ऋग्वेद - मण्डल 6/ सूक्त 44/ मन्त्र 3
ऋषिः - शंयुर्बार्हस्पत्यः
देवता - इन्द्र:
छन्दः - निचृदनुष्टुप्
स्वरः - गान्धारः
येन॑ वृ॒द्धो न शव॑सा तु॒रो न स्वाभि॑रू॒तिभिः॑। सोमः॑ सु॒तः स इ॑न्द्र॒ तेऽस्ति॑ स्वधापते॒ मदः॑ ॥३॥
स्वर सहित पद पाठयेन॑ । वृ॒द्धः । न । शव॑सा । तु॒रः । न । स्वाभिः॑ । ऊ॒तिऽभिः॑ । सोमः॑ । सु॒तः । सः । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । अस्ति॑ । स्व॒धा॒ऽप॒ते॒ मदः॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
येन वृद्धो न शवसा तुरो न स्वाभिरूतिभिः। सोमः सुतः स इन्द्र तेऽस्ति स्वधापते मदः ॥३॥
स्वर रहित पद पाठयेन। वृद्धः। न। शवसा। तुरः। न। स्वाभिः। ऊतिऽभिः। सोमः। सुतः। सः। इन्द्र। ते। अस्ति। स्वधाऽपते मदः ॥३॥
ऋग्वेद - मण्डल » 6; सूक्त » 44; मन्त्र » 3
अष्टक » 4; अध्याय » 7; वर्ग » 16; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 7; वर्ग » 16; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥
अन्वयः
हे स्वधापत इन्द्र ! त्वं येन शवसा वृद्धो न तुरो न स्वाभिरूतिभिर्मदः स सोमः सुतस्तेऽस्ति तं त्वं वर्धय ॥३॥
पदार्थः
(येन) ऐश्वर्येण (वृद्धः) स्थविरः (न) इव (शवसा) बलेन (तुरः) हिंसकः (न) इव (स्वाभिः) स्वकीयाभिः (ऊतिभिः) रक्षाभिः (सोमः) ओषधिरसः (सुतः) निष्पादितः (सः) (इन्द्र) राजन् (ते) तव (अस्ति) (स्वधापते) स्वकीयपदार्थानां धर्त्तः (मदः) आनन्ददः ॥३॥
भावार्थः
हे मनुष्या ! येन पुरुषार्थेन विद्वांसो भूत्वा युवानोऽपि वृद्धा जायन्ते तं सततं संचिनुत ॥३॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (स्वधापते) अपने पदार्थों के धारण करनेवाले (इन्द्र) राजन् ! आप (येन) जिस ऐश्वर्य से और (शवसा) बल से (वृद्धः) (न) जैसे वैसे वा (तुरः) हिंसक (न) जैसे वैसे (स्वाभिः) अपनी (ऊतिभिः) रक्षाओं से (मदः) आनन्द देनेवाला (सः) वह (सोमः) ओषधियों का रस (सुतः) उत्पन्न किया गया (ते) आपका (अस्ति) है, उसकी आप वृद्धि कीजिये ॥३॥
भावार्थ
हे मनुष्यो ! जिस पुरुषार्थ से विद्वान् होकर युवा भी वृद्ध होते हैं, उसको निरन्तर सञ्चित कीजिये अर्थात् सह कीजिये ॥३॥
विषय
उसके कर्त्तव्य ।
भावार्थ
( येन ) जिस के बल से है (इन्द्र) ऐश्वर्यवन् ! शत्रुहन्तः ! तू ( शवसा ) बल से ( वृद्धः न ) बढ़े हुए के समान और जिस ऐश्वर्य से तू ( स्वाभिः ऊतिभिः ) अपनी रक्षाकारिणी सेनाओं से ( तुरः न ) शत्रुओं को हिंसक के समान मारने वाला होता है हे ( स्वधापते ) स्वयं अपने ऐश्वर्य को धारण करने वाली शक्ति के पालक ! ( सः सोमः ) वह तेरा अभिषेक द्वारा प्राप्त ऐश्वर्य वा राष्ट्रधन ( सुतः ) तुझे प्राप्त हो और वह (ते मदः अस्ति) तुझे अति हर्षदायक हो ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
शंयुर्बार्हस्पत्य ऋषिः ॥ इन्द्रो देवता॥ छन्दः – १, ३, ४ निचृदनुष्टुप् । २, ५ स्वराडुष्णिक् । ६ आसुरी पंक्ति: । ७ भुरिक् पंक्तिः । ८ निचृत्पंक्तिः । ९, १२, १६ पंक्तिः । १०, ११, १३, २२ विराट् त्रिष्टुप् । १४, १५, १७, १८, २०, २४ निचृत्त्रिष्टुप् । १९, २१, २३ त्रिष्टुप् ।। चतुर्विंशत्यृचं सूक्तम् ।।
विषय
शवसा वृद्धः, तुरः
पदार्थ
[१] (येन) = जिस अपने अन्दर पीये हुए सोम से (शवसा वृद्धः न) = बल के दृष्टिकोण से बढ़े हुए के समान तथा (स्वाभिः ऊतिभिः) = अपने रक्षणों के द्वारा (तुरः न) = शत्रुहिंसक के समान होता है । अर्थात् इस सोमरक्षण से शक्ति का वर्धन होता है तथा अपना रक्षण करते हुए हम काम-क्रोध आदि शत्रुओं का हिंसन कर पाते हैं। [२] हे (इन्द्र) = शत्रुविद्रावक प्रभो ! (स्वधापते) = आत्मधारण शक्ति के स्वामिन् प्रभो ! (सोम सुतः) = उत्पन्न हुआ हुआ (ते सोम:) = आपका यह सोम (मदः अस्ति) = उल्लास का जनक है।
भावार्थ
भावार्थ- इस सोमरक्षण से बल की वृद्धि होती है और हम अपना रक्षण करते हुए कामक्रोध आदि का नाश कर पाते हैं। इस प्रकार यह सोम उल्लास का जनक होता है।
मराठी (1)
भावार्थ
हे माणसांनो ! ज्या पुुरुषार्थाने युवक विद्वान बनून वृद्ध (अनुभवी) होतात तो पुरुषार्थ सतत संचित करा. ॥ ३ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Indra, mighty ruler, protector and sustainer of your own creation, your power and potential and your own forces of protection by which you promote the good and positive and destroy the evil and negative like the ancient and eternal father guardian and like a protective destroyer for preservation, that is the beauty and glory and assertive energy of life created by you. That is yours, your fatherly pleasure and ecstasy. Pray let it evolve and rise.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
What should men do is further told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O king! upholder of your articles, increase that soma-juice of various nourishing herbs and plants which is giver of delight to you and which has been pressed out by you with your wealth and strength, along with your protective powers like an old experienced man and a man, who is destroyer of the wicked.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
O men ! always have that industriousness by which even old men become energetic like the young.
Foot Notes
(शवसा) बलेन । शव इति बलनाम (NG 2, 9):। = By strength. (तुर:) हिंसकः । तुरी-गतित्वरण हिंसनयो: (दिवाः) अत्र हिंसनार्थकः। = Violent, destroyer of the wicked.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal