यजुर्वेद - अध्याय 5/ मन्त्र 6
ऋषिः - गोतम ऋषिः
देवता - अग्निर्देवता
छन्दः - विराट् ब्राह्मी पङ्क्ति,
स्वरः - पञ्चमः
139
अग्ने॑ व्रतपा॒स्त्वे व्र॑तपा॒ या तव॑ त॒नूरि॒यꣳ सा मयि॒ यो मम॑ त॒नूरे॒षा सा त्वयि॑। स॒ह नौ॑ व्रतपते व्र॒तान्यनु॑ मे दी॒क्षां दी॒क्षाप॑ति॒र्मन्य॑ता॒मनु॒ तप॒स्तप॑स्पतिः॥६॥
स्वर सहित पद पाठअग्ने॑। व्र॒त॒पा॒ इति॑ व्रतऽपाः। त्वेऽइति॑ त्वे। व्र॒त॒पा॒ इति॑ व्रतऽपाः। या। तव॑। त॒नूः। इ॒यम्। सा। मयि॑। योऽइति॒ यो। मम॑। त॒नूः। ए॒षा। त्वयि॑। स॒ह। नौ॒। व्र॒त॒प॒त॒ इति॑ व्रतऽपते। व्र॒तानि॑। अनु॑। मे॒। दी॒क्षाम्। दी॒क्षाप॑ति॒रिति॒ दी॒क्षाऽप॑तिः॒। मन्य॑ताम्। अनु॑। तपः॑। तप॑स्पति॒रिति॒ तपः॑ऽपतिः ॥६॥
स्वर रहित मन्त्र
अग्ने व्रतपास्त्वे व्रतपा या तव तनूरियँ सा मयि यो मम तनूरेषा सा त्वयि । सह नौ व्रतपते व्रतान्यनु मे दीक्षान्दीक्षापतिर्मन्यतामनु तपस्तपस्पतिः ॥
स्वर रहित पद पाठ
अग्ने। व्रतपा इति व्रतऽपाः। त्वेऽइति त्वे। व्रतपा इति व्रतऽपाः। या। तव। तनूः। इयम्। सा। मयि। योऽइति यो। मम। तनूः। एषा। त्वयि। सह। नौ। व्रतपत इति व्रतऽपते। व्रतानि। अनु। मे। दीक्षाम्। दीक्षापतिरिति दीक्षाऽपतिः। मन्यताम्। अनु। तपः। तपस्पतिरिति तपःऽपतिः॥६॥
भाष्य भाग
संस्कृत (2)
विषयः
पुनस्ते कीदृशावित्युपदिश्यते॥
अन्वयः
हे (अग्ने) परमात्मन्! (व्रतपते) सत्यधर्माचरणादिनियमपालनकारयितर्या विद्युन्निमित्तिं वा यो भवान् सा वाऽस्ति, त्वे त्वयि तस्यां वाऽहं व्रतपा अस्मि। येयं तव तस्या वा तनूरस्ति सा मयि वर्त्तते, यो यैषा मम तनूरस्ति सा त्वयि तस्यां वा वर्त्तते, यानि तवास्या वा व्रतानि तानि मयि सन्तु, यानि च ममोत्तमानि व्रतानि सन्ति तानि त्वयि तस्यां वा वर्त्तन्ताम्। यो भवानियं वा तपस्पतिरस्ति स सा वा मे मह्यं तपोऽनुमन्यतामनु ज्ञापयतु ज्ञापयति वा, यो भवानियं वा दीक्षापतिः स सा मे मह्यं दीक्षामनुमन्यतामनुज्ञापयत्वनुज्ञापयति, वैवं हे अध्यापक! त्वमहं चैतौ विदित्वा परस्परं धार्मिकौ विद्वांसौ भवेव यतो नावावयोर्विद्यावृद्धिः सततं भवेत्॥६॥
पदार्थः
(अग्ने) विज्ञानस्वरूप परब्रह्मन्! विद्युद्वा (व्रतपाः) व्रतानि सत्यभाषणादीनि पाति यस्माद् यया वा (त्वे) त्वयि, तस्यां वा (व्रतपाः) व्रतानि सुशीलादीनि पाति येन यया वा (या) वक्ष्यमाणा (तव) भवतस्तस्या वा (तनूः) विस्तृता व्याप्तिः (इयम्) प्रत्यक्षा (सा) प्रतिपादितपूर्वा (मयि) मम मध्ये (यो) या। अत्र महीधरेण या इत्यशुद्धं व्याख्यातम्। (मम) (तनूः) विस्तृतं शरीरम् (एषा) प्रत्यक्षा (सा) उक्तपूर्वा (त्वयि) जगदीश्वरे तस्यां वा (सह) परस्परम् (नौ) आवामावयोर्वा (व्रतपते) व्रतानां वेदादिविद्यानां पालयितः पालननिमित्ता वा (व्रतानि) ब्रह्मचर्य्यादीनि (अनु) पश्चादर्थे (मे) मम (दीक्षाम्) व्रतादेशम् (दीक्षापतिः) व्रतादेशानामुपदेशपालकः, रक्षणनिमित्ता वा (मन्यताम्) स्वीकरोतु, स्वीकारयति वा (अनु) आनुकूल्ये (तपः) जितेन्द्रियत्वादिपुरःसरं धर्मानुष्ठानम् (तपस्पतिः) तपसः पालयिता। अयं मन्त्रः (शत॰ ३। ४। ३। ६) व्याख्यातः॥६॥
भावार्थः
अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्यैः परस्परं प्रेम्णोपकारबुद्ध्या परमेश्वरे विद्युति वा स्वस्यान्येषां च पुरुषार्थेन, व्याप्यव्यापकसम्बन्धविद्यां ज्ञात्वा, धर्मानुष्ठाने सततं प्रवर्त्तितव्यम्॥६॥
विषयः
पुनस्ते कीदृशावित्युपदिश्यते॥
सपदार्थान्वयः
हे अग्ने=परमात्मन्! विज्ञानस्वरूपपरब्रह्मन् ! व्रतपते=सत्यधर्माचरणादि नियमपालनकारयितः! व्रतानां वेदादिविद्यानां पालयित:! यो भवान् त्वे=त्वयि अहं व्रतपाः व्रतादीनि=सुशीलादीनि पाति येन अस्मि, या= इयं वक्ष्यमाणा तव भवतः तनूः विस्तृता व्याप्तिः अस्ति, सा उक्तपूर्वा मयि मम मध्ये वर्त्तते। यो=यैषा प्रत्यक्षा मम तनूः विस्तृतं शरीरम्अस्ति, सा प्रतिपादितश्व त्वयि जगदीश्वरे वर्तते। यानि तव=अस्य भवतो व्रतानि ब्रह्मचर्यादीनि तानि, मयि मम मध्ये सन्तु।यानि च ममोत्तमानि व्रतानि ब्रह्मचर्यादीनि सन्ति, तानि त्वयि जगदीश्वरे वर्त्तन्ताम्। यो भवान् तपस्पतिः तपसः पालयिता अस्ति, स मे=मह्यं मम तपः जितेन्द्रियत्वादिपुरःसरं धर्मानुष्ठानं अनुमन्यताम्= अनुज्ञापयतु। यो=भवान् दीक्षापतिः व्रतादेशानामुपदेशपालकः स मे मह्यं दीक्षां व्रतादेशम् अनुमन्यताम्=अनुज्ञापयतु। एवं हे अध्यापक! त्वमहं चैतं विदित्वा परस्परं धार्मिकौविद्वांसौ भवेव, यतो नौ=आवयोर्विद्या वृद्धिः सततं भवेत् ॥ ५ । ६॥ [विद्युत्] अग्ने विद्युत् व्रतपते व्रतानां=वेदादिविद्यानांपालननिमित्ता या वक्ष्यमाणा विद्युन्निमित्तंवा सा अस्ति, त्वे=तस्यामहं व्रतपाः व्रतानि=सुशीलादीनि पाति ययाअस्मि। येयं प्रत्यक्षा तव=तस्यास्तनूः विस्तृता व्याप्तिः अस्ति, सा उक्तपूर्वा मयि मम मध्ये वर्तते, यो=यैषा प्रत्यक्षा मम तनूः विस्तृतं शरीरम् अस्ति, सा प्रतिपादितपूर्वा त्वयि=तस्यां वर्त्तते। यानि तव=अस्या व्रतानि ब्रह्मचर्यादीनि तानि मयि मम मध्ये सन्तु, यानि च ममोत्तमानि व्रतानि ब्रह्मचर्यादीनि सन्ति तानि त्वयि=तस्यां वर्त्तन्ताम्। यो या इयं प्रत्यक्षा तपस्पतिः तपसः पालयित्री अस्ति, सा मे=मह्यं मम तपः जितेन्द्रियत्वादिपुर:सरं धर्मानुष्ठानम् अनुमन्यताम्= अनुज्ञापयति । या इयं दीक्षापतिः व्रतादेशानां रक्षणनिमित्ता सा मे=मह्यं दीक्षां व्रतादेशम् अनुमन्यताम्=अनुज्ञापयति । एवं हे अध्यापक! त्वमहं चैतां विदित्वापरस्परं धार्मिकौ विद्वांसौ भवेव, यतो नौ=आवयोर्विद्यावृद्धिः सततं भवेत् ।। ५ । ६ ।। [ हे अग्ने=परमात्मन्! ......या इयं तव तनूरस्ति, सामयि वर्तते......]
पदार्थः
(अग्ने) विज्ञानस्वरूप परब्रह्मन्! विद्युद्वा (व्रतपाः) व्रतानि=सत्यभाषणादीनि पाति यस्माद्यया वा (त्वे) त्वयि, तस्यां वा (व्रतपाः) व्रतानि=सुशीलादीनि पाति येन यया वा (या) वक्ष्यमाणा (तव) भवतस्तस्या वा (तनूः) विस्तृता व्याप्तिः (इयम्) प्रत्यक्षा (सा) प्रतिपादितपूर्वा (मयि) मम मध्ये (यो) या। अत्र महीधरेण या इत्यशुद्धं व्याख्यातम् (मम) (तनूः) विस्तृतं शरीरम् (एषा) प्रत्यक्षा (सा) उक्तपूर्वा (त्वयि) जगदीश्वरे तस्यां वा (सह) परस्परम् (नौ) आवामावयोर्वा (व्रतपते) व्रतानां=वेदादिविद्यानां पालयितः, पालननिमित्ता वा (व्रतानि) ब्रह्मचर्य्यादीनि (अनु) पश्चादर्थे (मे) मम (दीक्षाम्) व्रतादेशम् (दीक्षापतिः) व्रतादेशानामुपदेशपालकः, रक्षणनिमित्ता वा (मन्यताम्) स्वीकरोतु, स्वीकारयति वा (अनु) आनुकूल्ये (तपः) जितेन्द्रियत्वादिपुरःसरं धर्मानुष्ठानम् (तपस्पतिः) तपसः पालयिता ॥ अयं मंत्र: श० ३। ४। ३। ९ व्याख्यातः ॥ ६ ॥ [ईश्वरः]
भावार्थः
अत्र श्लेषालङ्कारः ॥ मनुष्यैः परस्परं प्रेम्णोपकारबुद्ध्या परमेश्वरे विद्युति वा स्वस्यान्येषां च पुरुषार्थेन, व्याप्यव्यापकसम्बन्धविद्यां ज्ञात्चा धर्मानुष्ठाने सततं प्रवर्त्तितव्यम्।।५ । ६ ।।
विशेषः
गोतमः। अग्निः=ईश्वरो विद्युच्च ॥ विराड् ब्राह्मी पंक्तिः। पञ्चमः॥
हिन्दी (4)
विषय
फिर वह परमात्मा और बिजुली कैसी है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥
पदार्थ
जिसलिये हे (अग्ने) (व्रतपते) जगदीश्वर! आप वा बिजुली सत्यधर्मादि नियमों के (व्रतपाः) पालन करने वाले हैं, इसलिये (त्वे) उस आप वा बिजुली में मैं (व्रतपाः) पूर्वोक्त व्रतों के पालन करने वाली क्रिया वाला होता हूं (या) जो (इयम्) यह (तव) आप और उसकी (तनूः) विस्तृत व्याप्ति है (सा) वह (मयि) मुझमें (यो) जो (एषा) यह (मम) मेरा (तनूः) शरीर है (सा) सो (त्वयि) आप वा उसमें है (व्रतानि) जो ब्रह्मचर्य्यादि व्रत हैं, वे मुझ में हों और जो (मे) मुझ में हैं, वे (त्वयि) तुम्हारे में हैं, जो आप वा वह (तपस्पतिः) जितेन्द्रियत्वादिपूर्वक धर्मानुष्ठान के पालन निमित्त हैं, सो (मे) मेरे लिये (तपः) पूर्वोक्त तप को (अनुमन्यताम्) विज्ञापित कीजिये वा करती है और जो आप वा वह (दीक्षापतिः) व्रतोपदेशों के रक्षा करने वाले हैं, सो (मे) मेरे लिये (दीक्षाम्) व्रतोपदेश को (अनुमन्यताम्) आज्ञा कीजिये वा करती हैं, इसलिये भी (नौ) मैं और आप पढ़ने- पढ़ाने हारे दोनों प्रीति के साथ वर्त्त कर विद्वान् धार्मिक हों कि जिससे दोनों की विद्यावृद्धि सदा होवे॥६॥
भावार्थ
इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को परस्पर प्रेम वा उपकार बुद्धि से परमात्मा वा बिजुली आदि का विज्ञान कर वा कराके धर्मानुष्ठान से पुरुषार्थ में निरन्तर प्रवृत्त होना चाहिये॥६॥
विषय
व्रत-पालन
पदार्थ
१. हे ( अग्ने ) = आगे ले-चलनेवाले प्रभो! ( व्रतपाः ) = आप व्रतों के पालन करनेवाले हो। ( त्वे ) = तेरे उपासक भी ( व्रतपाः ) = व्रतों के पालने करनेवाले होते हैं, अर्थात् वे भी आपकी भाँति अपने व्रतों पर दृढ़ रहते हैं। वस्तुतः ‘व्रतपा’ बनकर ही ये ‘व्रतपा’ आपको प्राप्त करनेवाले होते हैं।
२. उस समय ‘उपासक भी व्रतपा आप भी व्रतपा’ इस प्रकार दोनों एक-से हो जाते हो। या ( तव तनूः ) = जो तेरा स्वरूप है ( इयं सा मयि ) = वह मुझमें होता है ( उ ) = और ( या ) = जो [ यो = या+उ ] ( मम तनूः ) = मेरा शरीर है ( सा त्वयि ) = वह आपमें स्थित होता है। संक्षेप में कह सकते हैं कि ‘मैं-तू और तू-मैं’ हो जाता हूँ [ यदि वा घा स्याहं त्वं त्वं वा घा स्या अहम् ] इस प्रकार हमारा अभेद हो जाता है।
३. अब हे ( व्रतपते ) = व्रतों के रक्षक प्रभो! ( नौ ) = हम दोनों के ( व्रतानि सह ) = व्रत साथ-साथ हों, अर्थात् मेरे व्रत वही हों जो आपके व्रत हैं। आपकी भाँति ही मैं ‘मैत्री, करुणा, मुदिता व उपेक्षा’ आदि वृत्तियों से युक्त होऊँ।
४. ( दीक्षापतिः ) = व्रत-संग्रहणों के रक्षक प्रभु ( मे दीक्षाम् ) = मुझे व्रतसंग्रहण के लिए ( अनुमन्यताम् ) = अनुमति दें, अर्थात् मेरा जीवन सदा व्रतसंग्रहणवाला हो और इन व्रतों के पालन के लिए ( तपस्पतिः ) = वे तप के पति प्रभु मुझे ( तपः ) = तप की ( अनुमन्यताम् ) = अनुमति दें, अर्थात् मेरा जीवन तपस्वी हो, जिससे मैं अपने व्रतों का पालने करनेवाला बनूँ। तपस्या का अभाव ही व्रतभङ्ग का कारण बनता है।
भावार्थ
भावार्थ — प्रभु ‘व्रतपा’ हैं। मैं भी ‘व्रतपा’ बनूँ। व्रतपा बनकर ही मैं प्रभु का अभिन्न मित्र बनता हूँ। व्रतों के पालन के लिए मेरा जीवन तपस्वी हो।
विषय
व्रत, दीक्षा ग्रहण ।
भावार्थ
हे अग्ने ! आचार्य ! अथवा परमेश्वर वा राजन् ! आप ( व्रतपाः ) व्रतों के, सत्य धर्माचरण और प्रजाओं के परस्पर व्यवहार शासन व्यवस्थाओं के पालक हैं, (त्वे ) तेरे अधीन मैं ( व्रतपाः ) व्रतों का पालन करनेहारा होऊं । ( तव ) आपकी ( या ) जो ( तनूः ) विस्तृत शरीर शक्ति है ( इयं ) यह ( सा ) वह शक्ति ( मयि ) मुझ पर शासन करे और ( या ) जो ( मम ) मेरे में ( तनूः ) व्यापक सामर्थ्य है ( सा ) वह (त्वयि ) तुझ में, तेरे अधीन रहे । हे ( व्रतपते व्रतों के पालक ! ( नौ ) हम दोनों के ( व्रतानि ) समस्त व्रत ( सह ) एक साथ रहें ।( दीक्षापतिः ) दीक्षा का पालक ( मे ) मुझे ( दीक्षाम् अनुमन्यताम् ) दीक्षा ग्रहण करने की अनुमति प्रदान करे और ( तपः पतिः ) तपश्चर्या का पालक, आचार्य और परमेश्वर ( तपः ) मुझे तपो व्रत ग्रहण करने की अनुमति दे । राजा और उसके अधीन प्रतिज्ञाबध्द भृत्य, सेवक, सहायक एवं सेनापति, सैनिक और आचार्य, शिष्य परस्पर ऐसे प्रतिज्ञा करें। शिष्य इस प्रार्थना से दीक्षा ले तप का पालन करे || शत० ३ | ४ | ३ | १-९ ।।
टिप्पणी
६ - ० या मम ० ' इति काण्व० ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
प्रजापतिःऋषिः।अग्निर्देवता । विराड् ब्राह्मीपंक्तिः । पञ्चमः स्वरः ॥
विषय
फिर वह परमात्मा और बिजुली कैसे हैं, इस विषय का उपदेश किया जाता है ॥
भाषार्थ
हे (अग्ने) विज्ञान स्वरूप परब्रह्म परमात्मन्! (व्रतपते) सत्य धर्माचरण आदि नियमों के पालन कराने वाले एवं वेदादि विद्याओं के पालक आप हैं (त्वे) आपके आश्रय से मैं (व्रतपाः) सुशीलता आदि व्रतों का पालन करने वाला हूँ। और (या) यह जो (तव) आपकी (तनूः) व्यापकता है (सा) वह (मयि) मेरे हृदय में वर्तमान है। (या) जो यह मेरा (तनूः) विशाल शरीर है वह (त्वयि) तुझ जगदीश्वर के सहारे पर वर्तमान है । जितने (तव) इस परमेश्वर के (व्रतानि) ब्रह्मचर्य आदि व्रत हैं वे सब (मयि) मुझ में विद्यमान रहें और जो मेरे उत्तम (व्रतानि) ब्रह्मचर्य आदि व्रत हैं वे ( त्वयि) तुझ जगदीश्वर की कृपा परवर्तमान रहें। जो आप (तपस्यतिः) तप के रक्षक हो, सो (मे) मेरे लिये (तपः) जितेन्द्रियता आदि पूर्वक धर्माचरण की (अनुमन्यताम्) आज्ञा दीजिये । (या) जो आप (दीक्षापतिः) व्रतादेशों के उपदेश का स्वयं पालन करने वाले हो सो (मे) मेरे लिए (व्रतम्) व्रतादेश की (अनुमन्यताम्) अनुमति दीजिए। इस प्रकार हे अध्यापक ! आप और मैं उक्त इस अग्नि=परमेश्वर को जान कर आपस में धार्मिक विद्वान् बनें, जिससे (नौ) हम दोनों की विद्यावृद्धि निरन्तर हो ॥ ५ । ६ ॥ [विद्युत्] (अग्ने) विद्युत् (व्रतपते) वेदादि विद्याओं के पालन का (या) जो निमित्त है (त्वे) उसके सहारे पर मैं (व्रतपाः) सुशीलता आदि व्रतों का पालन करने वाला हूँ। जो (इयम्) यह (तव) उस विद्युत् की (तनूः) व्यापकता है (सा) वह (मयि) मुझ में वर्तमान रहे या और जो यह मेरा (तनूः) विशाल शरीर है (सा) वह (त्वयि) उस विद्युत् के सहारे पर वर्तमान रहे। और जो (तव) इस विद्युत् के (व्रतानि) बड़े कार्य हैं, वे सब (मयि) मुझमें विद्यमान रहें और जो मेरे उत्तम (व्रतानि) महान् आचरण हैं वे सब (त्वयि) तुझ विद्युत् के सहारे पर वर्तमान रहें। और जो (इयम्) यह (तपस्पतिः) तप की पालक विद्युत् है वह (मे) मुझे (तपः) जितेन्द्रियता आदि पूर्वक धर्माचरण की (अनुमन्यताम्) अनुमति अर्थात् शक्ति प्रदान करे। जो यह (दीक्षापतिः) व्रतादेशों की रक्षा का साधन विद्युत् है वह (मे) मेरे लिए (दीक्षाम्) व्रतादेश की (अनुमन्यताम्) अनुमति अर्थात् बल प्रदान करे। इस प्रकार हे अध्यापक ! आप और मैं इसविद्युत् को जानकर परस्पर धार्मिक विद्वान् बनें जिससे (नौ) हम दोनों की विद्यावृद्धि सदा होती रहे ।। ५ । ६ ।।
भावार्थ
इस मन्त्र में श्लेष अलङ्कार है। सब मनुष्य परस्पर प्रेमपूर्वक उपकार बुद्धि से परमेश्वर वा विद्युत् में अपने और दूसरों के पुरुषार्थ से व्याप्य-व्यापक सम्बन्ध विद्या को जान कर धर्माचरण में सदा प्रवृत्त रहें ।। ५ । ६ ।।
प्रमाणार्थ
इस मन्त्र की व्याख्या शत० (३।४।३।९) में की गई है ॥ ५ । ६ ॥ [ईश्वर]
भाष्यसार
१. अग्नि (ईश्वर) कैसा है--अग्नि अर्थात् परमात्मा ज्ञानस्वरूप, परब्रह्म है। वह सत्य, धर्माचरण आदि नियमों का पालन कराने वाला, वेद आदि विद्याओं का पालक और सर्वत्र व्यापक है, तप का पालक तथा व्रतादेशों के उपदेश का पालक है। सर्वव्यापक परमेश्वर हमारे शरीर में भी व्यापक है। ईश्वर व्यापक और हमारा शरीर व्याप्य है। ईश्वर के ब्रह्मचर्य अर्थात् वेदविद्या आदि गुण हम में वर्तमान रहें। ईश्वर में गुण व्यापक हैं उनके लिए हम व्याप्य हैं। इस व्याप्य-व्यापक सम्बन्ध की विद्या को जानकर व्यक्ति धर्माचरण में प्रवृत्त हो सकता है। जब तक ईश्वर को सर्वव्यापक नहीं समझता तब तक कोई भी पूर्ण रूप से धर्माचरण में प्रवृत्त नहीं हो सकता। और जब तक ईश्वर के गुणों को नहीं जानता, तब तक उन्हें जीवन में धारण भी नहीं कर सकता। इस प्रकार अध्यापक और शिष्य परस्पर धार्मिक विद्वान् होकर ईश्वर को जानकर विद्या की वृद्धि करें । २. अग्नि (विद्युत्) कैसा है— अग्नि अर्थात् विद्युत् वेदविद्याओं की रक्षा का हेतु है। इसी के आश्रय से व्यक्ति सुशीलता आदि व्रतों का पालक बनता है। विद्युत् सर्वत्र व्याप्त है। यह हमारे शरीर में भी व्याप्त है। इसके महान् कार्य मुझ में व्याप्त हों और मेरे महान कार्यों से विद्युत् विद्या का विकास हो। यह विद्युत् तप का पालक है। मैं भी इसके उपयोग से जितेन्द्रियता आदि धर्माचरण रूप तप का अनुष्ठान करूँ। यह दीक्षा अर्थात् व्रतादेशों की रक्षा का निमित्त है, मैं भी दीक्षा (व्रतादेश) का पालन करूँ । अध्यापक और शिष्य लोग परस्पर प्रेमपूर्वक पुरुषार्थ से विद्युत् में व्यापक गुणों को अपने व्याप्यभूत शरीर में धारण करके व्याप्य-व्यापक विद्या के सम्बन्ध को जानकर धर्माचरण में सदा प्रवृत्त रहें। विद्युत् विद्या की वृद्धि करें। ३. अलङ्कार--यहाँ श्लेष अलङ्कार से ईश्वर और विद्युत् अर्थ का ग्रहण किया है ॥ ५ । ६ ॥
मराठी (2)
भावार्थ
या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. माणसांनी परस्पर प्रेमाने राहावे. परोपकारी भावना बाळगून परमेश्वरासंबंधी ज्ञान प्राप्त करावे. तसेच विद्युतसंबंधी ज्ञान प्राप्त करून धर्माने पुरुषार्थ करीत राहावे.
विषय
पुनश्च परमात्मा आणि विद्युत कसे आहेत, त्यांचे स्वरूप काय, याविषयी उपदेश पुढील मंत्रात केला आहे. -
शब्दार्थ
शब्दार्थ - हे (अग्ने) (व्रतपते) जगदीश्वर, तसेच विद्युत सत्यधर्म आणि नियमांचे (व्रतपाः) पालन करणारे आहोत. (विद्युतेचा धर्म, गुण व नियम एखाद्या व्रताप्रमाणे निश्चित आहेत) (त्वे) म्हणून मी (व्रतपाः) व्रताचे करणारा होईन वा होत आहे (या) जी (तव) तुमची आणि विद्युतेची जी (तनूः) विस्तृत व्याप्ती (सर्वत्र व्याप्त असणारी शक्ती) आहे (सा) ती (मीय) माझ्यात व (यो) ने (एषा) हे (मम) माझे शरीर आहे (सा) ते (त्वयि) तुमचा सर्वव्यापकतेत आणि विद्युतेच्या क्षेत्रात आहे (व्रतानि) (मी ईश्वर आणि विद्युतेने व्याप्त आहे जे ब्रह्मचर्य आदी व्रत (मे) मी धारण करतो, ते (त्वयि) तुमच्या व्रत नियमाप्रमाणे असावेत (माझे व्रत तुमच्या नियमाप्रमाणे स्थिर व (निश्चित) राहोत) (तपस्तपतिः) जितेन्द्रिय राहून धर्माचे अनुष्ठान करण्याच्या कामी (मे) माझ्यामधे (तपः) तप व कष्ट करण्याचे निश्चय आपण (अनुमन्यम्) आपण व विद्युत (दीक्षापतिः) व्रताचे पालक आहेत विद्युत रक्षण करणारी आहे. तरी (मे) मला (दीक्षां) व्रतोपदेश व प्रेरणा (अनुमन्यताम्) देऊन उपकृत करा. यासाठी (नौ) मी आणि तुम्ही अध्ययन व अध्यापन करणारे दोघे प्रेमाने आचरण करीत विद्यावान व धार्मिक होऊ की ज्यायोगे दोघांची वृद्धी होईल. ॥6॥
भावार्थ
भावार्थ - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. मनुष्यांनी परस्परात प्रेम आणि उपकारबुद्धी ठेवावी. तसेच परमेश्वराची उपासना व विद्युत आदी शक्तीचे विज्ञान जाणून घ्यावे आणि ते इतरांना शिकवावे अशा प्रकारे धर्मानुष्ठानात व पुरूषार्थामधे सर्वानी सदा निरंतर प्रवृत्त राहावे ॥6॥
इंग्लिश (3)
Meaning
O God, Thou art the Guardian of religious vows, may I be competent to fulfil my vows under Thy guidance. May Thy vast power rule over me, and may my power remain under Thee. O Protector of the Vedas, may our pledge of continence be fulfilled in toto. May the Lord of Consecration, persuade me for initiation. May the Lord of penance induce me to take a vow of austerity.
Meaning
Agni, Lord/Power of light and energy, omnipresent protector and keeper of the vows of discipline, I take the vow of discipline and study and come in to you. This presence of yours is in me, and the same presence in me is in you. You and I are together, the preceptor and the disciple are together. Lord protector of the vows of discipline and pursuit, Lord of commitment and consecration, Lord of fire and relentless exercise of discipline, recognize and permit our vow of discipline and study, approve and consecrate my commitment, accept and bless my dedication and pursuit of the undertaking and programme.
Translation
O fire divine, you are the protector of vows. Let your this form, which protects the vows, become mine, and let my this from, which I have got, be yours. О Lord of vows, let your and my vows proceed side by side. May the Lord of consecrations approve of my austerities. (1)
Notes
Vratapth, protector of vows.
बंगाली (1)
विषय
পুনস্তে কীদৃশাবিত্যুপদিশ্যতে ॥
পুনরায় সেই পরমাত্মা ও বিদ্যুৎ কেমন, এই বিষয়ের উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে করা হইয়াছে ॥
पदार्थ
পদার্থঃ–যেহেতু হে (অগ্নে ব্রতপতে) জগদীশ্বর! আপনি বিদ্যুৎ সত্যধর্মাদি নিয়ম (ব্রতপাঃ) পালনকারী এইজন্য (ত্বে) সেই আপনি বা বিদ্যুতে আমি (ব্রতপাঃ) পূর্বোক্ত ব্রত পালনকারী ক্রিয়া যুক্ত হই (য়া) যাহা (ইয়ম্) এই (তব) আপনি এবং তাহার (তনূঃ) বিস্তৃত ব্যাপ্তি (মা) উহা (ময়ি) আমাতে (য়ো) যাহা (এষা) এই (মম) আমার (তনুঃ) শরীর (সা) উহা (ত্বয়ি) আপনি বা তাহাতে আছেন (ব্রতানি) যাহা ব্রহ্মচর্য্যাদি ব্রত সেগুলি আমাতে হউক এবং যাহা (মে) আমাতে আছে সেগুলি (ত্বয়ি) আপনাতে আছে যাহা আপনি বা সে (তপস্পতিঃ) জিতেন্দ্রিয়ত্বাদি পূর্বক ধর্মানুষ্ঠান পালন নিমিত্ত উহা (মে) আমার জন্য (তপঃ) পূর্বোক্ত তপকে (অনুমন্যতাম্) বিজ্ঞাপিত করুন বা করে এবং যে আপনি বা সে (দীক্ষাপতিঃ) ব্রতোপদেশের রক্ষাকারী সুতরাং (মে) আমার জন্য (দীক্ষাম্) ব্রতোপদেশকে (অনুমন্যতাম্) আজ্ঞা করুন বা করে এইজন্যও (নৌ) আমি এবং আপনি পঠন পঠনকারী উভয়ে প্রীতিপূর্বক ব্যবহার করিয়া বিদ্বান্ ধার্মিক হই যাহাতে উভয়ের বিদ্যাবৃদ্ধি সর্বদা হইতে থাকে ॥ ৬ ॥
भावार्थ
ভাবার্থঃ–এই মন্ত্রে শ্লেষালঙ্কার আছে । মনুষ্যদিগকে পরস্পর প্রেম বা উপকার বুদ্ধি দ্বারা পরমাত্মা বা বিজ্ঞানাদির বিজ্ঞান করিয়া অথবা করাইয়া ধর্মানুষ্ঠান দ্বারা পুরুষকারে নিরন্তর প্রবৃত্ত হওয়া উচিত ॥ ৬ ॥
मन्त्र (बांग्ला)
অগ্নে॑ ব্রতপা॒স্ত্বে ব্র॑তপা॒ য়া তব॑ ত॒নূরি॒য়ꣳ সা ময়ি॒ য়ো মম॑ ত॒নূরে॒ষা সা ত্বয়ি॑ । স॒হ নৌ॑ ব্রতপতে ব্র॒তান্যনু॑ মে দী॒ক্ষাং দী॒ক্ষাপ॑তি॒র্মন্য॑তা॒মনু॒ তপ॒স্তপ॑স্পতিঃ ॥ ৬ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
অগ্নে ব্রতপা ইত্যস্য গোতম ঋষিঃ । অগ্নির্দেবতা । বিরাড্ ব্রাহ্মী পংক্তিশ্ছন্দঃ । পঞ্চমঃ স্বরঃ ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal