ऋग्वेद - मण्डल 2/ सूक्त 41/ मन्त्र 15
इन्द्र॑ज्येष्ठा॒ मरु॑द्गणा॒ देवा॑सः॒ पूष॑रातयः। विश्वे॒ मम॑ श्रुता॒ हव॑म्॥
स्वर सहित पद पाठइन्द्र॑ऽज्येष्ठाः । मरु॑त्ऽगणाः । देवा॑सः । पूष॑ऽरातयः । विश्वे॑ । मम॑ । श्रु॒त॒ । हव॑म् ॥
स्वर रहित मन्त्र
इन्द्रज्येष्ठा मरुद्गणा देवासः पूषरातयः। विश्वे मम श्रुता हवम्॥
स्वर रहित पद पाठइन्द्रऽज्येष्ठाः। मरुत्ऽगणाः। देवासः। पूषऽरातयः। विश्वे। मम। श्रुत। हवम्॥
ऋग्वेद - मण्डल » 2; सूक्त » 41; मन्त्र » 15
अष्टक » 2; अध्याय » 8; वर्ग » 9; मन्त्र » 5
Acknowledgment
अष्टक » 2; अध्याय » 8; वर्ग » 9; मन्त्र » 5
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
अन्वयः
हे इन्द्रज्येष्ठा विश्वे देवासः पूषरातयो मरुद्गणा यूयं मम हवं श्रुत ॥१५॥
पदार्थः
(इन्द्रज्येष्ठाः) इन्द्रः परमविद्यैश्वर्यं प्रधानमेषां ते (मरुद्गणाः) मरुतां मनुष्याणां समूहाः (देवासः) विद्याभिः प्रकाशमानाः (पूषरातयः) पुष्टे रातिर्दानं येषान्ते (विश्वे) सर्वे (मम) (श्रुत)। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (हवम्) ॥१५॥
भावार्थः
ये विद्यादिगुणप्रधानं पुरुषं सत्कुर्वन्ति विद्यां ददति गृह्णन्ति च ते परीक्षका भूत्वाऽन्यान् विदुषः कुर्वन्तु ॥१५॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को कहते हैं।
पदार्थ
हे (इन्द्रज्येष्ठाः) परम विद्यारूप ऐश्वर्य जिनके प्रधान है वे (विश्वे) सब (देवासः) विद्वानो ! (पूषरातयः) जिनका पुष्टि के निमित्त दान है वे (मरुद्गणाः) बहुत मनुष्य तुम लोग (मम) मेरे (हवम्) ग्रहण करने योग्य विद्यार्थसम्बन्ध को (श्रुत) सुनो ॥१५॥
भावार्थ
जो विद्यादि गुणों में प्रधान पुरुष का सत्कार करते विद्या देते और दूसरों से लेते हैं, वे परीक्षक होके औरों को विद्वान् करते हैं ॥१५॥
विषय
देवराट् इन्द्र
पदार्थ
१. हे (विश्वे देवासः) = सब देवो! आप (मम हवम्) = मेरी प्रार्थना को (आ श्रुत) = सुनो। आपकी आराधना करता हुआ मैं आपको अपने हृदय में आसीन कर सकूँ। आपको आमन्त्रित करके ही तो प्रभु के आमन्त्रण की तैयारी होती है । २. आप सब मुझे प्राप्त होओ, आप (इन्द्रज्येष्ठाः) = ज्येष्ठ इन्द्रवाले हो। आपमें सर्वाग्रणी इन्द्र ही तो है। 'इन्द्र' देवराट् कहलाते हैं। (मरुद्गणाः) = आप मरुतों के गणवाले हो । मरुत् प्राण हैं। प्राणों की साधना द्वारा ही अन्य देवों की शरीर में स्थापना होती है। अन्त में देवराट् इन्द्र (प्रभु) का साक्षात्कार भी इस प्राणसाधना से ही होता है। (देवासः) = आप दीप्तिवाले हो । (पूषरातयः) = पोषण के लिए सब आवश्यक तत्त्वों के देनेवाले हो ।
भावार्थ
भावार्थ- हमारे अन्दर देवों का स्थान हो । देवों के स्थापन द्वारा प्रभुदर्शन की हम तैयारी करें। देवों के स्थापन के लिए ही प्राणसाधना को अपनाएँ ।
विषय
उत्तम पुरुषों, नाना अध्यक्षों के कर्त्तव्य ।
भावार्थ
हे ( मरुद्-गणाः ) विद्वान् मनुष्यो ! हे वीर बलवान् पुरुष गण ! आप लोग ( इन्द्र-ज्येष्ठाः ) ऐश्वर्यवान् और ज्ञानवान् पुरुषों को अपने में सर्वश्रेष्ठ बनाकर धारण करने वाले, ( देवासः ) दानशील और ( पूष-रातयः ) स्वयं पुष्ट या सम्पन्न होने पर दान देने वाले, या पूषा पोषक राजा पिता आचार्य आदि को अन्न, कर आदि देने वाले, या ‘पूषन्’ भूमि के अनुसार दान देने भूमि से द्रव्य प्राप्त करने वाले होवो । आप ( मे ) मेरे ( हवम् ) वचन का ( श्रुत ) श्रवण करो । इति नवमो वर्गः ॥
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
गृत्समद ऋषिः ॥ १, २ वायुः । ३ इन्द्रवायू । ४–६ मित्रावरुणौ । ७–९ अश्विनौ । १०–१२ इन्द्रः । १३–१५ विश्वेदेवाः । १६–१८ सरस्वती । १६–२० द्यावापृथिव्यौ हविर्भाने वा देवता ॥ छन्दः-१, ३, ४, ६, १०, ११, १३ ,१५ ,१९ ,२० ,२१ गायत्री । २,५ ,९ , १२, १४ निचृत् गायत्री । ७ त्रिपाद् गायत्री । ८ विराड् गायत्री । १६ अनुष्टुप् । १७ उष्णिक् । १८ बृहती ॥ एकविंशत्यृचं सूक्तम् ॥
मराठी (1)
भावार्थ
जे विद्याप्रमुखाचा सत्कार करतात, विद्या देतात व इतरांना शिकवितात ते परीक्षक बनून इतरांनाही विद्वान करतात. ॥ १५ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Indra supreme, ruling light and power of the world, and all those divinities whose presiding priest is he, republics of the people, saints and sages, and all those people and organisations who generously contribute to and for the advancement of science and culture, listen to this call and prayer of mine and come.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
Again the subject of learned persons moves.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O all the learned persons ! you are endowed with the great wealth of knowledge and are shining with the knowledge of various science. You are givers of strength to all, and therefore listen to my this study of the relation between the words and their meanings.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
Those who always revere the enlightened persons, and exchange their notes and discussions, they should become good examiners. They also make others highly learned.
Foot Notes
(इन्द्रज्येष्ठाः) इन्द्रः परम विद्यैश्वर्यं प्रधानमेषाम् ते। = Those who are endowed with the great wealth of knowledge. (मरुद्गणाः) मरुतां मनुष्याणां समूहाः। = Groups of men. (पूषरातयः) पुष्टे: रातिर्दान येषान्ते । = Giver of strength to all.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal