात्सदः) पश्चिम दिशा में विराजमान (विश्वदेवनेत्राः) सब देवों में जिनका नेत्र=विज्ञान विद्यमान है तथा (देवाः) जो सब विद्याओं के वेत्ता हैं (तेभ्यः) उन विद्वानों के लिये (स्वाहा) आन्वीक्षिकी=न्याय विद्या का (जुषस्व) सेवन करो, और-- (ये) जो (उत्तरासदः) प्रश्न-उत्तरों का समाधान करने वाले हैं वे उत्तर दिशा में विराजमान (वा) अथवा नीचे और ऊपर स्थित (मित्रावरुणनेत्राः) प्राण और उदान के समान सबको धर्म की ओर ले जाने वाले, अथवा (मरुन्नेत्रा:) ब्रह्माण्डस्थ वायु के समान नीति वाले (देवाः) सब को सुख देने वाले विद्वान हैं (तेभ्यः) उनकेलिये (स्वाहा) सर्वोपकारक विद्या को [जुषस्व] सेवन करो, और(ये) जो (सोमनेत्रा:) सोमलता आदि औषधियों के समान नीति वाले, [उपरिसदः] उत्तम आसन वा व्यवहार में विराजमान [दुवस्वन्तः] विद्या और धर्म का अत्यन्त सेवन करने वाले, [देवाः] आयुर्वेद के वेत्ता विद्वान हैं [तेभ्यः] उनके लिये [स्वाहा] धर्म और औषधिविद्या का (जुषस्व) सेवन करो ॥९ । ३६ ॥
भावार्थ
हे राजा आदि मनुष्यो! तुम लोग जब धार्मिक, सुशील विद्वान् होकर पूर्व आदि सब दिशाओं में विद्यमान, सकल विद्याओं के वेत्ता आप्त विद्वानों की परीक्षा और सत्कार के लिये सब विद्याओं को प्राप्त करोगे, तभी ये आपके पास आकर, तुम से मिल कर, धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष की सिद्धि करेंगे । जो राजा देश-देशान्तर और द्वीप-द्वीपान्तर में जाकर विद्या, विनय, सुशिक्षा और क्रियाकौशल को ग्रहण करते हैं, वे ही सब लोगों को उत्तम सुखों से अलङ्कृत करने वाले होते हैं ॥९ । ३६ ॥
प्रमाणार्थ
इस मन्त्र की व्याख्या शत० (५।२।४।६) में की गई है ॥ ३६ ॥
भाष्यसार
मनुष्य सर्वत्र भ्रमण करके विद्या ग्रहण करें--राजा आदि मनुष्य धार्मिक, सुशील विद्वान् होकर, पूर्व दिशा में विद्यमान विद्युत् आदि विज्ञान के वेत्ता, विद्वानों से सत्य विद्या को ग्रहण करें। दक्षिण दिशा में विद्यमान, अहिंसा आदि योग के अङ्गों को प्राप्त, योगी, न्यायाधीश विद्वानों से सत्याचरण कोग्रहण करें। पश्चिम दिशा में विद्यमान, सब विद्वानों में प्रज्ञान को स्थापित करने वाले, सकल विद्याओं के वेत्ता विद्वानों से आन्वीक्षिकी (न्यायविद्या) को ग्रहण करें । उत्तर दिशा में विद्यमान, प्रश्न-उत्तर करने वाले अथवा नीचे और ऊपर की दिशा में विद्यमान, प्राण-उदान के समान सबको धर्म की ओर ले जाने वाले, अथवा वायु के समान सब ब्रह्माण्ड को सुख देने वाले विद्वानों से सर्वोपकारक विद्या को ग्रहण करें। उत्तम आसन वा उत्तम व्यवहार में विराजमान, सोम लता आदि औषधियों के ज्ञाता, नानाविध विद्या और धर्म का सेवन करने वाले विद्वानों से धर्म और औषधि विद्या को ग्रहण करें। भाव यह है कि राजा आदि लोग सब दिशाओं में विद्यमान, सकल विद्याओं के वेत्ता, प्राप्त विद्वानों की परीक्षा और सत्कार के लिये सब विद्याओं को प्राप्त करें। देश-देशान्तर और द्वीप-द्वीपान्तर में जाकर विद्या, विनय, सुशिक्षा, और क्रिया-कौशल को ग्रहण करें। तभी वे सब लोगों को उत्तम सुखों से अलङ्कृत कर सकते हैं ॥९ । ३६ ॥
मराठी (2)
भावार्थ
हे राजा इत्यादी माणसांनो ! तुम्ही जेव्हा धार्मिक सुशील विद्वान बनून, सर्व विद्या जाणणाऱ्या व सगळीकडे राहणाऱ्या आप्त विद्वानांच्या परीक्षेत उत्तीर्ण होऊन त्यांचा सत्कार कराल व सर्व विद्या प्राप्त कराल तेव्हा ते तुमच्याकडे येतील व तुम्हाला धर्म, अर्थ काम, मोक्ष यांची सिद्धी व्हावी त्यासाठी मदत करतील. याप्रमाणे जे देश देशान्तरामध्ये, द्वीपद्वीपान्तरामध्ये जातात व ज्यांच्यामध्ये विद्या, नम्रता, उत्तम शिक्षण व कर्मचातुर्य असते तेच सर्वांना सुखी करू शकतात.
विषय
मनुष्यांनी सर्वत्र विचरण करून ज्ञान व विद्येचे संपादन करावे, याविषयी -
शब्दार्थ
शब्दार्थ - हे सभाध्यक्ष राजा, (ये) जे (अग्निनेत्रा:) विद्युत आदी ऊर्जादायक पदार्थांच्या गुण आणि उपयोगांच्या ज्ञान असणारे (पुर:सद:) आपल्या राजसभेत वा देशात अथवा पूर्व दिशेत (देवा:) विद्वान (वैज्ञानिक) आहेत, (तेभ्य:) त्यांच्याकडून (स्वाहा) सत्यवाणी व सत्यज्ञान ग्रहण करा. (ये) जे (यमनेत्रा:) यम म्हणजे अहिंसा, सत्य, अस्तेय आदी योगाच्या आठ अंगात निपुण असे (दक्षिणासद:) दक्षिण दिशेश स्थित (देवा:) योगी आणि न्यायाधीश आहेत, (तेभ्य:) त्यांच्याकडून (स्वाहा) सत्यव्यवहार ग्रहण करा. (ये) जे (पश्चात्सद:) पश्चिम दिशेत (विश्वेदेवनेत्रा:) पृथ्वी आदी सर्व पदार्थांचे ज्ञाता (देवा:) सर्व विद्यांचे ज्ञान असणारे विद्वान आहेत, (तेभ्य:) त्यांच्याकडून (स्वाहा) दंडनीतीने ज्ञान मिळवा. (ये) जे (उत्तरासद:) प्रश्नांचे उत्तर देऊन समाधान करणारे उत्तर दिशेत (वा) अथवा खाली आणि वर, (सर्वत्र) (मित्रावरूण नेत्रा:) प्राण आणि उदान वायूप्रमाणे सर्व धर्माविषयी सांगणारे (वा) अथवा (मरून्नेत्रा:) ब्रह्मांडाच्या वायु मंडळातील गुण नेत्राप्रमाणे प्रत्यक्ष पाहणारे (देवा:) विद्वान आहेत, (तेभ्य:) त्यांच्याकडून हे राजा, आपण (स्वाहा) सर्वांचे कल्याण करणार्या विद्या जाणून घ्या. तसेच (मे) जे (उपरिसद:) उच्च आसनावर बसणारे आणि उच्चश्रेष्ठ आचरण करणारे (दुवस्वन्त:) औषधींच्या अनेक प्रकारच्या गुणधर्मांचे ज्ञान असणारे (देवा:) आयुर्वेदाचे ज्ञाता वैद्य आहे (तेभ्य:) त्यांच्याकडून (स्वाहा) अमृतमय औषधींचे ज्ञान मिळवा वा (प्रकृतीत विकार आल्यास त्यांनी दिलेल्या आषधींचे सेवन करा) (राजासाठी हे हितकर आहे की त्याने सत्यभाषण, सत्याचरण शिकावे, राष्ट्राच्या सर्व दिशेत राहणार्या विद्वान, वैज्ञानिक, वैद्य आदी गुणवान लोकांकडून उपयोगी ज्ञान मिळवावे. आणि त्या ज्ञानाची वृद्धी करण्यासाठी यत्न करावेत) ॥36॥
भावार्थ
भावार्थ - हे राजा आदी मनुष्यांनो (राजपुरुष सैनिक, राजकर्मचारी गण) तुम्ही जेव्हां स्वत: धार्मिक, सुशील आणि विद्यावान होऊन सर्व दिशेत विचरण करून तेथील सर्वविद्या पारंगत आप्त विद्वानांचा शोध घ्याल, त्यांचा योग्य तो आदर-सम्मान कराल आणि त्यांच्याकडून ज्ञान संपादित करून विद्यावान व्हाल, तेव्हां ते देखील तुमच्याजवळ देऊन तुमच्या संगतीत राहून धर्म अर्थ, काम आणि मोक्ष यांची तुम्हाला प्राप्ती करवितील. जे मनुष्य (विविध विषयांचे ज्ञान व विज्ञान कला, विद्या शिकण्यासाठी) देश-विदेशात जातात, द्वीप-द्वीपांतरामध्ये वास्तव्य करून विद्या, विनय, सुशिक्षा आणि क्रिया-कौशल्य ग्रहण करतात (इतर देशांकडून उपयोगी ज्ञान ग्रहण करतात) ते स्वत:सुखी होऊन इतरांनाही सुखी करतात. ॥36॥
इंग्लिश (3)
Meaning
O’ King, utter truthful words for the learned, who have mastered the science of electricity, and reside in the east. Behave in a religious spirit towards those yogis, who are well versed in the intricacies of the science of yoga, and reside in the south. Drive knowledge from the learned, who know the science of material objects, and reside in the west Learned knowledge that benefits all, from those who grant happiness to all and reside in the north, preach Dharma to those, who are swift-witted like the mind. Learn medical science from those who know the Ayur Veda, and the properties of medicinal herbs, are well placed in life and busy with their noble profession, and adore medical knowledge and religion.
Meaning
Honour and salutations in truth of word and sincerity of heart to those men of knowledge and nobility in the eastern quarters of the republic who are dedicated to light and electricity. Honour and salutations in truth of word and sincerity of action to those noble men of justice in the southern quarters of the republic who are dedicated to the practice and discipline of the social and personal ethics of yoga. Honour and salutations in truth of word and reason to those noble men of knowledge in the western quarters of the republic whose science and philosophy shines in the scholars of the nation. Honour and salutations in truth of word and gratitude to those noble men of peace and bliss in the northern quarters of the republic who deal with everyone equally and justly as the wind touches all equally and who guide the nation to Dharma and strength as the circuit of prana and apana energy strengthens and ennobles the body and mind. Honour and salutations in truth of word and reverence to those noble men of knowledge and Dharma in the upper quarters of the republic who bless the nation with the gift of soma and good health and longevity.
Translation
I dedicate to those enlightened ones, whose leader is the adorable lord, and who sit on the eastern side. (1) I dedicate to those enlightened ones, whose leader is the ordainer and who sit on the southern side. (2) I dedicate to those enlightened ones, whose leaders are all the bounties of Nature and who sit on the western side. (3) I dedicate to those enlightened ones whose leaders are the friendly Lord and the vernerable Lord, or those enlightened ones, whose leaders are the cloud-bearing winds and who sit on the northern side. (4) I dedicate to those enlightened ones, whose leader is the blissful Lord and who sit above full of reverence. (5)
Notes
Agni-netrebhyah, अग्निर्नेता येषां देवानां ते अगिनेत्रा: the enlightened ones whose leader is Agni, the adorable Lord. Purah sadbhyah, to them who are seated in the east. Duvasvadbhyah, full of reverence. विद्याविनयधर्मेश्वरान् सेवमानेभ्य:, to those who are learned, humble and religeous persons (Daya. ).
बंगाली (1)
विषय
মনুষ্যাঃ সর্বত্র ভ্রমণং বিধায় বিদ্যা গৃহ্ণীয়ুরিত্যুপদিশ্যতে ॥
মনুষ্যগণ সর্বত্র ভ্রমণ করিয়া বিদ্যা গ্রহণ করিবে, এই বিষয়ের উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে করা হইয়াছে ॥
पदार्थ
পদার্থঃ- হে সভাধ্যক্ষ রাজন্ ! আপনি (য়ে) যাহারা (অগ্নিনেত্রাঃ) বিদ্যুতাদি পদার্থের সমান জ্ঞাতা (পুরঃ সদঃ) যে সভা বা দেশ বা পূর্ব দিশায় অবস্থিত (দেবাঃ) বিদ্বান্গণ আছেন (তেভ্যঃ) তাহাদিগের হইতে (স্বাহা) সত্যবাণী, (য়ে) যাহারা (য়মনেত্রাঃ) অহিংসাদি যোগাঙ্গ রীতিতে নিপুণ (দক্ষিণাসদঃ) দক্ষিণ দিকে অবস্থিত (দেবাঃ) যোগী ও ন্যায়াধীশ আছেন (তেভ্যঃ) তাহাদিগের হইতে (স্বাহা) সত্যক্রিয়া, (য়ে) যাহারা (পশ্চাৎসদঃ) পশ্চিম দিকে (বিশ্বদেবনেত্রাঃ) সকল পৃথিবী আদি পদার্থ সমূহের জ্ঞাতা (দেবাঃ) সকল বিদ্যাজ্ঞাতা বিদ্বান্গণ (তেভ্যঃ) তাহাদিগের হইতে (স্বাহা) দন্ডনীতি, (য়ে) যাহারা (উত্তরাসদঃ) প্রশ্নোত্তরের সমাধানকারী উত্তর দিকে (বা) নিম্নে উপরে স্থিত (মিত্রাবরুণনেত্রাঃ) প্রাণ-উদানের সমান সকল ধর্মের নির্দেশক (বা) অথবা (মরুন্নেত্রাঃ) ব্রহ্মান্ডের বায়ুতে নেত্র বিজ্ঞান এবং (দেবাঃ) সকলকে সুখদাতা বিজ্ঞান আছেন (তেভ্যঃ) তাহাদিগের হইতে (স্বাহা) সকলের উপকারক বিদ্যাকে সেবন করুন এবং (য়ে) যাহারা (উপরিসদঃ) উচ্চাসন বা ব্যবহারে স্থিত (দুবস্বন্তঃ) বহু প্রকার ধর্মসেবনে যুক্ত (সোমনেত্রাঃ) সোমাদি ঔষধিগুলির জ্ঞাতা তথা (দেবাঃ) আয়ুর্বেদের জ্ঞাতা তাহাদিগের হইতে (স্বাহা) অমৃত রূপী ঔষধি বিদ্যার সেবন করুন ॥ ৩৬ ॥
भावार्थ
ভাবার্থঃ- হে রাজাদি মনুষ্যগণ ! তোমরা যখন ধার্মিক সুশীল বিদ্বান্ হইয়া সকল দিকে স্থিত সর্ব বিদ্যার জ্ঞাতা, আপ্ত বিদ্বান্দিগের পরীক্ষা ও সৎকার হেতু সকল বিদ্যাগুলিকে প্রাপ্ত হইবে তখন ইহা তোমাদের সমীপ আসিয়া তোমাদিগের সহিত সঙ্গ করিয়া ধর্ম, অর্থ, কামও মোক্ষ সিদ্ধি করাইবে । যাহারা দেশ-দেশান্তর তথা দ্বীপ-দ্বীপান্তরে বিদ্যা, নম্রতা, উত্তম শিক্ষা, কর্মের চাতুর্য্য গ্রহণ করেন তাহারাই সকলকে ভাল সুখ করাইয়া থাকেন ॥ ৩৬ ॥
मन्त्र (बांग्ला)
য়ে দে॒বাऽঅ॒গ্নিনে॑ত্রাঃ পুরঃ॒সদ॒স্তেভ্যঃ॒ স্বাহা॒ য়ে দে॒বা য়॒মনে॑ত্রা দক্ষিণা॒সদ॒স্তেভ্যঃ॒ স্বাহা॒ য়ে দে॒বা বি॒শ্বদে॑বনেত্রাঃ পশ্চা॒ৎসদ॒স্তেভ্যঃ॒ স্বাহা॒ য়ে দে॒বা মি॒ত্রাবরু॑ণনেত্রা বা ম॒রুন্নে॑ত্রা বোত্তরা॒সদ॒স্তেভ্যঃ॒ স্বাহা॒ য়ে দে॒বাঃ সোম॑নেত্রাऽউপরি॒সদো॒ দুব॑স্বন্ত॒স্তেভ্যঃ॒ স্বাহা॑ ॥ ৩৬ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
য়ে দেবা ইত্যস্য বরুণ ঋষিঃ । বিশ্বেদেবা দেবতাঃ । বিকৃতিশ্ছন্দঃ ।
মধ্যমঃ স্বরঃ ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal