Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 5

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 5/ मन्त्र 26
    ऋषिः - औतथ्यो दीर्घतमा ऋषिः देवता - यज्ञो देवता छन्दः - निचृत् आर्षी पङ्क्ति,निचृत् आर्षी त्रिष्टुप्, स्वरः - पञ्चमः, धैवतः
    111

    दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुः प्र॑स॒वेऽश्विनो॑र्बा॒हुभ्यां॑ पू॒ष्णो हस्ता॑भ्याम्। आद॑दे॒ नार्य॑सी॒दम॒हꣳ रक्ष॑सां ग्री॒वाऽअपि॑कृन्तामि॒। यवो॑ऽसि य॒वया॒स्मद् द्वेषो॑ य॒वयारा॑तीर्दि॒वे त्वा॒ऽन्तरि॑क्षाय त्वा पृथि॒व्यै त्वा॒ शुन्ध॑न्ताँल्लो॒काः पि॑तृ॒षद॑नाः पितृ॒षद॑नमसि॥२६॥

    स्वर सहित पद पाठ

    दे॒वस्य॑। त्वा॒। स॒वि॒तुः। प्र॒स॒व इति॑ प्रऽस॒वे। अ॒श्विनोः॑। बा॒हुभ्या॒मिति॑ बा॒हुऽभ्याम्। पू॒ष्णः। हस्ता॑भ्या॒मिति॒ हस्ता॑ऽभ्याम्। आ। द॒दे॒। नारि॑। अ॒सि॒। इ॒दम्। अ॒हम्। रक्ष॑साम्। ग्री॒वाः। अपि॑। कृ॒न्ता॒मि॒। यवः॑। अ॒सि॒। य॒वय॑। अ॒स्मत्। द्वेषः॑। य॒वय॑। अरा॑तीः। दि॒वे। त्वा॒। अ॒न्तरिक्षा॑य। त्वा॒। पृ॒थि॒व्यै। त्वा॒। शुन्ध॑न्ताम्। लो॒काः। पि॒तृ॒षद॑नाः। पि॒तृ॒सद॑ना॒ इति॑ पितृ॒ऽसद॑नाः। पि॒तृ॒षद॑नम्। पि॒तृ॒सद॑न॒मिति॑ पितृ॒ऽसद॑नम्। अ॒सि॒ ॥२६॥


    स्वर रहित मन्त्र

    देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेश्विनोर्बाहुभ्याम्पूष्णो हस्ताभ्याम् । आददे नार्यसीदमहँ रक्षसाङ्ग्रीवाऽअपि कृन्तामि । यवोसि यवयास्मद्द्वेषो यवयारातीर्दिवे त्वान्तरिक्षाय त्वा पृथिव्यै त्वा । शुन्धन्तान्लोकाः पितृषदनाः पितृषदनमसि ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    देवस्य। त्वा। सवितुः। प्रसव इति प्रऽसवे। अश्विनोः। बाहुभ्यामिति बाहुऽभ्याम्। पूष्णः। हस्ताभ्यामिति हस्ताऽभ्याम्। आ। ददे। नारि। असि। इदम्। अहम्। रक्षसाम्। ग्रीवाः। अपि। कृन्तामि। यवः। असि। यवय। अस्मत्। द्वेषः। यवय। अरातीः। दिवे। त्वा। अन्तरिक्षाय। त्वा। पृथिव्यै। त्वा। शुन्धन्ताम्। लोकाः। पितृषदनाः। पितृसदना इति पितृऽसदनाः। पितृषदनम्। पितृसदनमिति पितृऽसदनम्। असि॥२६॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 5; मन्त्र » 26
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    किमर्थोऽयं यज्ञोऽनुष्ठातव्य इत्युपदिश्यते॥

    अन्वयः

    हे मनुष्या! यथा अहं सवितुर्देवस्य प्रसवे यथाऽश्विनोर्बाहुभ्यां यथा पूष्णो हस्ताभ्यामनेकानुपकारानाददे। इदं विश्वं संरक्ष्य रक्षसां ग्रीवा अपिकृन्तामि। यथा पदार्थान् यावयामि तथा त्वमप्यादत्स्व यवय च। यथाऽहं द्वेषोऽरातीः शत्रूनस्मद् दूरीकारयामि तथा त्वमपि यवय। हे विद्वन्! यथाऽहं दिवे त्वा त्वां तमन्तरिक्षाय त्वा त्वां पृथिव्यै त्वा त्वामाश्रयामि, तथा सर्वे जना आश्रयन्ताम्। यथा पितृषदनमस्ति येन पितृषदना लोकाः शुन्धन्ति, यदहं शुन्धे तथेदं सर्वे शुन्धन्ताम्। हे नारि! त्वमप्येतत्सर्वमेवमेव समाचर॥२६॥

    पदार्थः

    (देवस्य) सर्वानन्दप्रदस्य (त्वा) त्वां होमशिल्पाख्ययज्ञकर्त्तारम् (सवितुः) सकलोत्पादकस्येश्वरस्य (प्रसवे) यथा सृष्टौ तथा (अश्विनोः) प्राणापानयोः (बाहुभ्याम्) यथा बलवीर्याभ्यां तथा (पूष्णः) पुष्टिमतो वीरस्य (हस्ताभ्याम्) यथा प्रबलभुजदण्डाभ्यां तथा (आ) समन्तात् (ददे) गृह्णामि (नारि) नराणमियं शक्तिमती स्त्री तत्सम्बुद्धौ (असि) भवति (इदम्) विश्वम् (अहम्) सभाध्यक्षः (रक्षसाम्) दुष्टकर्मकारिणां प्राणिनाम् (ग्रीवाः) शिरांसि (अपि) निश्चये (कृन्तामि) छिनद्मि (यवः) मिश्रणामिश्रणकर्ता (असि) वर्त्तसे (यवय) श्रेष्ठैर्गुणैः सह मिश्रय, दोषेभ्यश्च दूरीकारय। अत्र वा छन्दसि। [अष्टा॰भा॰वा॰१.४.९] इति वृद्ध्यभावः। (अस्मत्) स्वेभ्यः (द्वेषः) ईर्ष्यादिदोषान् (यवय) दूरीकारय (अरातीः) शत्रून् (दिवे) सत्यधर्मप्रकाशाय (त्वा) त्वाम् (अन्तरिक्षाय) आकाशे गमनाय (त्वा) त्वाम् (पृथिव्यै) पृथिवीस्थपदार्थपुष्टये (त्वा) त्वाम् (शुन्धन्ताम्) पवित्रीकुर्वताम् (लोकाः) सर्वे (पितृषदनाः) यथा पितृषु ज्ञानिषु सीदन्ति तथा (पितृषदनम्) यथा विद्यावन्तो ज्ञानिनस्सीदन्ति यस्मिंस्तत्तथा (असि) अस्ति। अयं मन्त्रः (शत॰३। ६। १। ४-१४) व्याख्यातः॥२६॥

    भावार्थः

    अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यथाक्रियं यथानुक्रमं विद्वदाश्रयं कृत्वा यज्ञमनुष्ठाय सर्वेषां शुद्धिः सम्पादनीया॥२६॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    किमर्थोऽयं यज्ञोऽनुष्ठातव्य इत्युपदिश्यते॥

    सपदार्थान्वयः

    -- हे मनुष्य! यथाऽहं सवितुः सकलोत्पादकस्येश्वरस्य देवस्य सर्वानन्दप्रदस्य प्रसवे यथा सृष्टौ तथा, यथाऽश्विनोः प्राणापानयोः बाहुभ्यां यथा बलवीर्याभ्यां तथा,यथा पूष्णः पुष्टिमतो वीरस्य हस्ताभ्यां यथा प्रबलभुजदण्डाभ्यां तथा अनेकानुपकारानाददे समन्तात् गृह्णामि, इदं=विश्वं संरक्ष्य रक्षसां दुष्टकर्मकारिणां प्राणिनां ग्रीवाः शिरांसि अपि निश्चयेन कृन्तामि छिनद्मि, यथा पदार्थान् यावयामि तथा त्वमप्यादत्स्व यवय श्रेष्ठैर्गुणैः सह मिश्रय, दोषेभ्यश्च दूरीकारय च। यथा ऽहं द्वेषः ईर्ष्यादिदोषान् अराती:=शत्रून् अस्मत् स्वेभ्यः दूरीकारयामि, तथा त्वमपि यवय दूरीकारय। हे विद्वन् ! यथाऽहं सभाध्यक्षः दिवे सत्यधर्मप्रकाशाय त्वा=त्वांतमन्तरिक्षाय आकाशे गमनाय त्वा=त्वां पृथिव्यै पृथिवीस्थपदार्थपुष्टये त्वा=त्वामाश्रयामि तथा सर्वे जना आश्रयन्ताम्। यथा पितृषदनं यथा विद्यावन्तो ज्ञानिनस्सीदन्ति यस्मिँस्तत्तथा [असि]=अस्ति, येन पितृषदनाःयथा पितृषु ज्ञानिषु सीदन्ति तथा लोकाः सर्वे शुन्धन्ति यदहं शुन्धे, तथेदं सर्वं विश्वम् शुन्धन्तां पवित्रीकुर्वताम् । हे नारि! नराणामियं शक्तिमती स्त्री तत्सम्बुद्धौ, त्वमप्येतत्सर्वमेवमेव समाचर॥ ५। २६ ।। [ हे मनुष्य!......यथा पितृषदनम् [असि] अस्ति, येन पितृषदना लोकाः शुन्धन्ति, यदहं शुन्धे, तथेदं सर्वं शुन्धन्ताम्]

    पदार्थः

    (देवस्य) सर्वानन्दप्रदस्य (त्वा) त्वां होमशिल्पाख्ययज्ञकर्त्तारम् (सवितुः) सकलोत्पादकस्येश्वरस्य (प्रसवे) यथा सृष्टौ तथा (अश्विनो:) प्राणापानयोः (बाहुभ्याम्) यथा बलवीर्याभ्यां तथा (पूष्णः) पुष्टिमतो वीरस्य (हस्ताभ्याम्) यथा प्रबलभुजदण्डाभ्यां तथा (आ) समन्तात् (ददे) गृह्णामि (नारि) नराणामियं शक्तिमती स्त्री तत्सम्बुद्धौ (असि) भवति (इदम्) विश्वम् (अहम्) सभाध्यक्षः (रक्षसाम्) दुष्टकर्मकारिणां प्राणिनाम् (ग्रीवाः) शिरांसि (अपि) निश्चये (कृन्तामि) छिनद्मि (यवः) मिश्रणामिश्रणकर्ता (असि) वर्तसे (यवय) श्रेष्ठैर्गुणैः सह मिश्रय, दोषेभ्यश्च दूरीकारय। अत्र वा छन्दसीति वृद्ध्यभाव: (अस्मत्) स्वेभ्यः (द्वेष:) ईर्ष्यादिदोषान् (यवय) दूरीकारय (अराती:) शत्रून् (दिवे) सत्यधर्मप्रकाशाय (त्वा) त्वाम् (अन्तरिक्षाय) आकाशे गमनाय (त्वा) त्वाम् (पृथिव्यै) पृथिवीस्थपदार्थपुष्टये (त्वा) त्वाम् (शुन्धन्ताम्) पवित्रीकुर्वताम् (लोकाः) सर्वे (पितृषदनाः) यथा पितृषु=ज्ञानिषु सीदन्ति तथा (पितृषदनम्) यथा विद्यावन्तो ज्ञानिनस्सीदन्ति यस्मिंस्तत्तथा (असि) अस्ति। अयं मन्त्रः शत० ३।६। १ । ४-१४ व्याख्यातः ॥ २६ ॥

    भावार्थः

    अत्रोपमालङ्कारः॥ मनुष्यैर्यथाक्रियं यथानुक्रमं विद्वदाश्रयं कृत्वा यज्ञमनुष्ठाय सर्वेषां शुद्धिः सम्पादनीया ॥ ५ । २६ ॥

    विशेषः

    औतथ्यो दीर्घतमाः । यज्ञः=स्पष्टम् ॥ आद्यस्य निचृदार्षी पंक्तिः। पञ्चमः। यवोऽसीत्युत्तरस्य निचृदार्षी त्रिष्टुप्। धैवतः।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (4)

    विषय

    किसलिये इस यज्ञ को करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया हैं॥

    पदार्थ

    हे विद्वान् मनुष्य! जैसे मैं (सवितुः) सब जगत् के उत्पन्न करने और (देवस्य) सब आनन्द के देने वाले परमेश्वर के (प्रसवे) उत्पन्न किये हुए संसार में (अश्विनोः) प्राण और अपान के (बाहुभ्याम्) बल और वीर्य तथा (पूष्णः) अतिपुष्ट वीर के (हस्ताभ्याम्) प्रबल प्रतापयुक्त भुज और दण्ड से अनेक उपकारों को (आददे) लेता वा (इदम्) इस जगत् की रक्षा कर (रक्षसाम्) दुष्टकर्म करने वाले प्राणियों के (ग्रीवाः) शिरों का (अपि) (कृन्तामि) छेदन ही करता हूं, तथा जैसे पदार्थों का उत्तम गुणों से मेल करता हूं, वैसे तू भी उपकार ले और (यवय) उत्तम गुणों से पदार्थों का मेल कर। जैसे मैं (द्वेषः) ईर्ष्या आदि दोष वा (अरातीः) शत्रुओं को (अस्मत्) अपने से दूर कराता हूं, वैसे तू भी (यवय) दूर करा। हे विद्वन्! जैसे हम लोग (दिवे) ऐश्वर्य्यादि गुण के प्रकाश होने के लिये (त्वा) तुझ को (अन्तरिक्षाय) आकाश में रहने वाले पदार्थ को शोधने के लिये (त्वा) तुझ को (पृथिव्यै) पृथिवी के पदार्थों की पुष्टि होने के लिये (त्वा) तुझ को सेवन करते हैं, वैसे तुम लोग भी करो। जैसे (पितृषदनम्) विद्या पढ़े हुए ज्ञानी लोगों का यह स्थान (असि) है और जिस से (पितृषदनाः) जैसे ज्ञानियों में ठहर पवित्र होते हैं, वैसे मैं शुद्ध होऊं तथा सब मनुष्य (शुन्धन्ताम्) अपनी शुद्धि करें और हे स्त्री! तू भी यह सब इसी प्रकार कर॥२६॥

    भावार्थ

    इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को योग्य है कि ठीक-ठीक क्रियाक्रमपूर्वक विद्वानों का आश्रय और यज्ञ का अनुष्ठान करके सब प्रकार से अपनी शुद्धि करें॥२६॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    यव

    पदार्थ

    १. गत मन्त्र की भावना के अनुसार ज्ञान से सिक्त व्यक्ति संसार में ठीक प्रकार से चलता है। वह कहता है कि हे पदार्थ! मैं ( त्वा ) = तुझे ( सवितुः देवस्य ) = उस प्रेरक देव की ( प्रसवे ) = अनुज्ञा में ग्रहण करता हूँ, अर्थात् प्रभु ने पयः पशूनाम् = पशुओं के दूध के प्रयोग का आदेश दिया है तो मैं उनका दूध ही लेता हूँ, उनका मांस नहीं खाता। ( अश्विनोः बाहुभ्याम् ) = प्राणापान के प्रयत्न से मैं तेरा ग्रहण करता हूँ। अक्षैर्मा दीव्यः कृषिमित्कृषस्व = इस उपदेश का ध्यान करता हुआ श्रम को अपने जीवन से दूर नहीं होने देता। ( पूष्णो हस्ताभ्याम् आददे ) = पूषा के हाथों से मैं तेरा ग्रहण करता हूँ। मैं स्वाद के लिए नहीं खाता, सौन्दर्य के लिए नहीं पहनता, परिणमतः तू ( नारी असि ) = मुझ नर की शक्ति बनता है। विपरीतावस्था में यह उसकी शक्ति का ह्रास करनेवाला उसका [ अरिः ] शत्रु हो जाता है। 

    २. ( इदम् ) = अब इस प्रकार शक्तिशाली बनकर ( रक्षसां ग्रीवा अपिकृन्तामि ) = मैं राक्षसों की ग्रीवा को भी काट देता हूँ। अपने रमण के लिए औरों का क्षय करनेवाले रोगकृमि ही ‘रक्षस्’ हैं [ र+क्ष ]। जब मनुष्य प्रत्येक पदार्थ का यथायोग सेवन करता है, प्रयत्न से पदार्थों का उपार्जन करता है और पोषण के दृष्टिकोण से ही वस्तुओं को स्वीकार करता है तब वस्तुतः वह रोगकृमियों का संहार कर पाता है। रोगकृमियों के नाश से शरीर तो सुन्दर बनता ही है, मन भी निर्मल बनता है। सब पदार्थों का ठीक प्रयोग हमारे हृदयों को वासनाओं से हिंसित नहीं होने देता, अतः मन्त्र में कहते हैं कि ३. ( यवः असि ) = हे प्रभो! आप यव हो। [ यु मिश्रणामिश्रणयोः ] हमें बुराइयों से पृथक् करके अच्छाइयों से जोड़नेवाले हो, अतः ( अस्मत् ) = हमसे ( द्वेषः ) = द्वेष को ( यवय ) = पृथक् कीजिए। ( अरातीः ) = न देने की भावनाओं को ( यवय ) = पृथक् कीजिए। 

    ४. हे प्रभो! ( दिवे त्वा ) = मस्तिष्करूप द्युलोक के लिए मैं तुझे प्राप्त होता हूँ। आपकी उपासना से मेरा मस्तिष्क ठीक हो। ( अन्तरिक्षाय त्वा ) = हृदयान्तरिक्ष के ठीक रखने के लिए मैं आपको प्राप्त होता हूँ। आपकी कृपा से मेरा हृदयान्तरिक्ष वासनाओं के बवण्डर से मलिन न हो। ( पृथिव्यै त्वा ) = शरीररूप पृथिवी के विस्तार के लिए मैं तुझे प्राप्त होता हूँ। आपकी उपासना से मेरा शरीर शुद्ध बनता है। 

    ५. ( लोकाः शुन्धन्ताम् ) = मेरे तीनों लोक शुद्ध हों। मस्तिष्करूप द्युलोक, हृदयरूप अन्तरिक्षलोक तथा शरीररूप पृथिवीलोक सभी मलों से रहित हों। द्युलोक में भ्रमों के बवण्डर न हों, अन्तरिक्ष में वासनाओं के तूफान न हों, पृथिवी पर—शरीर में मल = foreign matter का सञ्चय न हो। 

    ६. ( पितृषदनाः ) = हे प्रभो! हमारे घर ज्ञानियों के निवासस्थान बनें। [ पितरः ज्ञानिनः सीदन्तु येषु ] अर्थात् हमें सदा ज्ञानियों का सङ्ग प्राप्त रहे। अब मन्त्र की समाप्ति पर अपने को प्रेरणा देता हुआ दीर्घतमा कहता है कि हे मेरे हृदय ‘पितृषदनम् असि’—तू ज्ञानियों का घर है, अर्थात् मेरे हृदय में सदा ज्ञानियों की चर्चा [ विचारणा ] रहे।

    भावार्थ

    भावार्थ — ज्ञानियों के सम्पर्क में रहकर हम अपने जीवनों को शुद्ध कर लें। हमारे हृदयों में न द्वेष हो न अदान की भावना।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    दुष्टों और शत्रुओं का नाश।

    भावार्थ

     ( १ ) ( देवस्य त्वा००अपि कृन्तामि ) व्याख्या देखो अ० ५ ।म० २२ ॥ ( २ ) हे राजन् तू ( यव: असि ) तू हमारे शत्रुओं को दूर करने में समर्थ है। छातः तू 'यव' है। तू. ( अस्मत ) हम से ( द्वेषः ) द्वेष करनेवालों को या ईर्पादि दोषों को ( यवय ) दूर कर । और ( अरातीः ) शत्रुओं को जो हमें कर नहीं देते हैं उनको भी ( यवय ) दूर कर । (पितृष- दनाः ) पिता पालक, ज्ञानी पुरुषों के पदों पर विराजमान देश के पालक ( लोका: ) समस्त लोक प्रजाजन हे राजन् ! त्वा) तुझे ( दिवे ) द्यौलोक मैं सूर्य के समान स्थापन करने के लिये ( अन्तरिक्षाय ) अन्तरिक्ष में वायु के समान और ( पृथिव्यै ) पृथिवी के हित के लिये ( शुन्धताम् ) शुद्ध करें, अभिषेक करें | तू स्वयं ( पितृषदनम् असि ) समस्त प्रजा के पालक पुरुषों का आश्रय है ।

    टिप्पणी

     २६ शुघन्तापित्ये । सर्वा० । यशः । द० । ०रक्षसां ग्रीवा ० इति काण्व० ॥ १ देवस्य। २ यवोऽसि।

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    प्रजापतिःऋषिः।यज्ञो औदुम्बरी पितरश्च यज्ञो वा देवता । ( १ ) आर्षी पंक्ति: । पंचमः । ( २ ) निचृदार्षी त्रिष्टुप् । धैवतः ॥ 

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    किसलिये इस यज्ञ को करना चाहिये, इस विषय का उपदेश किया है ॥

    भाषार्थ

    हे मनुष्य! जैसे मैं विद्वान् (सवितुः) सब के उत्पत्तिकर्ता (देवस्य) सब आनन्द देने वाले ईश्वर की (प्रसवे) सृष्टि में (अश्विनोः)प्राण और अपान के (बाहुभ्याम्) बल वीर्य सेऔर (पूष्णः) बलवान् वीर के (हस्ताभ्याम्) बलशाली भुजाओं से अनेक उपकारों को (आददे) ग्रहण करता हूँ तथा (इदम्) इस विश्व का संरक्षण करके (रक्षसाम्) दुष्ट कर्म करने वाले प्राणियों के (ग्रीवा:) शिरों का (अपि) निश्चय ही (कृन्तामि) छेदन करता हूँ और जैसे पदार्थों को मिलाता वा पृथक् करता हूँ वैसे तू भी कर एवं (यवय) श्रेष्ठ गुणों से पदार्थों को संयुक्तकर तथा दोषों से दूर कर और करा। और-- जैसे मैं (द्वेषः) ईर्ष्या आदि दोषों को तथा(अरातीः) शत्रुओं को (अस्मत्) अपने लोगों से दूर करता हूँ वैसे तू भी (यवय) दूर हटा। हे विद्वान् मनुष्य ! जैसे (अहम्) सभा का अध्यक्ष मैं (दिवे) सत्य धर्म को प्रकाशित करने के लिये, (अन्तरिक्षाय) आकाश की यात्रा के लिये, (पृथिव्यै) पृथिवी के पदार्थों की पुष्टि के लिए, (त्वा) आपका आश्रय लेता हूँ, वैसे सब लोग विद्वानों का आश्रय ग्रहण किया करें। और-- जैसे (पितृषदनम्) ज्ञानी लोगों की सभा (असि)है, जिससे (पितृषदनाः) ज्ञानी लोगों में बैठने वाले(लोकाः) सब लोग शुद्ध होते हैं और मैं शुद्ध होता हूँ वैसे (इदम्) उस सारे संसार को ज्ञानी पितर लोग (शुन्धन्ताम्) पवित्र करें। हे (नारि) नरों की सबला स्त्री! तू भी इस सब उपदेश का इसी प्रकार आचरण कर ।। ५ । २६ ।।

    भावार्थ

    इस मन्त्र में उपमा अलङ्कार है। सब मनुष्य क्रिया के अनुसार तथा यथाक्रम विद्वानों का आश्रय करके यज्ञानुष्ठान से सब की शुद्धि करें ॥ ५ । २६ ॥

    प्रमाणार्थ

    (यवय) यहाँ'वा छन्दसि' [अ० १।४।९ ] इस वार्त्तिक से वृद्धि का अभाव है। इस मन्त्र की व्याख्या शत० (३ । ६ । १ । ४-१४) में की गई है ।। ५ । २६ ॥

    भाष्यसार

    १. यज्ञानुष्ठान किस लिए करें--जैसे विद्वान् पुरुष सकल जगत् के उत्पादक, सब आनन्द के दाता ईश्वर को सृष्टि में प्राण और अपान के बल-वीर्य से, बलवान् वीर पुरुष के हाथों से अनेक उपकार ग्रहण करते हैं, संसार की रक्षा के लिये दुष्ट कर्म करने वाले राक्षसों की ग्रीवा (गर्दन) का छेदन करते हैं, सृष्टि के पदार्थों को श्रेष्ठ गुणों से युक्त और दोषों से मुक्त करते हैं, ईर्ष्या आदि दोषों को तथा शत्रुओं को दूर हटाते हैं वैसे सब मनुष्य इस यज्ञ का अनुष्ठान करें। जैसे सभाध्यक्ष आदि सत्यधर्म को जानने के लिये, आकाश में गति करने के लिये, पृथिवी केपदार्थों के पोषण के लिये विद्वानों की शरण में जाते हैं वैसे सब मनुष्य भी इस यज्ञ का अनुष्ठान करें । जैसे पितर अर्थात् विद्यावान् ज्ञानी लोगों की सभा में बैठने वाले ज्ञानी पुरुष शुद्ध हो जाते हैं, वैसे इस यज्ञानुष्ठान से समस्त विश्व को पवित्र करें। पुरुषों के समान देवियाँ भी इस यज्ञ का अनुष्ठान करें । २. अलङ्कार –इस मन्त्र में उपमा अलङ्कार यह है कि विद्वानों के समान सब मनुष्य यज्ञानुष्ठान से विश्व को पवित्र करें ।। ५।२६ ।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी व्यवस्थित कार्य करून विद्वानांचा आश्रय घ्यावा व यज्ञाचे अनुष्ठान करून सर्व प्रकारे आपल्याला पवित्र करावे.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    कोणत्या प्रयोजनासाठी यज्ञ करावा, पुढील मंत्रात विषय सांगितला आहे -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ - हे विद्वान मनुष्य, ज्याप्रमाणे (सवितुः) सर्वजगदुत्पादक (देवस्य) आनन्दप्रदायक अशा परमेश्‍वराने (प्रसवे) उत्पन्न केलेल्या या संसाराला मी (अश्‍विनोः) प्राण आणि अपान यांच्यापासून (बाहुभ्याम्) बळ आणि वीर्य (पराक्रमवृत्ती) ग्रहण करतो आणि (पूष्णः) अति पुष्ट अशा वीरांच्या (हस्ताभ्याम्) प्रबळ प्रतापयुक्त भुजदंडापासून अनेक उपकारमय कर्म (आददे) ग्रहण करतो (वीरांच्या सहाय्याने मी राष्ट्राध्यक्ष प्रजाहिताचे अनेक उपकारक कर्म करतो) तसेच वीर सैनिकांद्वारे (इदम्) या जगाचे रक्षण करून (रक्षसाम्) दुष्टकर्मा प्राण्यांचे (ग्रीवाः) गळा व शिर (अपि) (कृन्तामि) छाटून टाकण्यात संकोच करीत नाही, तसेच जसे मी पदार्थांच्या मिश्रणाद्वारे उत्तम लाभकारी गुण प्राप्त करतो, तसे तुम्ही विद्वानजन देखील उपकार वा लाभ घेत जा. (दवय) जसे उत्तम गुणांच्या पदार्थांचे एकमेकात मिश्रण करून मी (द्वेषः) ईर्ष्या वा द्वेष या भावनांना आणि (अराती) शत्रुजनांना (अस्मात्) आपल्यापासून दूर ठेवतो, तसे तुम्हीही (सवय) दूर ठेवा. हे विद्वान्, ज्याप्रमाणे आम्ही सर्वजण (प्रजाजन) (दिवे) ऐश्‍वर्य आदी गुणांच्या प्राप्तीसाठी (त्वा) तुम्हाला चाहतो, तसेच (अन्तरिक्षाय) आकाशस्थ पदार्थांच्या शोधासाठी (त्वा) तुम्हाला चाहतो, तसेच (पृथिव्यै) पृथ्वीच्या पदार्थांची पुष्टी करण्याकरिता (त्वा) तुझी इच्छा करतो (अंतरिक्ष आणि पृथ्वीवरील पदार्थांच्या गुणांचा शोध, आविष्करण, नूतन-निर्माण आदी करिता राष्ट्राचे नागरिक विद्वान व वैज्ञानिकांची कामना करतात), त्याप्रमाणे तुम्ही देखील करा (प्रजाजनांच्या हितांची कामें करा) ज्याप्रमाणे तुम्हीदेखील करा (प्रजाजनांच्या हितांची कामें करा) ज्याप्रमाणे (पितृषदन)हे स्थान विद्याशील ज्ञानी लोकांचे (असि) आहे व (पितृषदनाः) ज्ञानी लोक जेथे राहून ज्ञानार्जन करून पवित्र होतात, मी देखील त्या ठिकाणी राहून (विद्वज्जनांच्या संगतीत राहून) शुद्ध व्हावे तसेच इतरही सर्व जणांनी (शुन्धताम्) या ज्ञानसंस्थेत राहून स्वतःला शुद्ध व पवित्र करावे. हे स्त्री (नारी) तू देखील वरीलप्रमाणे सर्व कर. ॥26॥

    भावार्थ

    भावार्थ - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमा अलंकार आहे. मनुष्यांकरिता हेच उचित कर्म आहे की त्यांनी योग्य रीतीने क्रिया करून नियम व क्रमाप्रमाणे कार्य करून विद्वनांचा आश्रय घ्यावा आणि यज्ञाचे अनुष्ठान करून सर्वप्रकारे स्वतःला शुद्ध करावे. ॥26॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    O learned man, in this world created by the happiness-bestowing God, receive thee with the force and strength of vital breaths, and the arm and power of punishment of a fully developed hero. Protecting this world, I behead the sinners, Thou hast the power of imparting virtue and removing vice. Remove from us our haters and enemies. For the exposition of Truth, for flying in air, for consolidating our material forces, we seek thy refuge. This is the abode of the learned. May all who reside near them make themselves pure. O woman thou also behave likewise.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    In this world of Savita’s creation, with the strength and vigour of prana and apana, and with the power and prowess of the bold and the brave I do homage to the man of learning and dedication and accept yajna as a mission so that I may catch the wicked and the evil by the neck and eliminate them head and foot from life and society. You are young and fast, speed itself. Drive away hate and fear from us. Eliminate poverty, adversity and failure. May all the people cooperate and join in the yajna in the search for the light of truth and universal Dharma, for exploration of the sky and space and for enrichment of the earth and the environment. This is the assembly of the wise and the learned people. May all the people join these men of knowledge and be enlightened. O woman, you are strong and bold. You too join in this venture.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    At the impulsion of the creator God, I take you up with the arms of the healers and with the hands of the nourisher. (1) Woman you are. (2) Here I verily sever the necks of the wicked. (3) You are the separator. Keep us away from mailce. Keep us away from miseries. (4) You for heaven, you for mid-space, you for earth. (5) May the worlds, the abodes of the elders, be purified. (6) You are the abode of the elders. (7)

    Notes

    Yavah, seperator. Sundhantam, may be purified. Pitrsadanam, abode of the elders.

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    কিমর্থোऽয়ং য়জ্ঞোऽনুষ্ঠাতব্য ইত্যুপদিশ্যতে ॥
    কীজন্য এই যজ্ঞ করা উচিত, এই বিষয়ের উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে করা হইয়াছে ॥

    पदार्थ

    পদার্থঃ–হে বিদ্বান্ মনুষ্য! যেমন আমি (সবিতুঃ) সকল জগৎ উৎপন্নকারী এবং (দেবস্য) সকল আনন্দদাতা পরমেশ্বরের (প্রসবে) উৎপন্ন কৃত সংসারে (অশ্বিনোঃ) প্রাণও অপানের (বাহুভ্যাম্) বল ও বীর্য্য তথা (পূষ্ণঃ) অতিপুষ্ট বীরের (হস্তাভ্যাম্) প্রবল প্রতাপযুক্ত ভুজ ও দণ্ড দ্বারা অনেক উপকার (আদদে) গ্রহণ করি বা (ইদম্) এই জগতের রক্ষা করিয়া (রক্ষসাম্) দুষ্টকর্মকারী প্রাণিদিগের (গ্রীবাঃ) শিরের (অপি) (কৃন্তামি) ছেদনই করি তথা যেমন পদার্থের উত্তম গুণের মিশ্রণ করি সেইরূপ তুমিও উপকার লও এবং (য়বয়) উত্তম গুণ দ্বারা পদার্থ সকলের মিশ্রণ করিয়া যেমন আমি (দ্বেষঃ) ঈর্ষাদি দোষ বা (অরাতীঃ) শত্রুদিগকে (অস্মৎ) নিজের থেকে দূর করিয়া দিই সেইরূপ তুমিও (য়বয়) দূর কর । হে বিদ্বন্ ! যেমন আমরা (দিবে) ঐশ্বর্য্যাদি গুণের প্রকাশ হওয়ার জন্য (ত্বা) তোমাকে (অন্তরিক্ষায়) আকাশ স্থিত পদার্থের শোধন হেতু (ত্বা) তোমাকে (পৃথিব্যৈ) পৃথিবীর পদার্থের পুষ্টি হওয়ার জন্য (ত্বা) তোমাকে সেবন করি সেইরূপ তোমরাও কর । যেমন (পিতৃষদনম্) বিদ্যা পাঠকারী জ্ঞানী লোকদের এই স্থান (অসি) আছে এবং যদ্দ্বারা (পিতৃষদনাঃ) যেমন জ্ঞানীদিগের মধ্যে স্থিত হইয়া পবিত্র হয় সেইরূপ আমি শুদ্ধ হই তথা সকল মনুষ্য (শুন্ধতাম্) নিজের শুদ্ধি করুক এবং হে স্ত্রী! তুমিও এই সব এই প্রকার কর ॥ ২৬ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ - এই মন্ত্রে বাচকলুপ্তোপমালংকার আছে । মনুষ্যদিগের উচিত যে, সঠিক ক্রিয়াকর্ম পূর্বক বিদ্বান্ গণের আশ্রয় এবং যজ্ঞের অনুষ্ঠান করিয়া সর্ব প্রকারে নিজ শুদ্ধি করিবে ।

    मन्त्र (बांग्ला)

    দে॒বস্য॑ ত্বা সবি॒তুঃ প্র॑স॒বে᳕ऽশ্বিনো॑র্বা॒হুভ্যাং॑ পূ॒ষ্ণো হস্তা॑ভ্যাম্ । আ দ॑দে॒ নার্য়॑সী॒দম॒হꣳ রক্ষ॑সাং গ্রী॒বাऽঅপি॑ কৃন্তামি॒ । য়বো॑ऽসি য়॒বয়া॒স্মদ্ দ্বেষো॑ য়॒বয়ারা॑তীর্দি॒বে ত্বা॒ऽন্তরি॑ক্ষায় ত্বা পৃথি॒ব্যৈ ত্বা॒ শুন্ধ॑ন্তাঁল্লো॒কাঃ পি॑তৃ॒ষদ॑নাঃ পিতৃ॒ষদ॑নমসি ॥ ২৬ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    দেবস্য ত্বেত্যস্যৌতথ্যো দীর্ঘতমা ঋষিঃ । য়জ্ঞো দেবতা । আদ্যস্য নিচৃদার্ষী পংক্তিশ্ছন্দঃ । পঞ্চমঃ স্বরঃ । য়বোऽসীত্যুত্তরস্য নিচৃদার্ষী ত্রিষ্টুপ্ ছন্দঃ ।
    ধৈবতঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top