Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 5

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 5/ मन्त्र 7
    ऋषिः - गोतम ऋषिः देवता - सोमो देवता छन्दः - आर्षी बृहती,आर्षी जगती स्वरः - मध्यमः, निषाद
    114

    अ॒ꣳशुर॑ꣳशुष्टे देव सो॒माप्या॑यता॒मिन्द्रा॑यैकधन॒विदे॑। आ तुभ्य॒मिन्द्रः॒ प्याय॑ता॒मा त्वमिन्द्रा॑य प्यायस्व। आप्या॑यया॒स्मान्त्सखी॑न्त्स॒न्न्या मे॒धया॑ स्व॒स्ति ते॑ देव सोम सु॒त्याम॑शीय। एष्टा॒ रायः॒ प्रेषे भगा॑यऽऋ॒तमृ॑तवा॒दिभ्यो॒ नमो॒ द्यावा॑पृथि॒वीभ्या॑म्॥७॥

    स्वर सहित पद पाठ

    अ॒ꣳशुर॑ꣳशु॒रित्य॒ꣳशुःऽअ॑ꣳशुः। ते॒। दे॒व॒। सो॒म॒। आ। प्या॒य॒ता॒म्। इन्द्रा॑य। ए॒क॒ध॒न॒विद॒ऽइत्ये॑कधन॒ऽविदे॑। आ। तुभ्य॑म्। इन्द्रः॑। प्याय॑ताम्। आ। त्वम्। इन्द्रा॑य। प्या॒य॒स्व॒। आ। प्या॒य॒य॒। अ॒स्मान्। सखी॑न्। स॒न्न्या। मे॒धया॑। स्व॒स्ति। ते॒। दे॒व॒। सो॒म॒। सु॒त्याम्। अ॒शी॒य॒। एष्टा॒ इत्याऽइ॑ष्टाः। रायः॑। प्र। इ॒षे। भगा॑य। ऋ॒तम्। ऋ॒त॒वादिभ्य॒ इत्यृ॑तवा॒दिऽभ्यः॑। नमः॑। द्यावा॑पृथि॒वीभ्या॑म् ॥७॥


    स्वर रहित मन्त्र

    अँशुरँशुष्टे देव सोमाप्यायतामिन्द्रायैकधनविदे । आ तुभ्यमिन्द्रः प्यायतामा त्वमिन्द्राय प्यायस्व । आप्याययास्मान्त्सखीन्त्सन्या मेधया स्वस्ति ते देव सोम सुत्यामशीय । एष्टा रायः प्रेषे भगायऽऋतमृतवादिभ्यो नमो द्यावापृथिवीभ्याम् ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    अꣳशुरꣳशुरित्यꣳशुःऽअꣳशुः। ते। देव। सोम। आ। प्यायताम्। इन्द्राय। एकधनविदऽइत्येकधनऽविदे। आ। तुभ्यम्। इन्द्रः। प्यायताम्। आ। त्वम्। इन्द्राय। प्यायस्व। आ। प्यायय। अस्मान्। सखीन्। सन्न्या। मेधया। स्वस्ति। ते। देव। सोम। सुत्याम्। अशीय। एष्टा इत्याऽइष्टाः। रायः। प्र। इषे। भगाय। ऋतम्। ऋतवादिभ्य इत्यृतवादिऽभ्यः। नमः। द्यावापृथिवीभ्याम्॥७॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 5; मन्त्र » 7
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    पुनस्ते कीदृशौ विद्वांश्चेत्युपदिश्यते॥

    अन्वयः

    हे सोम देवेश्वर विद्वन्! विद्युद्वा यतस्ते तव तस्या वा सामर्थ्यमंशुरंशुरङ्गमङ्गं सोमेनाप्यायतामाप्यायति वेन्द्रः सोमो भवानियं वैकधनविद इन्द्राय तुभ्यं मह्यं वा प्यायतामाप्यायति वा त्वमिन्द्राय प्यायस्व वर्धयस्व वर्धयेद् वाऽतः सखीनस्मान् सन्न्याः मेधया प्यायस्वाप्याययाप्याययेद् वा यतोऽहं सुत्यां दिव्यगुणसम्पन्नो भूत्वेष्टा रायोऽशीय यैरिषे भगायर्तवादिभ्यो विद्वद्भ्य एतद्धनं दत्त्वा सत्यां विद्यां द्यावापृथिवीभ्यामन्नं च प्राप्य सर्वाणि सुखानि प्राप्नुयाम्॥७॥

    पदार्थः

    (अंशुरंशुः) अवयवोऽवयवः। अत्राशूङ्व्याप्तौ संघाते भोजने चेत्यस्माद् बाहुलकादौणादिक उप्रत्ययो नुमागमश्च। (ते) तव तस्या वा (देव) दिव्यगुणैः सम्पन्नेश्वर, विद्युद् विद्वन् वा (सोम) सकलपदार्थानां जनक! प्रकाशिके! वा (आ) समन्तात् (प्यायताम्) वर्धयताम्। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः। (इन्द्राय) परमैश्वर्ययुक्ताय (एकधनविदे) य एकेन धर्मेण विज्ञानेन वा धनं विन्दति तस्मै (आ) अभितः (तुभ्यम्) अध्यापकाय मह्यमध्येत्रे वा (इन्द्रः) परमात्मा, विद्युद्वा (प्यायताम्) (आ) सर्वतः (इन्द्राय) दुःखविदारणाय (प्यायस्व) वर्धस्व, वर्धयेद्वा (आ) अभितः (प्यायय) वर्धय, वर्धयति वा (अस्मान्) (सखीन्) सुहृदः (सन्न्या) समानान् पदार्थान्नयति यया तया (मेधया) प्रज्ञया (स्वस्ति) सुखम् (ते) तव, तस्याः सकाशाद्वा (देव) दिव्यगुणप्रद, प्रदानहेतुर्वा (सोम) प्रेरक, प्रेरिका वा (सुत्याम्) सुन्वन्ति यया क्रियया तस्याम् (अशीय) व्याप्नुयां प्राप्नुयाम् (एष्टाः) सर्वत इष्टकारिणः (रायः) धनसमूहाः (प्र) प्रकृष्टार्थे (इषे) अन्नायेच्छायै वा (भगाय) ऐश्वर्याय (ऋतम्) यथार्थम् (ऋतवादिभ्यः) ऋतं वदितुं शीलं येषां तेभ्यः सत्यवादिभ्यो विद्वद्भ्यः (नमः) सत्कारमन्नम् (द्यावापृथिवीभ्याम्) प्रकाशभूमिभ्याम्। अयं मन्त्रः (शत॰३। ४। ३। १८-२१) व्याख्यातः॥७॥

    भावार्थः

    अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्यैः परमेश्वरमुपास्य विद्वांसमुपाचर्य्य विद्युद्विद्यां प्रचार्य्य शरीरात्मपुष्टिकरानोषधिसमूहान् धनसमुदायांश्च संगृह्य वैद्यकविद्यानुसारेण सर्वानन्दा भोक्तव्याः॥७॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    पुनस्ते कीदृशौ विद्वांश्चेत्युपदिश्यते॥

    सपदार्थान्वयः

    हे सोम सकलपदार्थानां जनक! देव=ईश्वर! विद्वन् दिव्यगुणैः सम्पन्नेश्वर विद्वन् वा! यतस्ते सामर्थ्यमंशुरंशुः=अङ्गमङ्गम् अवयवोऽवयवः सोमेनाप्यायतां समन्ताद् वर्धयताम्। इन्द्रः परमात्मा सोमः प्रेरको भवान् एकधनविदे य एकेन धर्मेण धनं विन्दति तस्मै इन्द्राय परमैश्वर्ययुक्ताय तुभ्यं अध्यापकाय मह्यं अध्येत्रे वा [आ] प्यायताम् अभितो वर्धयताम्, त्वमिन्द्राय परमैश्वर्ययुक्ताय [आ] प्यायस्व=वर्धयस्व, सर्वतो वर्धस्व । अतः सखीन् सुहृदः अस्मान् सन्न्या समानान्पदार्थान् नयति यया तया मेधया प्रज्ञया [आ] प्यायस्व=आप्यायय, सर्वतो वर्धस्व। [देव] दिव्यगुणप्रद! यतोऽहं [ते] तव सुत्यां सुन्वन्ति यया क्रियया तस्यां दिव्यगुणसम्पन्नो भूत्वा एष्टाः सर्वतः इष्टकारिणः रायः धनसमूहान् अशीय व्याप्नुयाम्=प्राप्नुयाम् । यैः[प्र] इषे प्रकृष्ट-अन्नाय प्रकृष्ट-इच्छायै वा भगाय ऐश्वर्याय ऋतवादिभ्यः=विद्वद्भ्यः ऋतं वदितुं शीलं येषां तेभ्यः सत्यवादिभ्यो विद्वद्भ्यः, एतद् धनं दत्त्वा [ऋतम्]=सत्यां विद्यां यथार्थम् द्यावापृथिवीभ्यां प्रकाशभूमिभ्याम् [नमः]=अन्नंसत्कारमन्नंच प्राप्य[स्वस्ति]=सर्वाणि सुखानि प्राप्नुयाम् ॥ ५ । ७ ।। [विद्युत्] सपदार्थान्वयः--हे सोम=विद्युत्! सकलपदार्थानां प्रकाशिके! यतस्ते=तस्याः सामर्थ्यमंशुरंशुः=अङ्गमङ्गम् अवयवोऽवयवः सोमेनाप्यायतां समन्ताद् वर्धयताम्। इन्द्रः विद्युद् [सोम] सोमः प्रेरिका एकधनविदे य एकेन विज्ञानेन धनं विन्दति तस्मै इन्द्राय परमैश्वर्ययुक्ताय तुभ्यम् अध्यापकाय मह्यम् अध्येत्रे वा [आ] प्यायताम्=आप्यायति अभितो वर्धयति। त्वमिन्द्राय परमैश्वर्ययुक्ताय [आ] प्यायस्व। अतः सखीन् सुहृदः अस्मान् सन्न्याः समानान् पदार्थान् नयति यया तयामेधया प्रज्ञया [आ] प्यायस्व=आप्याययेत् सर्वतो वर्धयेत्। [देव] दिव्यगुणप्रदानहेतु: यतोऽहं [ते] तव सुत्यां सुन्वन्ति यया क्रियया तस्यां दिव्यगुणसम्पन्नो भूत्वाएष्टाः सर्वत इष्टकारिणः रायः धनसमूहान् अशीय व्याप्नुयाम्=प्राप्नुयाम्। यैः [प्र] इषे प्रकृष्ट-अन्नाय प्रकृष्ट इच्छायैवा (भगाय) ऐश्वर्याय ऋतवादिभ्यः=विद्वद्भ्यः, ऋतं वदितुं शील येषां तेभ्यः सत्यवादिभ्यो विद्वद्भ्यः एतद् धनं दत्वा[ऋतम्]=सत्यां विद्यां यथार्थम् द्यावापृथिवीभ्यां प्रकाशभूमिभ्याम्[नमः]=अन्नं सत्कारमन्नं च प्राप्य [स्वस्ति]=सर्वाणि सुखानि प्राप्नुयाम् ।। ५ । ७ ।। [हे सोम! देव=ईश्वर! विद्वन् ! यतस्ते सामर्थ्यमंशुरंशु=अङ्गमङ्गं सोमेनाप्यायताम्,अहं.........रायोऽशीय, [स्वस्ति]=सर्वाणि सुखानि प्राप्नुयाम्]

    पदार्थः

    (अंशुरंशुः) अवयवोऽवयवः। अत्राशूङ्व्याप्तौ संघाते भोजने चेत्यस्माद्बाहुलकादौणादिक उप्रत्ययो नुमागमश्च (ते) तव तस्या वा (देव) दिव्यगुणैः संपन्नेश्वरविद्युद्विद्वन् वा (सोम) सकलपदार्थानां जनक! प्रकाशिके! वा (आ) समन्तात् (प्यायताम्) वर्धयताम्। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः (इन्द्राय) परमैश्वर्ययुक्ताय (एकधनविदे) य एकेन=धर्मेण विज्ञानेन वा धनं विन्दति तस्मै (आ) अभितः (तुभ्यम्) अध्यापकाय मह्यमध्येत्रे वा (इन्द्रः) परमात्मा, विद्युद्वा (प्यायताम्) (आ) सर्वतः (इन्द्राय) दुःखविदारणाय (प्यायस्व) वर्धस्व, वर्धयेद्वा (आ) अभितः (प्यायय) वर्धय, वर्धयति वा (अस्मान्) (सखीन्) सुहृदः (सन्न्या) समानान्पदार्थान्नयति यया तया (मेधया) प्रज्ञया (स्वस्ति) सुखम् (ते) तव, तस्याः सकाशाद्वा (देव) दिव्यगुणप्रद, प्रदानहेतुर्वा (सोम) प्रेरक, प्रेरिका वा (सुत्याम्) सुन्वन्ति यया क्रियया तस्याम् (अशीय) व्याप्नुयां=प्राप्नुयाम् (एष्टाः) सर्वत इष्टकारिण: (रायः) धनसमूहाः (प्र) प्रकृष्टार्थे (इषे) अन्नायेच्छायै वा (भगाय) ऐश्वर्याय (ऋतम्) यथार्थम् (ऋतवादिभ्यः) ऋतं वदितुं शीलं येषां तेभ्यः सत्यवादिभ्यो विद्वद्भ्यः (नमः) सत्कारमन्नम् (द्यावापृथिवीभ्याम्) प्रकाशभूमिभ्याम्॥ अयं मंत्रः शत० ३। ४ । ३ । १८-२१ व्याख्यातः ॥ ७ ॥ [ईश्वरो विद्वाँश्च]

    भावार्थः

    अत्र श्लेषालङ्कारः ॥ मनुष्यैः परमेश्वरमुपास्य, विद्वांसमुपाचर्य, विद्युद्विद्यां प्रचार्य, शरीरात्मपुष्टिकरानोषधिसमूहान् धनसमुदायाँश्च संगृह्य वैद्यकविद्यानुसारेण सर्वानन्दा भोक्तव्याः ।। ५ । ७ ।।

    विशेषः

    गोतमः। सोमः=ईश्वरो, विद्युत् विद्वांश्च॥ आद्यस्यार्षी बृहती। मध्यमः। आप्यायेत्यन्तस्यार्षी जगती। निषादः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (4)

    विषय

    फिर वह ईश्वर, बिजुली और विद्वान् कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

    पदार्थ

    हे (सोम) पदार्थविद्या को जानने वा (देव) दिव्यगुणसम्पन्न जगदीश्वर। विद्वन्! विद्युत् वा जिससे (ते) आप वा इस विद्युत् का सामर्थ्य (अंशुरंशुः) अवयव-अवयव, अङ्ग-अङ्ग को (आप्यायताम्) रक्षा से बढ़ा अथवा बढ़ाती है (इन्द्रः) जो आप वा बिजुली (एकधनविदे) अर्थात् धर्मविज्ञान से धन को प्राप्त होने वाले (इन्द्राय) परमैश्वर्य्ययुक्त मेरे लिये (आप्यायताम्) बढ़ावे वा बढ़ाती है (आप्यायस्व) वृद्धियुक्त कीजिये वा करती है। वह आप बिजुली आदि पदार्थ के ठीक-ठीक अर्थों की प्राप्ति को (सन्न्या) प्राप्ति कराने वाली (मेधया) प्रज्ञा से (अस्मान्) हम (सखीन्) सब के मित्रों को (आप्यायस्व) बढ़ाइये वा बढ़ावे, जिससे (स्वस्ति) सुख सदा बढ़ता रहे। (सोम) हे पदार्थविद्या को जानने वाले ईश्वर वा विद्वन्! आप की शिक्षा वा बिजुली की विद्या से युक्त होकर मैं (सुत्याम्) उत्तम-उत्तम उत्पन्न करने वाली क्रिया में कुशल होके (इषे) सिद्धि की इच्छा वा अन्न आदि (भगाय) ऐश्वर्य्य के लिये (एष्टाः) अभीष्ट सुखों को प्राप्त कराने वाले (रायः) धनसमूहों को (अशीय) प्राप्त होऊं और (ऋतवादिभ्यः) सत्यवादी विद्वानों को यह धन देके सत्य विद्या और (द्यावापृथिवीभ्याम्) प्रकाश वा भूमि से (नमः) अन्न को प्राप्त होऊं॥७॥

    भावार्थ

    इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि परमेश्वर की उपासना, विद्वान् की सेवा और विद्युत् विद्या का प्रचार करके शरीर और आत्मा को पुष्ट करने वाली ओषधियों और अनेक प्रकार के धनों का ग्रहण करके चिकित्सा शास्त्र के अनुसार सब आनन्दों को भोगें॥७॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    धन-मेधा-शक्ति

    पदार्थ

    गत मन्त्र के व्रतपालन व तपस्या का आधार ‘शरीर में सोम की रक्षा’ है, अतः कहते हैं कि हे ( देव सोम ) = दिव्य गुणों के उत्पन्न करनेवाले सोम [ वीर्यशक्ते ]! ( ते अंशुःअंशुः ) = तेरा एक-एक कण ( एकधनविदे ) = ज्ञान-रूप मुख्य [ एक ] धन को प्राप्त करनेवाले ( इन्द्राय ) = जितेन्द्रिय पुरुष के लिए ( आप्यायताम् ) = वर्धन का कारण बने [ ओप्यायी वृद्धौ ]। हे सोम! ( इन्द्रः ) = जितेन्द्रिय पुरुष ( तुभ्यं प्यायताम् ) = तेरे लिए वृद्धि का कारण हो, ( त्वम् ) = तू ( इन्द्राय प्यायस्व ) = उस जितेन्द्रिय पुरुष की वृद्धि का कारण बन। रक्षा किया हुआ सोम रक्षा करनेवाले की वृद्धि का कारण बनता है। यह सोम हमें उस सोम = शान्त ब्रह्म का सखा बनाता है। इस सोम के द्वारा हम उस सोम को प्राप्त करते हैं।

    २. हे ( सोम ) = शान्त परमात्मन्! ( अस्मान् सखीन् ) = हम मित्रों को ( सन्न्या ) = संभजनीय [ सेवनीय ] धन की प्राप्ति से ( मेधया ) = बुद्धि से ( आप्यायय ) = बढ़ाइए, जिससे ( स्वस्ति ) = हमारे जीवन की स्थिति उत्तम हो। इसी उत्तमता के लिए हे ( देव सोम ) = दिव्य गुणों के उत्पादक सोम! ( ते सुत्याम् ) = तेरे सवन को ( अशीय ) = मैं प्राप्त करूँ, अर्थात् मैं सोम को अपने में उत्पन्न करूँ [ सुत्याम् ] और उसे शरीर में ही व्याप्त करने का प्रयत्न करूँ [ अशीय ]।

    ३. ( आ इष्टा रायः ) = हमें इष्ट धन सर्वथा प्राप्त हों। ( प्र इषे ) = हम अन्न-प्राप्ति के लिए आगे बढ़ें। ( भगाय ) = हम ज्ञानादि ऐश्वर्यों के लिए निरन्तर बढ़ें। 

    ४. ( ऋतवादिभ्यः ) = जो अपने जीवन से ऋत का कथन करते हैं, अर्थात् जिनका जीवन बड़ा नियमित है, उनसे ( ऋतम् ) = हम ऋत का ग्रहण करें। उनका अनुकरण करते हुए ऋत का पालन करनेवाले बनें।

    ५. ( द्यावापृथिवीभ्यां नमः ) = हम द्युलोक से पृथिवीलोक तक सभी के लिए नमस्कार करते हैं। सज्जनों को ही नहीं दुर्जनों को भी ‘नमः’ कहते हैं। दुर्जनं प्रथमं वन्दे सज्जनं तदनन्तरम् इस सूक्ति को हम भूलते नहीं। दुर्जन को विरोधी बनाना व्यर्थ की अशान्ति मोल लेना है।

    भावार्थ

    भावार्थ — हम सोम की रक्षा करते हैं, परिणामतः धन, शक्ति व मेधा को प्राप्त करते हैं। हमारा जीवन ऋत का पालन करनेवाला होता है। हम किसी के भी साथ व्यर्थ विवाद के झगड़े में नहीं पड़ते।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    राष्ट्र और राजा का सम्बन्ध ब्रह्मरस और योगी ।

    भावार्थ

    हे ( देव सोम) प्रकाशस्वरूप सोम् ! सर्वोत्पादक, सर्वप्रेरक परमेश्वर या परब्रह्मानन्द ! ( ते अंशुः अंशुः ) तेरा प्रत्येक अंशु, तेरा प्रत्येक अंशु,तेरी प्रत्येक व्यापक शक्ति ( एकधन विदे ) एक विज्ञान मात्र धन को लाभ करने वाले, ( इन्द्राय )परमैर्श्य युक्त ज्ञानसम्पन्न आत्मा को ( आप्यायताम् ) बढावे, उसको शक्ति प्रदान करें। (इन्द्रः ) और वह इन्द्र ( तुभ्यम् ) तुझे ( आप्यायताम् ) बढ़ावें, ( त्वम् ) तू ( इन्द्राय ) इन्द्र को ( आप्याययस्व ) बढ़ा । ( अस्मान् सखीन् ) हम मित्रों को भी ( सन्न्या मेधया ) सत् स्वरूप परमेश्वर तक पहुंचाने वाली मेधा, धारणवती प्रज्ञा से ( आप्यायय) बढ़ा, तृप्त कर । हे ( देव सोम ) प्रकाश स्वरूप सोम ! योग समाधि द्वारा प्राप्त ब्रह्मानन्द रस ! हम ( स्वस्ति ) सुखपूर्वक ( ते ) तेरे ( सुत्याम् ) आनन्द रसकी प्राप्ति को ( अशीय ) लाभ करें । हे सोम परमेश्वर ! ( आ इष्टाः ) सब प्रकार से इष्ट ( रायः ) ऐश्वयों को  ( इषे ) अन्न और उत्तम कामना और ( भगाय ) ऐश्वर्य की प्राप्ति के लिये ( प्र ) उत्तम रीति से प्राप्त करें । ( ऋतवादिभ्यः ) सत्यवादी पुरुषों से हम ( ऋतम् ) सत्य ज्ञान प्राप्त करें और (द्यावापृथिवीभ्याम् ) द्यौ और पृथिवी से हम (नमः) अन्न प्राप्त करें ॥ 
    राष्ट्र पक्ष में- हे सोम राष्ट्र ! तेरा एक अंशु एक मात्र धन के स्वामी राजा को बढावे, या उसके लिये बढें । तुझे इन्द्र राजा बढावे । तू राजा के लिये वृद्धि को प्राप्त हो। हमारे मित्र राष्ट्र को ( सन्न्या मेधया ) सम्मार्ग- में लेजाने वाली बुद्धि से बढा । सुख पूर्वक हम तेरी । सुत्या) प्रेरक आज्ञा, या शासन व्यवस्था में रह कर इष्ट धनों को प्राप्त करें । उत्तम अन्न ऐश्वर्य लाभ करें । सत्यज्ञानियों से ज्ञान और द्यौ पृथिवी में से अन्न प्राप्त करें । इसी प्रकार हे सोम ! हे शिष्य ! एक मात्र विज्ञान के धनी आचार्य के लिये तेरा प्रत्येक अंग बढ़े, तुझे वह बढ़ावे, तू उसे बढ़ावे । हमारे स्नेहियों को सन्मार्गगामिनी बुद्धि से बढ़ा । तेरी ज्ञान प्राप्ति में हम धन प्राप्त करें। तू ज्ञानियों से ज्ञान प्राप्त कर । द्यौ और पृथिवी से बल, धन, अन प्राप्त कर । इस प्रकार भित्र २ प्रकरण में मन्त्रार्थ जानना चाहिये ॥

    टिप्पणी

     ७ अग्निदेवतेति माधवः । लिंगोक्ता इति० सर्वा० । ० सुत्यामुदृचमशीय' । ० ' नमः पृथिव्यै ।` इति काण्व० ॥  १ अशुरम्। २ आप्याय। 

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

     प्रजापतिःऋषिः।सोमो देवता । ( १ ) आर्षी बृहती । मध्यमः । (२) आर्षी जगती । निषादः ॥ प्रकृतिर्वा छन्दः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    फिर वह ईश्वर, बिजुली और विद्वान् कैसे हैं, इस विषय का उपदेश किया है॥

    भाषार्थ

    हे (सोम) सब पदार्थों के उत्पत्ति-कर्त्ता(देव) दिव्य गुणों से युक्त ईश्वर वा विद्वान् ! जिससे आपका सामर्थ्य (अंशुरशुः ) प्रत्येक अङ्ग को सोम=पुष्टिकारक औषधियों से (आप्यायताम्) बढ़ाता है, और (इन्द्र) परमात्मा (सोमः) सब को प्रेरणा देने वाले आप (एकधनविदे) एक धर्म से धन को प्राप्त करने वाले (इन्द्राय) परमैश्वर्य से युक्त (तुभ्यम्) अध्यापक को (तुभ्यम्) और मुझ अध्येता को (आप्यायताम्) सब ओर से बढ़ाते हो, और आप (इन्द्राय) परम ऐश्वर्य युक्त पुरुष को (आप्यायस्व) सब ओर से बढ़ाते हो,इसलिए (सखीन्) हम मित्रों को (सन्न्या)प्रत्येक पदार्थ को प्राप्त कराने वाली (मेधया) बुद्धि से (आप्यायस्व) सब ओर से बढ़ाइये । [देव] हे दिव्य गुणों के दाता ईश्वर वा विद्वान्! जिससे मैं (ते) आपकी (सुत्याम्) सवनक्रिया में दिव्य गुणों से सम्पन्न= चतुर होकर (एष्टाः) सब ओर से हितकारक (रायः) धनों को (अशीय) प्राप्त करूँ । जिनसे (प्र-इषे) उत्तम अन्न और उत्तम इच्छा तथा (भगाय) ऐश्वर्य प्राप्ति के लिए (ऋतवादिभ्यः) सत्य भाषण करने वाले विद्वानों को धन प्रदान करके (ऋतम्) सत्य विद्या को तथा (द्यावापृथिवीभ्याम्) सूर्य और पृथिवी के द्वारा (नमः) सत्कार तथा उत्तम अन्न को प्राप्त करके (स्वस्ति) सब सुखों को प्राप्त करूं ॥ ५ । ७ ।। [विद्युत्] भाषार्थ-- हे (सोम) सब पदार्थों को प्रकाशित करने वाली विद्युत्! (ते) आपकी शक्ति (अंशुरंशुः) प्रत्येक अवयव को सोम=पुष्टि कारक धनों से (आप्यायताम्) सब ओर से बढ़ाती है। (इन्द्रः) विद्युत् (सोम) जो गति देने वाली है वह (एकधनविदे) एक विज्ञान से धन को प्राप्त करने वाले (इन्द्राय) परमैश्वर्य से युक्त (तुभ्यम्) अध्यापक (मह्यम्) और मुझ अध्येता को (आप्यायताम्) सब ओर से बढ़ाती है, वह (इन्द्राय) परम ऐश्वर्य युक्त पुरुष को (आप्यायस्व) सब ओर से समृद्ध करे । इसलिये–(सखीन्) हम मित्रों को (सन्न्याः) सब पदार्थों को प्राप्त कराने वाली (मेधया) बुद्धि से (आप्यायस्व) सब ओर से बढ़ायें । हे (देव) दिव्य गुणों को प्रदान करने वाली विद्युत्! जिससे मैं (ते) तुम्हारी (सुत्याम्) सवन-क्रिया में दिव्य गुणों से सम्पन्न होकर (एष्टाः) सर्व हितकारी (रायः) धनों को (अशीय) प्राप्त करूँ। और--जिनसे (प्रेषे) उत्तम अन्न वा उत्तमइच्छा तथा (भगाय) ऐश्वर्य प्राप्ति के लिये (ऋतवादिभ्यः) सत्यवादी विद्वानों के लिए यह धन प्रदान करके (ऋतम्) विद्युत्-विषयक सत्य विद्या को और (द्यावापृथिवीभ्याम्) सूर्य तथा भूमि से (नमः) सत्कार और अन्न को प्राप्त करके (स्वस्ति) सब सुखों को प्राप्त करूँ ।। ५ । ७ ।।

    भावार्थ

    इस मन्त्र में श्लेष अलङ्कार है । सब मनुष्य, परमेश्वर की उपासना, विद्वानों की सेवा और विद्युत् विद्या का प्रचार करके, शरीर और आत्मा को पुष्ट करने वाली औषधियों और धनों के संग्रह से वैद्यक विद्या के अनुसार व्यवहार करके सब आनन्दों को भोगें ।। ५ । ७ ।।

    प्रमाणार्थ

    (अंशुः) यह शब्द व्याप्ति, संघात और भोजन अर्थ वाली 'अशूङ्' धातु से बहुल करके औणादिक 'उ' प्रत्यय और 'नुम्' का आगम करने पर सिद्ध होता है। (प्यायताम्) वर्धयताम् । यहाँ‘णिच्’ प्रत्यय का अर्थ अन्तर्भावित है। इस मन्त्र की व्याख्या शत० (३।४।३ । १८-२१) में की गई है ।। ५ । ७ ।। [ईश्वर और विद्वान्]

    भाष्यसार

    १. ईश्वर--सब पदार्थों को उत्पन्न करने वाला, दिव्य गुणों से सम्पन्न वह शरीर और आत्मा को पुष्ट करने वाली औषधियों से हमें शक्तिशाली बनाता है। सबको प्रेरणा देने वाला परमात्मा धर्म से धन कमाने वाले धनी अध्यापक और अध्येता को समृद्ध बनाता है। अपने उपासक मित्रों को सब पदार्थों को प्राप्त कराने वाली मेधा बुद्धि प्रदान करता है। जो उस दिव्य गुणों के दाता परमेश्वर की सवन क्रिया में कुशल हैं उन्हें सब अभीष्ट धन प्रदान करता है। २. विद्वान्-- दिव्यगुणों से सम्पन्न विद्वान् ईश्वर से उत्पन्न की हुई शरीर और आत्मा को पुष्ट करने वाली औषधियों से अपने प्रत्येक अङ्ग को बलवान् बनाता है। एकमात्र धर्म से धन को कमाकर परमैश्वर्य युक्त होकर अध्ययन-अध्यापन से वृद्धि को प्राप्त होता है। अपने मित्रों को मेधा बुद्धि से युक्त करता है। दिव्यगुणों को प्रदान करने वाला विद्वान् सवन-क्रिया में दिव्य गुणों से सम्पन्न होकर सर्वहितकारी धनों को प्राप्त कराता है। सब मनुष्य उत्तम अन्न, उत्तम कामना की सिद्धि एवं परम ऐश्वर्य की प्राप्ति के लिए ऐसे सत्यवादी विद्वानों को सत्कारपूर्वक पुष्कल धन प्रदान से सत्यविद्या को ग्रहण करके सब सुखों को प्राप्त करें। ३. विद्युत्--यह विद्युत् सब पदार्थों को प्रकाशित करने वाली है। यह शरीर के प्रत्येक अङ्ग को पुष्टिकारक धनों से शक्तिशाली बनाती है। विद्युत् सबको गति देने वाली है। एकमात्र विज्ञान से धन कमाने वाले ऐश्वर्यशालो विद्युत् के अध्यापक और अध्येता को समृद्ध बनाती है। विद्युत्-विद्या से प्रेम करने वाले अपने मित्रों को सब पदार्थों को (मेधा) आशु ग्रहण करने वाली शक्ति से बढ़ाती है। यह विद्युत् दिव्य गुणों की प्राप्ति का निमित्त है। जो विद्युत् विद्या की सवन-क्रिया में कुशल हो जाता है उसे यह सब अभीष्ट धनों को प्राप्त कराती है। सब मनुष्य उत्तम अन्न और उत्तम कामना की सिद्धि तथा परम ऐश्वर्य की प्राप्ति के लिये विद्युत् विद्या के यथार्थ मर्मज्ञ विद्वानों को सत्कारपूर्वक पुष्कल धन प्रदान करें तथा उनसे सच्ची विद्युत्विद्या को और सूर्य और पृथिवी से श्रेष्ठ अन्न को प्राप्त करके सब सुखों को भोगें । ४. अलङ्कार--यहाँ श्लेष अलङ्कार से ईश्वर, विद्युत् और विद्वान् अर्थ का ग्रहण कियाहै ॥ ५ । ७ ।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. माणसांनी परमेश्वराची उपासना करावी व विद्वानांची सेवा करावी. विद्युत विद्येचा प्रसार करावा, शरीर आणि आत्मा यांना बलिष्ठ करणारे औषध चिकित्साशास्त्र व आरोग्यशास्त्राप्रमाणे सेवन करावे व संपत्ती प्राप्त करून सुखी व्हावे.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    पुनश्‍च, ईश्‍वर, विद्युत आणि विद्वान कसे आहेत, ते पुढील मंत्रात सांगितले आहे -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ - (सोम) पदार्थांच्या गुणांना जाणणार्‍या हे (देव) दिव्यगुण संपन्न परमेश्‍वर, अथवा हे विद्वन्, वा विद्युत ! (ते) आपले आणि या विद्युतेचे सामर्थ्य (अंशुरंशूः) प्रत्येक अवयवांना, शरीराच्या अंगांना, (आप्यायतास) वाढवितो, अवयवांचे रक्षण करते. (इन्द्रः) आपण वा ही विद्युत दोघे (एकधनविदे) धर्माद्वारे व विज्ञानाद्वारे (इन्द्राय) परम ऐश्‍वर्ययुक्त (आप्यायताम्) माझी व माझ्या ऐश्‍वर्याची वृद्धी करतात (आप्यायस्व) ती आणखी वृद्धिंगत होवो. आपण व विद्युत पदार्थांच्या यथार्थ स्वरूपास प्रकट करणारे आहात, करणारी आहे. त्यामुळे (सन्न्या) यथार्थ ज्ञान देणार्‍या (मेधया) प्रज्ञेने (अस्मान्) आमची म्हणजे अध्यापक व अध्येताची (सखीन्) सर्वांच्या मित्रांची (आप्यायस्व) वृद्धी करा (मेधा बुद्धीचा उपयोग आम्ही विद्वज्ज्यांनी सर्वांचे मित्र म्हणून सर्वांच्या कल्याणासाठी करावा) ज्यायोगे सर्वत्र (स्वस्ति) सदा सुख वाढत राहील. हे (सोम) पदार्थ विद्या व पदार्थांच्या गुणधर्मांना जाणणारे हे ईश्‍वर, आपण व हे विद्वन, आपल्या प्रेरणेने आणि विद्युतविद्येने युक्त होऊन मी (सुत्याम्) उत्तम वस्तूंच्या उत्पादनात कौशल्य प्राप्त करून (इषे) कार्यसिद्दीची इच्छा बाळगून वा अन्न आदीच्या प्राप्तीसाठी (भगाय) ऐश्‍वर्यासाठी (एष्टाः) अभीष्ट देणार्‍या (रायः) धनसंपदेला (अशीय) प्राप्त करावे आणि ते धन (ऋतवादिभ्यः) सत्यवादी विद्वानांना दान करून पुन्हा मी सत्य विद्येच्या सहाय्याने (द्यावापृथिवीभ्याम्) द्यूलोक आणि पृथ्वीपासून (ऋतम्) अधिकाधिक अन्न (व ऐश्‍वर्य) प्राप्त करण्यात समर्थ व्हावे. (अशी माझी अध्यापक आणि अध्येता या दोघांची इच्छा आहे) ॥7॥

    भावार्थ

    भावार्थ - या मंत्रात श्‍लेषालंकार आहे (देव, इन्द्रः, इषे आदी शब्दात श्‍लेष आहे) मनुष्यांनी परमेश्‍वराची उपासना करावी,विद्वानांची सेवा करावी आणि विद्युतविद्येचा प्रसार करावा आणि याद्वारे शरीराला व आत्म्याला पुष्ट करणार्‍या औषधींचे तसेच अनेक प्रकारच्या धनांचे ग्रहण करून वैद्यक शास्त्राप्रमाणे सर्वांनी आनंदित राहावे ॥7॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    O resplendent God, may Thy each pervading force advance the glorious soul, that longs for the sole wealth of knowledge. May the soul glorify Thee, may Thou advance the soul. May Thou, Friend to all, advance us by means of God-reaching intelligence. O Mighty God, May I attain with pleasure to Thy beatitude. May we obtain the longed-for wealth for food and success. Let us receive truth from those whose speech is truthful. Let as receive food from Heaven and Earth.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    Soma, Lord and spirit of life, power brilliant, omnipresent in nature, master of unique knowledge and promoter of wealth, nurture the growth bit by bit, wave on wave, for the glory of Indra, the power of nature, and may Indra, the power, grow for you, the spirit. And may the seeker (the master and the disciple) grow for the joy of life. Help us grow, help our friends and comrades grow by virtue of your penetrating intelligence. Let joy and comfort grow. May success greet you! Man of brilliance dedicated to the spirit of life, joining you in your creative efforts for the production of food and energy, and the achievement of honour and prosperity, may we obtain the wanted power and wealth of life. To the speakers (and discoverers) of the Law (of nature), knowledge (of truth and law)! To earth and heaven, salutations (in gratefulness for fire and light and growth)!

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    О divine bliss, may each and every part of yours flourish for the sake of the resplendent Lord, who is the only knower of real riches. May the resplendent Lord flourish for you; may you also flourish for the resplendent Lord. Make us, your friends, prosper with vigour and wisdom. May all be well with you. O blissful Lord, may I enjoy the delight flowing from you. (1) I desire riches for the sake of sublimest wealth. May the people speaking truth arrive at the truth. We bow in obeisance to heaven and earth. (2)

    Notes

    Améu, О bliss divine! सोमवल्ल्या अवयवोऽशुरुच्यते, a piece of soma plant is called amsu (Mahidhara). Ehadhanavide, for the only knower (or bestower) of riches. Sanya, with vigour. Esta, आ इष्टा, are desired (by me).

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    পুনস্তে কীদৃশৌ বিদ্বাংশ্চেত্যুপদিশ্যতে ॥
    পুনরায় সেই ঈশ্বর বিদ্যুৎ ও বিদ্বান্ কেমন, এই বিষয়ের উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে করা হইয়াছে ॥

    पदार्थ

    পদার্থঃ–হে (সোম) পদার্থবিদ্যা জ্ঞাতা অথবা (দেব) দিব্যগুণসম্পন্ন জগদীশ্বর! বিদ্বন্! বিদ্যুদ্বা যদ্দ্বারা (বৈ) আপনি বা এই বিদ্যুতের সামর্থ্য (অংশুরংশু) অবয়ব অবয়ব অঙ্গ অঙ্গকে (আপ্যায়তাম্) রক্ষা দ্বারা বৃদ্ধি করুন অথবা বৃদ্ধি করে (ইন্দ্রঃ) আপনি বা বিদ্যুৎ (একধনবিদে) অর্থাৎ ধর্মবিজ্ঞান দ্বারা ধন প্রাপ্ত হইবার (ইন্দ্রায়) পরমেশ্বর্য্যযুক্ত আমার জন্য (আপ্যায়তাম্) বৃদ্ধি করুন বা বৃদ্ধি করে, (আপ্যায়স্ব) বৃদ্ধিযুক্ত করুন বা করে । সেই আপনি বিদ্যুতাদি পদার্থের সম্যক্ অর্থের প্রাপ্তিকে (সন্ন্যা) প্রাপ্তি করাইবার (মেধয়া) প্রজ্ঞা দ্বারা (অস্মান্) আমাদের (সখীন্) সকলের মিত্রগণকে (আপ্যায়স্ব) বৃদ্ধি করুন বা বৃদ্ধি করে যদ্দ্বারা (স্বস্তি) সুখ সর্বদা বৃদ্ধি পাইতে থাকে । (সোম) হে পদার্থ-বিদ্যার জ্ঞাতা ঈশ্বর বা বিদ্বান্ আপনার শিক্ষা অথবা বিদ্যুৎ বিদ্যা দ্বারা যুক্ত হইয়া আমি (সুত্যাম্) উত্তম উত্তম উৎপন্নকারিণী ক্রিয়ায় কুশল হইয়া (ইষে) সিদ্ধির ইচ্ছা বা অন্নাদি (ভগায়) ঐশ্বর্য্য হেতু (এষ্টাঃ) অভীষ্ট সুখ প্রাপ্ত করাইবার (রায়ঃ) ধনসমূহ (অশীয়) প্রাপ্ত হই এবং (ঋতবাদিভ্যঃ) সত্যবাদী বিদ্বান্দিগকে এই ধন প্রদান করিয়া সত্যবিদ্যা এবং (দ্যাবাপৃথিবীভ্যাম্) প্রকাশ বা ভূমি হইতে (ঋতম্) অন্ন প্রাপ্ত হই ॥ ৭ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ–এই মন্ত্রে শ্লেষালঙ্কার আছে । মনুষ্যদিগের উচিত যে, পরমেশ্বরের উপাসনা, বিদ্বানের সেবা এবং বিদ্যুৎ বিদ্যার প্রচার করিয়া শরীর ও আত্মাকে পুষ্টকারী ঔষধি ও অনেক প্রকার ধনের গ্রহণ করিয়া চিকিৎসা শাস্ত্রানুযায়ী সকল আনন্দ ভোগ করুক ॥ ৭ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    অ॒ꣳশুর॑ꣳশুষ্টে দেব সো॒মাऽऽপ্যা॑য়তা॒মিন্দ্রা॑য়ৈকধন॒বিদে॑ । আ তুভ্য॒মিন্দ্রঃ॒ প্যায়॑তা॒মা ত্বমিন্দ্রা॑য় প্যায়স্ব । আ প্যা॑য়য়া॒স্মান্ৎসখী॑ন্ৎস॒ন্ন্যা মে॒ধয়া॑ স্ব॒স্তি তে॑ দেব সোম সু॒ত্যাম॑শীয় । এষ্টা॒ রায়ঃ॒ প্রেষে ভগা॑য়ऽঋ॒তমৃ॑তবা॒দিভ্যো॒ নমো॒ দ্যাবা॑পৃথি॒বীভ্যা॑ম্ ॥ ৭ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    অꣳশুরিত্যস্য গোতম ঋষিঃ । সোমো দেবতা । আদ্যস্যার্ষী বৃহতী ছন্দঃ । মধ্যমঃ স্বরঃ । আপ্যায়েত্যন্তস্যার্ষী জগতী ছন্দঃ ।
    নিষাদঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top