English
अथर्ववेद - काण्ड 11/ सूक्त 3/ मन्त्र 32
तत॑श्चैनम॒न्येन॑ शी॒र्ष्णा प्राशी॒र्येन॑ चै॒तं पूर्व॒ ऋष॑यः॒ प्राश्न॑न्। ज्ये॑ष्ठ॒तस्ते॑ प्र॒जा म॑रिष्य॒तीत्ये॑नमाह। तं वा अ॒हं ना॒र्वाञ्चं॒ न परा॑ञ्चं॒ न प्र॒त्यञ्च॑म्। बृ॑ह॒स्पति॑ना शी॒र्ष्णा। तेनै॑नं॒ प्राशि॑षं॒ तेनै॑नमजीगमम्। ए॒ष वा ओ॑द॒नः सर्वा॑ङ्गः॒ सर्व॑परुः॒ सर्व॑तनूः। सर्वा॑ङ्ग ए॒व सर्व॑परुः॒ सर्व॑तनूः॒ सं भ॑वति॒ य ए॒वं वेद॑ ॥
स्वर सहित पद पाठतत॑: । च॒ । ए॒न॒म् । अ॒न्येन॑ । शी॒र्ष्णा । प्र॒ऽआशी॑: । येन॑ । च॒ । ए॒तम् । पूर्वे॑ । ऋष॑य: । प्र॒ऽआश्न॑न् ॥ ज्ये॒ष्ठ॒त: । ते॒ । प्र॒ऽजा । म॒रि॒ष्य॒ति॒ । इति॑ । ए॒न॒म् । आ॒ह॒ ॥ तम् । वै । अ॒हम् । न । अ॒र्वाञ्च॑म् । न । परा॑ञ्चम् । न । प्र॒त्यञ्च॑म् ॥ बृह॒स्पती॑ना । शी॒र्ष्णा ॥ तेन॑ । ए॒न॒म् । प्र । आ॒शि॒ष॒म् । तेन॑ । ए॒न॒म् । अ॒जी॒ग॒म॒म् ॥ ए॒ष: । वै । ओ॒द॒न: । सर्व॑ऽअङ्ग: । सर्व॑ऽतनू: । सर्व॑ऽअङ्ग: । ए॒व । सर्व॑ऽपरु: । सर्व॑ऽतनू: । सम् । भ॒व॒ति॒ । य: । ए॒वम् । वेद॑ ॥४.१॥
स्वर रहित मन्त्र
ततश्चैनमन्येन शीर्ष्णा प्राशीर्येन चैतं पूर्व ऋषयः प्राश्नन्। ज्येष्ठतस्ते प्रजा मरिष्यतीत्येनमाह। तं वा अहं नार्वाञ्चं न पराञ्चं न प्रत्यञ्चम्। बृहस्पतिना शीर्ष्णा। तेनैनं प्राशिषं तेनैनमजीगमम्। एष वा ओदनः सर्वाङ्गः सर्वपरुः सर्वतनूः। सर्वाङ्ग एव सर्वपरुः सर्वतनूः सं भवति य एवं वेद ॥
स्वर रहित पद पाठतत: । च । एनम् । अन्येन । शीर्ष्णा । प्रऽआशी: । येन । च । एतम् । पूर्वे । ऋषय: । प्रऽआश्नन् ॥ ज्येष्ठत: । ते । प्रऽजा । मरिष्यति । इति । एनम् । आह ॥ तम् । वै । अहम् । न । अर्वाञ्चम् । न । पराञ्चम् । न । प्रत्यञ्चम् ॥ बृहस्पतीना । शीर्ष्णा ॥ तेन । एनम् । प्र । आशिषम् । तेन । एनम् । अजीगमम् ॥ एष: । वै । ओदन: । सर्वऽअङ्ग: । सर्वऽतनू: । सर्वऽअङ्ग: । एव । सर्वऽपरु: । सर्वऽतनू: । सम् । भवति । य: । एवम् । वेद ॥४.१॥
अथर्ववेद - काण्ड » 11; सूक्त » 3; मन्त्र » 32
विषय - बृहस्पतिना शीर्ष्णा
पदार्थ -
१. '३।१।१' में कहा था कि ओदन का मुख्य प्रतिपाद्य विषय [शिर स्थानीय विषय] 'बृहस्पति-सर्वज्ञ प्रभु' ही है। उसी पर बल देने के लिए कहते हैं कि (तत: च) = और तब जबकि वेद का मुख्य प्रतिपाद्य विषय वह सब महान् लोकों का रक्षक [बृहतामाकाशादीनां पतिः] सर्वज्ञ प्रभ है, (च) = और (येन) = जिस बृहस्पतिरूप सिर से (पूर्वे ऋषयः) = अपना पालन व पूरण करनेवाले, वासनाओं का संहार [ऋष् to kill] करनेवाले ज्ञानियों ने (एतं प्राश्नन्) = इस ब्रह्मौदन को खाया तो यदि तू (एनम्) = इस ब्रह्मौदन को (अन्येन च शीर्ष्णा) = बृहस्पति से भिन्न सिर से (प्राशी:) = खाता है-यदि तू इसका मुख्य प्रतिपाद्य विषय ब्रह्म को न जानकर कुछ और ही समझता है तो ब्रह्मज्ञ आचार्य (एनम् आह) = इस शिष्य से कहता है कि (ते) = तेरी (प्रजा) = सन्तान (ज्येष्ठत:) = ज्येष्ठादि क्रम से (मरिष्यति इति) = विनष्ट हो जाएगी। (अहम्) = मैंने जो (तम्) = उस ओदन को (वै) = निश्चय से (न अर्वाञ्चम्) = न केवल यहाँ-नीचे [पृथिवी] के विषयों का ज्ञान देनेवाला [अर्वाङ्अञ्चन्तम्] (न पराञ्चम्) = न दूर के [धुलोक के ही] पदार्थों का ज्ञान देनेवाला [परा अञ्चन्तम्] तथा (न प्रत्यञ्चम्) = न ही [प्रति अञ्चन्तम्] केवल सामने के-अन्तरिक्षस्थ पदार्थों का ज्ञान देनेवाला जाना है (अपितु तेन) = उस (बृहस्पतिना शीर्ष्णा) = ब्रह्म' ही इसका मुख्य प्रतिपाद्य विषय है, शिर:स्थानीय है, इसप्रकार मानकर (एनं प्राशिषम्) = इस ब्रह्मौदन को खाया है, (तेन एनं अजीगमम्) = उस बृहस्पतिरूप सिर से ही मैंने इसे प्राप्त किया है। २. (एषः ओदन:) = यह ब्रह्मौदन (वै) = निश्चय से (सर्वाङ्गः) = सम्पूर्ण अंगोंवाला (सर्वपरु:) = सम्पूर्ण पर्वों-[अवयव-सन्धियों]-वाला व (सर्वतनू:) = सम्पूर्ण [whole स्वस्थ] शरीरवाला है। (यः एवं वेद) = जो इसप्रकार इस ब्रह्मौदन को समझ लेता है वह (सर्वाङ्गः एव) = सब अंगोंवाला ही (सर्वपरु:) = सम्पूर्ण अवयवसन्धियोंवाला व (सर्वतनूः) = स्वस्थ शरीरवाला (संभवति) = होता है, पुण्यलोकों में जन्म लेता है।
भावार्थ -
हमें वेद का मुख्य प्रतिपाद्य विषय ब्रह्म को ही जानना। यह वेद केवल पृथिवी के, धुलोक के व सम्मुखस्थ अन्तरिक्ष लोक के ही पदार्थों का वर्णन नहीं करता। इसे तो यही समझकर पढ़ना कि इन सब वाणियों का अन्तिम तात्पर्य उस प्रभु में है। इसप्रकार पढ़ने पर यह हमें पूर्ण स्वस्थ बनाएगा और हमारी सन्ताने भी दीर्घजीवी होंगी।
इस भाष्य को एडिट करें