यजुर्वेद - अध्याय 5/ मन्त्र 23
ऋषिः - औतथ्यो दीर्घतमा ऋषिः
देवता - यज्ञो देवता
छन्दः - याजुषी बृहती,भूरिक् अष्टि,स्वराट् ब्राह्मी उष्णिक्,
स्वरः - मध्यमः, गान्धारः, ऋषभः
80
र॒क्षो॒हणं॑ बलग॒हनं॑ वैष्ण॒वीमि॒दम॒हं तं ब॑ल॒गमुत्कि॑रामि॒ यं मे॒ निष्ट्यो॒ यम॒मात्यो॑ निच॒खाने॒दम॒हं तं ब॑ल॒गमुत्कि॑रामि॒ यं मे॑ समा॒नो यमस॑मानो निच॒खाने॒दम॒हं तं ब॑ल॒गमुत्कि॑रामि॒ यं मे॒ सब॑न्धु॒र्यमस॑बन्धुर्निच॒खाने॒दम॒हं तं ब॑ल॒गमुत्कि॑रामि॒ यं मे॑ सजा॒तो यमस॑जातो निच॒खानोत्कृ॒त्य-ङ्कि॑रामि॥२३॥
स्वर सहित पद पाठर॒क्षो॒हण॑म्। र॒क्षो॒हन॒मिति॑ रक्षःऽहन॑म्। ब॒ल॒ग॒हन॒मिति॑ बलऽग॒हन॑म्। वै॒ष्ण॒वीम्। इ॒दम्। अ॒हम्। तम्। ब॒ल॒गम्। उत्। कि॒रा॒मि॒। यम्। मे॒। निष्ट्यः॑। यम्। अ॒मात्यः॑। नि॒च॒खानेति॑ निऽच॒खान॑। इ॒दम्। अ॒हम्। तम्। ब॒ल॒गम्। उत्। कि॒रा॒मि॒। यम्। मे॒। स॒मा॒नः। यम्। अस॑मानः। नि॒च॒खानेति॑ निऽच॒खान॑। इ॒दम्। अ॒हम्। तम्। ब॒ल॒गम्। उत्। कि॒रा॒मि॒। यम्। मे॒। सब॑न्धु॒रिति॒ सऽब॑न्धुः। यम्। अस॑बन्धु॒रित्यस॑ऽबन्धुः। नि॒च॒खानेति॑ निऽच॒खान॑। इ॒दम्। अ॒हम्। तम्। ब॒ल॒गम्। उत्। कि॒रा॒मि॒। यम्। मे॒। स॒जा॒त इति॑ सऽजा॒तः। यम्। अस॑जातः। नि॒च॒खानेति॑ निऽच॒खान॑। उत्। कृ॒त्याम्। कि॒रा॒मि॒ ॥२३॥
स्वर रहित मन्त्र
रक्षोहणँवलगहनँवैष्णवीमिदमहन्तँ वलगमुत्किरामि यम्मे निष्ट्यो यममात्यो निचखानेदमहन्तँ वलगमुत्किरामि यम्मे समानो यमसमानो निचखानेदमहन्तँ वलगमुत्किरामि यम्मे सबन्धुर्यमसबन्धुर्निचखानेदमहन्तँ वलगमुत्किरामि यम्मे सजातो यमसजातो निचखानोत्कृत्याङ्किरामि ॥
स्वर रहित पद पाठ
रक्षोहणम्। रक्षोहनमिति रक्षःऽहनम्। बलगहनमिति बलऽगहनम्। वैष्णवीम्। इदम्। अहम्। तम्। बलगम्। उत्। किरामि। यम्। मे। निष्ट्यः। यम्। अमात्यः। निचखानेति निऽचखान। इदम्। अहम्। तम्। बलगम्। उत्। किरामि। यम्। मे। समानः। यम्। असमानः। निचखानेति निऽचखान। इदम्। अहम्। तम्। बलगम्। उत्। किरामि। यम्। मे। सबन्धुरिति सऽबन्धुः। यम्। असबन्धुरित्यसऽबन्धुः। निचखानेति निऽचखान। इदम्। अहम्। तम्। बलगम्। उत्। किरामि। यम्। मे। सजात इति सऽजातः। यम्। असजातः। निचखानेति निऽचखान। उत्। कृत्याम्। किरामि॥२३॥
भाष्य भाग
संस्कृत (2)
विषयः
सृष्टेर्मनुष्यैः कीदृश उपकारो ग्राह्य इत्युपदिश्यते॥
अन्वयः
हे विद्वन्मनुष्य! यथा कश्चिद् बलगहनं यथा रक्षोहणं वैष्णवीं वाचमनुष्ठाय यं बलगं यज्ञं यथाहमुत्किरामि तथा त्वमप्येतमुत्किर। यथा कस्यचिन्मे मम निष्ट्योऽमात्यो यं यज्ञमिदं स्थानादि च निचखान, तथा तव भृत्यो निखनतु। यथाऽहं यं बलगं यज्ञमुत्किरामि तथा तं त्वमप्युत्किर। यथा मे मम वा समानोऽसमानश्च यं यज्ञमिदं कर्म च निचखान तथा तवापि निखनतु। यथाहं यं बलगं यज्ञमुत्किरामि तथा त्वमप्येतमुत्किर। यथा मे मम सबन्धुरसबन्धुश्च यं यज्ञमिदं कर्म च निचखान, तथा तवापि चैतं निखनतु। यथाऽहं यं बलगं यज्ञमुत्किरामि तथा त्वमप्येतमुत्किर। यथा मे मम सजातोऽसजातश्च यं यज्ञं कृत्यां निचखान तथा तवाप्येतमेतां च निखनतु। यथाहमेतत् सर्वमुत्किरामि तथा त्वमप्येनमुत्किर॥२३॥
पदार्थः
(रक्षोहणम्) यथा येन धार्मिकेण पुरुषेण रक्षांसि हन्यन्ते तथा (बलगहनम्) यथा यो बलानि गाहते तम्। अत्र गाहूधातोर्बाहुलकादौणादिकः क्युः प्रत्ययो ह्रस्वत्वं च (वैष्णवीम्) विष्णोर्व्यापकस्येमां वाचम् (इदम्) कर्म (अहम्) कर्मानुष्ठाता (तम्) यज्ञम् (बलगम्) बलं गच्छन्तम् (उत्) उत्कृष्टम् (किरामि) विक्षिपामि (यम्) यज्ञम् (मे) मम (निष्ट्यः) नेशन्ति समादधते येन यज्ञेन तत्सहितः साधुर्विद्वान्। अत्र निशधातोर्बाहुलकादौणादिकस्तः प्रत्ययस्ततो यत्। (यम्) यज्ञम् (अमात्यः) मेधावी खानकः प्रधानभृत्यः (निचखान) यथा नितरां खातवान् (इदम्) भूगभविद्यापरीक्षार्थं स्थानम् (अहम्) भूगर्भविद्यावेत्ता (तम्) कृष्याद्याख्यं यज्ञम् (बलगम्) बलप्रापकम् (उत्) उत्कृष्टे (किरामि) (यम्) अध्ययनाध्यापनाख्यम् (मे) मम (समानः) सदृशः (यम्) पूर्वोक्तम् (असमानः) असदृशः (निचखान) यथा नितरां खनति (इदम्) कर्म (अहम्) अध्यापकोऽध्येता वा (तम्) (बलगम्) आत्मबलप्रापकम् (उत्) उत्कृष्टे (किरामि) विक्षपामि (यम्) परस्परं पालनहेतुं यज्ञम् (मे) मम (सबन्धुः) यथा समाना बन्धवो यस्य मित्रस्य सः (यम्) पूर्वोक्तम् (असबन्धुः) यथा असमाना बन्धवो यस्य सः (निचखान) यथा नितरां खातवान् खनति वा (इदम्) कर्म (अहम्) सर्वसुहृत् (तम्) (बलगम्) राज्यबलप्रापकम् (उत्) उत्कृष्टे (किरामि) प्रक्षिपामि (यम्) उत्कर्षप्रापकम् (मे) मम (सजातः) यथा सहैव जातः (यम्) उक्तम् (असजातः) यथा यः सह न जातः (निचखान) यथा नित्यं खातवान् वा (उत्) उत्कृष्टे (कृत्याम्) करोति यया ताम् (किरामि) प्रक्षिपामि। अयं मन्त्रः (शत॰३। ५। ४। ८-१२) व्याख्यातः॥२३॥
भावार्थः
अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैरस्यामीश्वरसृष्टौ धार्मिकविद्वदनुकरणं कार्यं नेतरेषामिति॥२३॥
विषयः
सृष्टेर्मनुष्यैः कीदृश उपकारो ग्राह्य इत्युपदिश्यते॥
सपदार्थान्वयः
हे विद्वन् मनुष्य ! यथा कश्चिद् बलगहनं यथा यो बलानि गाहते तं यथा रक्षोहणं यथा येनधार्मिकेण पुरुषेण रक्षांसि हन्यन्ते तथा, वैष्णवीं विष्णो=व्यापिकस्येमां वाचमनुष्ठाय यं (यज्ञं) बलगं=यज्ञं बलं गच्छन्तं[इदम्] कर्म [च] यथाहं कर्मानुष्ठाता उत्किरामि उत्कृष्टं विक्षिपामि तथा त्वमप्येतमुत्किर। यथा कस्यचिन्मे=मम निष्ट्यः नेशन्ति=समादधते येन यज्ञेन तत् सहितः साधुर्विद्वान् अमात्यो मेधावी खानकः प्रधानभृत्यः यं= यज्ञमिदं=स्थानादि च भूगर्भ-विद्या-परीक्षार्थं स्थानं निचखान यथा नितरां खातवान् तथा तव भृत्यो निखनतु । यथाऽहं भूगर्भविद्यावेत्ता यं पूर्वोक्तं बलगं बलप्रापकंयज्ञमुत्किरामि उत्कृष्टं विक्षिपामि तथा तं कृष्याद्याख्यं यज्ञं त्वमप्युत्किर। यथा मे=मम वा समानः सदृश: असमानः असदृशः च यं=यज्ञं अध्ययनाध्यापनाख्यम् इदं=कर्म च निचखान यथा नितरां खनति तथा तवापि निखनतु। यथाऽहम् अध्यापकोऽध्येता वा यम् अध्ययनाध्यापनाख्यम् बलगम् आत्मबलप्रापकं यज्ञमुत्किरामि उत्कृष्टं विक्षिपामि तथा त्वमप्येतमुत्किर। यथा मे=ममः सबन्धुः यथा समाना बन्धवो यस्य मित्रस्य सः असबन्धुः यथा असमाना बन्धवो यस्य सः च यं परस्परं पालन-हेतुं यज्ञमिदं=कर्म च निचखान यथा नितरां खातवान् खनति वा तथा तवापि चैतं निखनतु। यथाऽहं सर्वसुहृद्यं पूर्वोक्तंबलगं=यज्ञं राज्यबलप्रापकम् उत्किरामि उत्कृष्टं प्रक्षियामि तथा त्वमप्येतमुत्किर। यथा मे=मम सजातः यथा सहैव जातः असजातः यथा यः सह न जातः च यम् उत्कर्षप्रापकम् यज्ञं कृत्यां करोति यया तां निचखान यथा नित्यं खातवान् खनति वा तथा तवाप्येतमेतां च निखनतु। यथाऽहं सर्वसुहृत् एतत्सर्वमुत्किरामि उत्कृष्टं प्रक्षिपामि तथा त्वमप्येनमुत्किर॥ ५। २३ ।। [हे विद्वन्मनुष्य! ......बलगं=यज्ञं यथाहमुत्किरामि तथा त्वमप्येतमुत्किर......]
पदार्थः
(रक्षोहणम्) यथा येन धार्मिकेण पुरुषेण रक्षांसि हन्यन्ते तथा (बलगहनम्) यथा यो बलानि गाहते तम्। अत्र गाहूधातोर्बाहुलकादौणादिकः क्युः प्रत्ययो ह्रस्वत्वं च (वैष्णवीम्) विष्णोर्व्यापकस्येमां वाचम् (इदम्) कर्म (अहम्) कर्मानुष्ठाता (तम्) यज्ञम् (बलगम्) बलं गच्छन्तम् (उत्) उत्कृष्टम् (किरामि) विक्षिपामि (यम्) यज्ञम् (मे) मम (निष्ट्यः) नेशन्ति=समादधते येन यज्ञेन तत्सहितः साधुर्विद्वान्। अत्र निशधातोर्बाहुलकादौणादिकस्तः प्रत्ययस्ततो यत् (यम्) यज्ञम् (अमात्यः) मेधावी खानकः प्रधानभृत्यः (निचखान) यथा नितरां खातवान् (इदम्) भूगर्भविद्यापरीक्षार्थं स्थानम् (अहम्) भूगर्भविद्यावेत्ता (तम्) कृष्याद्याख्यं यज्ञम् (बलगम्) बलप्रापकम् (उत्) उत्कृष्टे (किरामि) (यम्) अध्ययनाध्यापनाख्यम् (मे) मम (समानः) सदृश: (यम्) पूर्वोक्तम् (असमानः) असदृश: (निचखान) यथा नितरां खनति (इदम्) कर्म (अहम्) अध्यापकोऽध्येता वा (तम्) (बलगम्) आत्मबलप्रापकम् (उत्) उत्कृष्टे (किरामि) विक्षिपामि (यम्) परस्परं पालनहेतुं यज्ञम् (मे) मम (सबन्धुः) यथा समाना बन्धवो यस्य मित्रस्य सः (यम्) पूर्वोक्तम् (असबन्धुः) यथा असमाना बन्धवो यस्य सः (निचखान) यथा नितरां खातवान् खनति वा (इदम्) कर्म (अहम्) सर्वसुहृत् (तम्) (बलगम्) राज्यबलप्रापकम् (उत्) उत्कृष्टे (किरामि) प्रक्षिपामि (यम्) उत्कर्षप्रापकम् (मे) मम (सजातः) यथा सहैव जातः (यम्) उक्तम् (असजातः) यथा यः सह न जातः (निचखान) यथा नित्यं खातवान् खनति वा (उत्) उत्कृष्टे (कृत्याम्) करोति यया ताम् (किरामि) प्रक्षिपामि॥ अयं मंत्र: शत० ३।५।४। ८-१२ व्याख्यातः॥ २३ ॥
भावार्थः
अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः॥ मनुष्यैरस्यामीश्वरसृष्टौ धार्मिकविद्वदनुकरणं कार्यं नेतरेषामिति ।। ५ । २३ ।।
विशेषः
दीर्घतमाः । यज्ञः=उपकारः॥आद्यस्य याजुषी बृहती। मध्यमः। आसुरी गायत्री । षड्जः। निष्ट्य इत्यस्य ब्राह्म्यनुष्टुप्। गान्धारः। यम्मे सबन्धुरित्युत्तरस्य स्वराड् ब्राह्म्युष्णिक् ऋषभः ॥
हिन्दी (4)
विषय
सृष्टि से मनुष्यों को किस प्रकार का उपकार ग्रहण करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया हैं॥
पदार्थ
हे विद्वन् मनुष्य! जैसे (अहम्) मैं (बलगहनम्) बलों को बिडोलने और (रक्षोहणम्) राक्षसों के हनन करने वाले कर्म और (वैष्णवीम्) व्यापक ईश्वर की वेदवाणी का अनुष्ठान करके (यम्) जिस (बलगम्) बल प्राप्त कराने वाले यज्ञ को (उत्किरामि) उत्कृष्टपन से प्रेरित अर्थात् इस संसार में प्रकाशित करता हूं (तम्) उस यज्ञ को वैसे ही तू भी (इदम्) इसको प्रकाशित कर और जैसे (मे) मेरा (निष्ट्यः) यज्ञ में कुशल (अमात्यः) मेधावी विद्वान् मनुष्य (यम्) जिस यज्ञ वा (इदम्) भूगर्भ विद्या की परीक्षा के लिये स्थान को (निचखान) निःसन्देह करता है, वैसे (तम्) उसको तेरा भी भृत्य खोदे। जैसे (अहम्) भूगर्भविद्या का जानने वाला मैं (यम्) जिस (बलगम्) बल प्राप्त करने वाले खेती आदि यज्ञ वा (इदम्) खननरूपी कर्म को (उत्किरामि) अच्छे प्रकार सम्पादन करता हूं, वैसे (तम्) उस को तू भी कर। जैसे (मे) मेरा (समानः) सदृश वा असदृश मनुष्य (यम्) जिस कर्म को (निचखान) खनन करता है, वैसे तेरा भी खोदे। जैसे (अहम्) पढ़ने-पढ़ाने वाला मैं (यम्) जिस (बलगम्) आत्मबल प्राप्त करने वाले यज्ञ वा (इदम्) इस पढ़ने-पढ़ाने रूपी कार्य को (उत्किरामि) सम्पन्न करता हूं, वैसे (तम्) उसको तू भी कर। जैसा (मे) मेरा (सबन्धुः) तुल्य बन्धु मित्र वा (असबन्धुः) तुल्य बन्धु रहित अमित्र (यम्) जिस पालनरूपी यज्ञ वा इस कर्म को (निचखान) निःसन्देह करता है, वैसे उसको तेरा भी करे। जैसे (अहम्) सब का मित्र मैं (यम्) जिस (बलगम्) राज्यबल प्राप्त करने वाले यज्ञ वा (इदम्) इस कार्य को (उत्किरामि) सम्पन्न करता हूं, वैसे (तम्) उसको तू भी कर। जैसे (सजातः) साथ उत्पन्न हुआ (असजातः) साथ से अलग उत्पन्न हुआ मनुष्य (यम्) जिस यज्ञ वा (कृत्याम्) उत्तम क्रिया को (निचखान) निःसन्देह करता है, वैसा तेरा भी इस यज्ञ वा इस क्रिया को निःसन्देह करे। जैसे मैं इस सब कर्म को (उत्किरामि) सम्पादन करता हूं, वैसे तुम भी करो॥२३॥
भावार्थ
इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को ईश्वर की इस सृष्टि में विद्वानों का अनुकरण सदा करना और मूर्खों का अनुकरण कभी न करना चाहिये॥२३॥
विषय
कृत्या का उत्कृन्तन [ उच्छेद ]
पदार्थ
१. पिछले मन्त्र की समाप्ति ‘बृहतीं वाचं वद’ पर थी—बृहती वाक् को बोलिए। उस बृहती वाक् को जो ( रक्षोहणम् ) = सब राक्षसी वृत्तियों को समाप्त कर देती है। राक्षसी वृत्तियों को ही नहीं यह रोगकृमियों को भी नष्ट करनेवाली है।
२. यह वाणी ( वलगहनम् ) = [ वल veil, संवृत रूप में ग = गति करनेवाले ] हमारे मनों में छिपेरूप में विचरनेवाले मनसिज [ काम ] को नष्ट करनेवाली है। यह काम न जाने कब और कहाँ से हमारे अन्दर प्रविष्ट हो जाता है। हम वेदवाणी का अध्ययन करते हैं तो यह उस वासना का विनाश करती है।
३. ( वैष्णवीम् ) = यह वाणी मुझे वासना से ऊपर उठाकर यज्ञिय मनोवृत्तिवाला बनाती है और विष्णु [ परमात्मा ] को प्राप्त कराती है।
४. इस वाणी को अपनाकर ( इदम् ) = [ इदानीम् ] अब ( अहम् ) = मैं ( तं वलगम् ) = अदृश्य रूप से मेरे अन्दर आ जानेवाली उस वासना को ( उत्किरामि ) = उखाड़कर बाहर फेंक देता हूँ, ( यम् ) = जिस वासना को ( मे ) = मुझमें ( निष्ट्यः ) = बाहर होनेवाले या ( यम् ) = जिसको ( अमात्यः ) = मेरे साथ ही होनेवाले किसी व्यक्ति ने ( निचखान ) = गाड़ दिया है। हममें वासनाएँ सङ्ग से उत्पन्न हो जाती हैं। कई बार इसके उत्पन्न करनेवाले बाहर के व्यक्ति होते हैं।
५. ( इदम् ) = अब ( अहम् ) = मैं ( तं वलगम् ) = उस संवृतरूप से गति करनेवाले काम को ( उत्किरामि ) = उखाड़ फेंकता हूँ ( यम् ) = जिसे ( मे ) = मुझमें ( समानः ) = समान आयु का ( यम् ) = जिसे ( असमानः ) = बड़ी आयु का मनुष्य ( निचखान ) = गाड़ देता है। हमउम्र साथियों से यह वासना उत्पन्न कर दी जाती है। कई बार बड़ी आयु के व्यक्ति भी इस बुरी आदत को पैदा करने के कारण बन जाते हैं।
६. ( इदम् अहम् ) = अब मैं ( तं वलगम् ) = उस मनसिज [ काम ] को ( उत्किरामि ) = उखाड़ फेंकता हूँ ( यम् ) = जिसे ( मे ) = मुझमें ( सबन्धुः ) = कोई सगोत्र व्यक्ति या ( यम् ) = जिसे ( असबन्धुः ) = असगोत्र व्यक्ति ( निचखान ) = गाड़ देता है। इस वासना की उत्पत्ति में रिश्तेदार भी कारण बन जाते हैं और जो रिश्तेदार नहीं होते वे भी।
७. ( इदम् अहम् ) = यह मैं ( तं वलगम् ) = उस वासना को ( उत्किरामि ) = उखाड़ फेंकता हूँ ( यम् ) = जिसे ( मे ) = मुझमें ( सजातः ) = सगा व्यक्ति, समान स्थान में उत्पन्न हुआ व्यक्ति ( यम् ) = जिसे ( असजातः ) = असमान स्थान में उत्पन्न व्यक्ति, दूर का व्यक्ति ( निचखान ) = गाड़ देता है। ( कृत्याम् ) [ कृती छेदने ] = छेदन-भेदन करनेवाली इस वासना को मैं ( उत्किरामि ) = निश्चय से उखाड़ फेंकता हूँ।
भावार्थ
भावार्थ — मानव-जीवन का ध्येय यही होना चाहिए कि ‘मैं इस अनन्त कारणों से, न जाने कब उत्पन्न हो जानेवाली अदृश्य वासना को अवश्य ही उखाड़ फेंकूँगा।
विषय
घातक प्रयोगों का निवारण।
भावार्थ
पूर्व मन्त्र से 'इन्दाय बृहतीं वाचं वद' इसकी अनुवृत्ति आती
है । हे विद्वान् पुरुष ! तू ( रक्षेहणम् ) राक्षस, दुष्ट पुरुषों के नाश करने वाली (बलगहनम् ) बलग-हन्' अर्थात् गुप्त हिंसा के प्रयोगों को विनाश करने वाली ( वैष्णवी ) यज्ञ, परस्पर संगतिकारिणी राष्ट्रनीति रूप ( बृहतीम् ) विशाल वेदवाणी का ( वद ) उपदेश कर । ( अहम् ) मैं (इदम्) इस प्रकार (तम् वलगम् ) उस गूढ़ हिंसा प्रयोग को (उत् किरामि) खोद कर परे करूं, (यम् ) जिस हिंसाकारी प्रयोग को ( मे ) मेरा (निष्टयः ) सन्तान, पुत्र आदि, (यम् ) जिल गुप्त घातक प्रयोग को ( अमात्यः ) मेरा पुत्र और जिसको अमात्य मन्त्री, या मेरे गृहका कोई सम्बन्धी या मेरा साथी, मेरे विपरीत (निचखान ) गाड़े। इसी प्रकार ( यम् ) जिसको ( मे समान: ) मेरे बल विद्या में समान या (असमानः) मेरे असमान, न्यून या अधिक बलशाली पुरुष (निचखान ) गाड़े ( तम् बलगम् ) उस गुप्त, संवृत घातक प्रयोग को भी ( इदम् अहम् ) मैं इस प्रकार प्रत्यक्ष रूप से ( उत् किरामि ) खोद डालूं । ( मे सबन्धुः ) मेरे कुलशील आदि में बन्धु के समान और (यम् ) जिस गुप्त प्रयोग को ( असबन्धुः ) बन्धु जनों से दूसरा व्यक्ति ( निचखान ) गाड़े ( इदम् ) यह ( अहम् ) मैं ( तं वलगम् ) उस गुप्त घातक प्रयोग को भी ( उत्किरामि ) उखाड़ दूं और ( यम् ) जिस गुप्त प्रयोग को ( सजातः ) मेरे साथ उत्पन्न भ्राता सहोदर भाई और (यम् ) जिल घातक प्रयोग को ( असजातः ) सहोदर भ्राता आदि से अतिरिक्त आदमी ( निचखान ) गाड़ दे ( तम् ) उसको भी मैं ( इदम् ) यह प्रत्यक्ष रूप में ( सत् किरामि ) उखाड़ दूं । इस प्रकार मै सब ( कृत्याम् ) घातक गुप्त क्रिया को ( उत् किरामि ) उखाड़ दूं, निर्मूल कर दूं ॥
इस मन्त्र में महर्षि दयानन्द का 'बल- गहनम्', 'बलगहन्' इत्यादि पाठ स्वीकार करना चिन्ता का विषय है॥
वलग=वल वल्ल संवरणे । संवृतरूपेण गच्छति इति बलगः । शत पथ [ का० ३ । ५ । ४ । ३७-१४ ] में 'वलगा कृत्या' का वर्णन किया है । यह वह कृत्या है जिसका अथर्ववेद का० १०।१।३१ तथा ५ । ३१ । १-१२ । में वर्णन किया गया है।।
टिप्पणी
२३- यशो देवता । दया० । इदमहं तइंलगमुद्रपामि ( ४ ), कृत्यां किरामि इति काण्व० । १ रक्षोहणम्। २ वैष्णवी।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
प्रजापतिःऋषिः।बलग उत्कृत्या कृत्या वा विष्णुर्यज्ञो वा देवता ( १ ) याजुषी बृहती ( २ ) स्वराड् ब्राह्मी उष्णिक् । ऋषभः ॥
विषय
सृष्टि से मनुष्यों को किस प्रकार का उपकार ग्रहण करना चाहिये, इस विषय का उपदेश किया है ।।
भाषार्थ
हे विद्वान् मनुष्य ! जैसे (बलगहनम् ) बलों का विलोडन करने (रक्षोहणम्) धार्मिक जनों से राक्षसों का हनन कराने वाले यज्ञ को तथा (वैष्णवीम्) व्यापक विष्णु की वाणी का अनुष्ठान करके जिस (बलगम्) बलदायक यज्ञ कोऔर [इदम् ] इस कर्म को (अहम्) यज्ञ करने वाला मैं (उत्किरामि) ऊँचा उठाता हूँ वैसे तू भी इसे ऊँचा उठा। जैसे (मे) मेरे (निष्ट्यः) यज्ञ करने वाला श्रेष्ठ विद्वान् (अमात्यः) मेधावी यज्ञभूमि का खनन करने वाले प्रधान भृत्यने (यम्) जिस यज्ञ को एवं (इदम्) भूगर्भ-विद्या के परीक्षास्थान आदि को (निचखान) खोदा है, वैसे तेरा भृत्य भी खोदे। और— जैसे (अहम्) भूगर्भविद्या का जानने वाला मैं (यम्) जिस पूर्वोक्त (बलगम्) बल प्राप्त कराने वाले यज्ञ को समुन्नत करता हूँ वैसे तू (तम् ) उस कृषि आदि यज्ञ को समुन्नत कर। और जैसे (मे) मेरे (समानः) सदृश वा (असमानः) असदृश व्यक्ति (यम्) जिस अध्ययन-अध्यापन रूप यज्ञ को और (इदम्) इस यज्ञ कर्म को (निचखान) नियमपूर्वक करता है वैसे तेरे समान वा असमान व्यक्ति भी किया करें । और जैसे (अहम्) मैं अध्यापक वा शिष्प (यम्) जिस पठन-पाठन नामक (बलगम्) आत्मिक-बल देने वाले यज्ञ को (उत्किरामि) बढ़ाता हूँ वैसे तू भी इस यज्ञ को बढ़ा। और-- जैसे मेरा (सबन्धुः) बन्धु के समान अर्थात् मित्र और (असबन्धुः) बन्धु के असमान अर्थात् अमित्र (यम्) जिस परस्पर रक्षा के निमित यज्ञ को और (इदम्) इस यज्ञ कर्म को (निचखान) गहराई तक ले जाता है, वैसे तेरा मित्र वा अमित्र भी इस यज्ञ को गहराई तक पहुँचाए। और जैसे (अहम् ) सबका मित्र मैं (यम्) जिस पूर्वोक्त (बलगम्) राज्यबल प्राप्त कराने वाले यज्ञ को (उत्किरामि) विस्तृत करता हूँ वैसे तू भो इसे विस्तृत कर। और-- जैसे (मे) मेरा (सजातः) साथी अथवा (असजातः) मुझ से छोटा वा बड़ा व्यक्ति (यम्) जिस उन्नत शिखर पर पहुँचाने वाले यज्ञ को एवं (कृत्याम्) क्रिया को (निचखान) नित्य करता है, वैसे तेरा साथी वा दूसरा तुझ से छोटा-बड़ा व्यक्तिभी इसे नित्य करें। और जैसे (अहम्) सबका मित्र मैं इन पूर्वोक्त सब कर्मों को (उत्किरामि) बढ़ाता हूँ, वैसे तू भी इन्हें बढ़ा ।। ५ । २३ ॥
भावार्थ
इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमा अलङ्कार है॥ सब मनुष्य ईश्वर की इस सृष्टि में धार्मिक विद्वानों का अनुकरण करें, अन्यों का नहीं। यह तात्पर्य है ।। ५ । २३ ।।
प्रमाणार्थ
(बलगहनम् ) यहाँ'गाहू' धातु से बहुल करके औणादिक 'क्यु' प्रत्यय और ह्रस्व है। (निष्ट्यः) यह शब्द 'निश' धातु से बहुल करके औणादिक 'त' प्रत्यय, तत्पश्चात् 'यत्' प्रत्यय करने पर सिद्ध होता है। इस मन्त्र की व्याख्या शत० (३।५।४।८-१२ ) में की गई है ॥ २३ ॥
भाष्यसार
१. सृष्टि से मनुष्य कैसा उपकार ग्रहण करें-- विद्वान् लोग बल अर्थात् शत्रु सेना का विलोडन करने वाले, धार्मिक पुरुषों के द्वारा राक्षसों का हनन करने वाले, बल को प्राप्त कराने वाले यज्ञकर्म का अनुष्ठान करें तथा वेदवाणी का भी प्रचार करें । यज्ञ से सबका समाधान करने वाले विद्वान् अपने मेधावी प्रधान भृत्य से यज्ञवेदि तथा भूगर्भविद्या की परीक्षा के लिये स्थान का खनन करावें। भूगर्भ विद्या का वेत्ता विद्वान् बलदायक इस भूगर्भविद्या रूप यज्ञ को समुन्नत करे। अध्यापक तथा अध्येता छात्र आत्मिक बल के देने वाले अध्ययन-अध्यापन रूप यज्ञ को नित्य बढ़ावें। विद्वानों के बन्धु तथा अबन्धु भी परस्पर रक्षा रूप यज्ञ का अनुष्ठान करें। विद्वान् पुरुष सबके मित्र होकर राज्यबल को प्राप्त कराने वाले यज्ञ का अनुष्ठान करें। विद्वानों के समान आयु वाले तथा छोटे वा बड़े पुरुष भी उत्कर्ष पर पहुँचाने वाले यज्ञकर्म का नित्य आचरण करें। धार्मिक विद्वानों के इस आचरण का सब मनुष्य अनुकरण करें । २. अलङ्कार–मन्त्र में उपमावाचक ‘इव’ आदि शब्द लुप्त हैं। इसलिये वाचकलुतोपमा अलङ्कार है। उपमा यह है कि धार्मिक विद्वानों के समान सब मनुष्य सृष्टि से उपकार ग्रहण करें ।। ५ । २३ ॥
मराठी (2)
भावार्थ
या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. ईश्वराच्या या सृष्टीत माणसांनी नेहमी विद्वानांचे अनुकरण केले पाहिजे. मूर्खांचे अनुकरण कधीही करू नये.
विषय
मनुष्यांनी सृष्टीपासून कोणते लाभ कोणत्या प्रकारे घ्यायला हवेत, याविषयी पुढील मंत्रात कथन केले आहे -
शब्दार्थ
शब्दार्थ - हे ज्ञानी वा जिज्ञासू मनुष्या, ज्याप्रमाणे मी म्हणजे (विद्वान, कुशल व अनुभवी मनुष्य) (बलगहनम्) शत्रूंच्या वा विघ्नकारी जनांच्या शक्तीचे दमन करतो व (रक्षोहणम्) दुष्टकर्मा राक्षसांचा नाश करणारे कर्म करतो आणि (वैष्णवीम्) सर्वव्यापी ईश्वराच्या वेदवाणीच्या अनुष्ठानाद्वारे (बलगम्) बलदायी यज्ञाचा (उत्किसनि) उत्कृष्टपणे प्रचार करतो (सर्वांना यज्ञकर्म करण्यासाठी प्रेरित करतो) (तम्) त्या यज्ञासाठी तू देखील (इदम्) या मनुष्याला व त्या मनुष्याला प्रेरणा देत जा (मे) माझा (निष्ट्यः) यज्ञकर्मात कुशल असलेला हा सहयोगी (अमात्यः) मेधावी विद्वान मनुष्य (यम्) ज्या यज्ञासाठी (उदय्) भूगर्भ-विद्येचे परीक्षण निरीक्षण करून विशिष्ट स्थानाला (बिचखान) शोध करतो व ते स्थान खणतो (भूगर्भातील धातू, द्रव आदी पदार्थ मिळवितो) (तम्) त्याप्रमाणे आवश्यक स्थानाला (धातूंच्या खाणी आदी) तुझ्या सेवकाकडून तूदेखील खणून घे. ज्याप्रमाणे (अहम्) भूगर्भविद्येचा ज्ञाता मी (यम्) ज्या (बलगम्) बलदायिनी कृषीसंहिता अथवा यज्ञाकरिता (इदम्) या खननरूप कर्म (शेतीसाठी नांगरणे व यज्ञकुंड वेदीसाठी खणणें)(उत्मिरामि) चांगल्याप्रमाणे करीत आहे वा करतो (तम्) ते तसे कर्म व आचरण तू देखील कर. ज्याप्रमाणे (मे) माझ्या (समानः) सारखा विद्वान व अनुभवी मनुष्य अथवा असमान (ज्ञान व विद्येमधे किंचित कमी असलेला) मनुष्य (यम्) जे व जसे (निचखान) भूमी खणतो, तुझ्या सेवकाने देखील त्याप्रमाणे खणावे. ज्याप्रमाणे (अहम्) अध्ययन व अध्यापन करणारा मी (इदम्) या अध्ययन-अध्यापन रूप कर्म (उत्किरामि) संपन्न करतो, तद्वत (तम्) तूही ते कर्म कर. ज्याप्रमाणे (मे) माझा (सबन्धुः) समान बंधु (सहायक) वा सारखा किंवा (असबन्धुः) असमान मनुष्य वा अमित्र (यम्) ज्या पालनरूप यज्ञ अथवा पालन कर्म (निचखान) करीत आहे, त्याप्रमाणे तुझ्या माणसाने देखील करावे. ज्याप्रमाणे (अहम्) सर्वांचे मित्र असलेला मी (यम्) ज्या (बलगम्) राज्य शक्ती प्राप्त करून देणारा यज्ञ अथवा (इदम्) या उत्तम कर्माला (उत्किरामि) संपन्न करतो, त्याप्रमाणे (तम्) तूही के कर्म कर. ज्याप्रमाणे (मे) माझा (सजातः) सहोदर भाऊ अथवा (असजातः) अन्य वंशात उत्पन्न मनुष्य (यम्) जो यज्ञ ना (कृत्याम्) उत्तम यज्ञविधी (निचखान) अवश्य करतो व (शंकारहित होऊन सश्रद्ध मनाने करतो) त्याप्रमाणे भावाने व अन्य सहायकाने देखील यज्ञ व यज्ञविधी पूर्ण करावा. जसे मी हे सर्व कर्म (उत्किरामि) करीत आहे, विधी करीत आहे, तसे तुम्ही सर्व जणांनी देखील अवश्य करावे. ॥23॥
भावार्थ
भावार्थ - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमा अलंकार आहे. सर्व जणांनी ईश्वराच्या या सृष्टीत नेहमी विद्वानांचे अनुकरण करावे. मुरखांचे अनुकरण कदापी करून नये. ॥23॥
इंग्लिश (3)
Meaning
O learned man, just as I with the aid of vedic speech, the Killer of fiends and infuser of strength, perform the invigorating sacrifice, so do thou. Just as my wise, and able man, expert in the science of yajna, performs the sacrifice or unearths this place to test it geologically, so shouldst do thy man. Just as I a geologist resort to strength-giving agriculture and the science of geology, so do thou. Just as my equal and unequal man geologically digs a place, so shouldst do thy man. Just as I a learner and teacher, perform the sacrifice, the giver of soul-force or practise this act of reading and teaching, so do thou. Just as my similar or dissimilar companion regularly performs this sacrifice so shouldst do thine. Just as I, the friend of all, perform this yajna, the giver of kindly power, or have recourse to the science of geology, so do thou. Just as my contemporary or non-contemporary performs this noble deed, so shouldst ever do thine. Just as I perform noble and virtuous deeds, so do thou.
Meaning
Just as I perform, refine and expand this yajna — an act that gathers strength, bestows strength of power, prosperity and happiness, and destroys negativity and evil, an act performed with the voice of the divine (Veda) for the divine — just as I do the yajna, you too do the same for advancement. What my dedicated friend or my chief assistant has done to dig up the vedi for knowledge of the earth, and as he has performed the yajna of research, so I do the act for enlightenment and you too do the same for progress. What my equal or my unequal has done and does in the field of education, the same I do for development and you too do the same for refinement. What the equal of my brother or the unequal of my brother has done and does for the advancement of the science of yajna, I do the same developmental act, and you too do the same — for expansion. What my brother, colleague or another higher or lower has done and does regularly for heightening the possibilities of yajna for the advancement of knowledge, prosperity and happiness, I do the same inspiring act and you too do the same for the higher life.
Translation
I hereby scatter around the wicked-killing and charm destroying power of the omnipresent Lord. (1) I dig out the conspiracy which my son or my minister has hatched for me. (2) I dig out the conspiracy which my equal or unequal has hatched for me. (3) І dig out the conspiracy which my relation or nonrelation has hatched for me. (4) I dig out the conspiracy which my kinsman or nonkinsman has hatched for me. (5)
Notes
Valagah, evil charm, used to harm the rivals; also the conspiracy. Valegahanam, charm-destroying. Nistyah, पुत्र:, son. Sabandhuh, relative. Sajatah, kinsman.
बंगाली (1)
विषय
সৃষ্টের্মনুষ্যৈঃ কীদৃশ উপকারো গ্রাহ্য ইত্যুপদিশ্যতে ॥
সৃষ্টি হইতে মনুষ্যগণকে কী প্রকার উপকার গ্রহণ করা উচিত, এই বিষয়ের উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে দেওয়া হইয়াছে ॥
पदार्थ
পদার্থঃ–হে বিদ্বান্ মনুষ্য! যেমন (অহম্) আমি (বলগহনম্) বলকে মন্থনকারী এবং (রক্ষোহণম্) রাক্ষসদেরকে হননকারী কর্ম এবং (বৈষ্ণবীম্) ব্যাপক ঈশ্বরের বেদবাণীর অনুষ্ঠান করিয়া (য়ম্) যে (বলগম্) বল প্রাপ্তকারী যজ্ঞকে (উৎকিরামি) উৎকৃষ্টতা পূর্বক প্রেরিত অর্থাৎ এই সংসারে প্রকাশিত করি (তম্) সেই যজ্ঞকে তুমিও সেইরূপ (ইদম্) ইহাকে প্রকাশিত কর এবং যেমন (মে) আমার (নিষ্ট্যঃ) যজ্ঞে কুশল (অমাত্যঃ) মেধাবী বিদ্বান্ মনুষ্য (য়ম্) যে যজ্ঞ বা (ইদম্) ভূগর্ভ বিদ্যার পরীক্ষা হেতু স্থান কে (নিচখান) নিঃসন্দেহ করে সেইরূপ (তম্) উহাকে তোমারও ভৃত্য খনন করুক । যেমন (অহম্) ভূগর্ভবিদ্যার জ্ঞাতা আমি (য়ম্) যে (বলগম্) বল প্রাপ্ত কারী কৃষি ইত্যাদি যজ্ঞ বা (ইদম্) খননরূপী কর্মকে (উৎকিরামি) ভাল প্রকার সম্পাদনা করি সেইরূপ (তম্) উহাকে তুমিও কর, যেমন (মে) আমার (সমানঃ) সদৃশ বা অসদৃশ মনুষ্য (য়ম্) যে কর্মকে (নিচখান) খনন করে সেইরূপ তোমরাও কর, যেমন (অহম্) পঠন-পাঠনকারী আমি (য়ম্) যে (বলগম্) আত্মবল প্রাপ্তকারী যজ্ঞ বা (ইদম্) এই পঠন-পাঠন রূপী কার্য্যকে (উৎকিরামি) সম্পন্ন করি সেইরূপ (তম্) উহাকে তুমিও কর, যেমন (মে) আমার (সবন্ধুঃ) তুল্য বন্ধু মিত্র বা (অসবন্ধুঃ) তুল্য বন্ধু রহিত অমিত্র (য়ম্) যে পালনকারী যজ্ঞ বা এই কর্মকে (নিচখান) নিঃসন্দেহ করে সেইরূপ উহাকে তুমিও কর, যেমন (অহম্) সকলের মিত্র আমি (য়ম্) যে (বলগম্) রাজ্যবল প্রাপ্তকারী যজ্ঞ বা (ইদম্) এই কার্য্যকে (উৎকিরামি) সম্পন্ন করি সেইরূপ (তম্) উহা তুমিও কর, যেমন (সজাতঃ) সজাত (অসজাতঃ) অসজাত মনুষ্য (য়ম্) যে যজ্ঞ বা (কৃত্যাম্) উত্তম ক্রিয়াকে (নিচখান) নিঃসন্দেহ করে সেইরূপ তুমিও এই যজ্ঞ বা এই ক্রিয়াকে নিঃসন্দেহ কর । যেমন আমি এই সব কর্ম (উৎকিরাম) সম্পাদন করি সেইরূপ তুমিও কর ॥ ২৩ ॥
भावार्थ
ভাবার্থঃ–এই মন্ত্রে বাচকলুপ্তোপমালঙ্কার আছে । মনুষ্যদিগকে ঈশ্বরের এই সৃষ্টিতে বিদ্বান্দিগের অনুসরণ সর্বদা করা এবং মূর্খদিগের অনুসরণ কখনও করা উচিত নহে ॥ ২৩ ॥
मन्त्र (बांग्ला)
র॒ক্ষো॒হণং॑ বলগ॒হনং॑ বৈষ্ণ॒বীমি॒দম॒হং তং ব॑ল॒গমুৎকি॑রামি॒ য়ং মে॒ নিষ্ট্যো॒ য়ম॒মাত্যো॑ নিচ॒খানে॒দম॒হং তং ব॑ল॒গমুৎকি॑রামি॒ য়ং মে॑ সমা॒নো য়মস॑মানো নিচ॒খানে॒দম॒হং তং ব॑ল॒গমুৎকি॑রামি॒ য়ং মে॒ সব॑ন্ধু॒র্য়মস॑বন্ধুর্নিচ॒খানে॒দম॒হং তং ব॑ল॒গমুৎকি॑রামি॒ য়ং মে॑ সজা॒তো য়মস॑জাতো নিচ॒খানোৎকৃ॒ত্যাং কি॑রামি ॥ ২৩ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
রক্ষোহণমিত্যস্যৌতথ্যো দীর্ঘতমা ঋষিঃ । য়জ্ঞো দেবতা । আদ্যস্য য়াজুষী বৃহতী ছন্দঃ । মধ্যমঃ স্বরঃ ॥ বৈষ্ণবীমিত্যস্যাসুরী গায়ত্রী ছন্দঃ । ষড্জঃ স্বরঃ ॥ মধ্যমস্য (য়ং মে নিষ্ট্য ইত্যস্য) স্বরাড্ব্রাহ্ম্যনুষ্টুপ্ ছন্দঃ । গান্ধারঃ স্বরঃ । য়ং মে সবন্ধুরিত্যুত্তরস্য স্বরাড্ব্রাহ্ম্যুষ্ণিক্ ছন্দঃ । ঋষভঃ স্বরঃ ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal