सपदार्थान्वयः -

अहमग्नीषोमयोः अग्निश्च सोमश्च तयोः प्रसिद्धाऽग्निचन्द्रलोकयोः उज्जितिं जयत्यनया सा जितिरुत्कृष्टा चाऽसौ जितिश्च तामुत्कृष्टं विजयम् अनूज्जेषं पश्चादुत्कृष्टतया जयं कुर्याम् । अहं वाजस्य युद्धस्य प्रसवेन उत्पादनेन प्रकृष्टैश्वर्येण सह वा मा=मां विजेतारं प्र+ऊहामि प्रकृष्टतया विविध शुद्धतर्केण योजयामि।

मया सम्यक्साधितौ अग्नीषोमौ विद्यया सम्यक् प्रयोजितौ यः अन्यायकारी अस्मान् न्यायकारिणो द्वेष्टि शत्रूयति, यम् अन्यायकारिणं च वयं न्यायाधीशा द्विष्मो विरुध्यामः', तं शत्रुं रोगं वा [अप नुदताम्]=अपनुदतो दूर प्रेरयतः ।

अहमेनं पूर्वोक्त दुष्टं वाजस्य यानवेगादि- युक्तस्य सैन्यस्य प्रसवेन प्रकृष्टतया युद्धविद्याप्रेरणेन अप+ऊहामि विविधतर्केण दूरं क्षिपामि ।

अहमिन्द्राग्न्योः इन्द्रो वायुरग्निविद्युत्तयोः उज्जिति विद्यया सम्यगुत्कर्षम् अनूज्जेषम् अनुगतमुत्कर्षं प्राप्नुयाम्।

अहं वाजस्य प्रेरणाप्रेरणवेगप्राप्तेः प्रसवेन ऐश्वर्याऽर्थमुत्पादितेन मा=मां वायुविद्युद्विद्याप्राप्तं नित्यं प्रोहामि प्रकृष्टैर्विविधैस्तर्कैः सुखानि प्राप्नोमि।

अस्माभिः सम्यक्साधिताविन्द्राग्नी पूर्वोक्तौ सम्यक्साधितौ (वायुविद्युतौ) यः अविद्वान् अस्मान् विदुषो द्वेष्टि अप्रीतयति, यं दुष्ट-स्वभावं च वयं , विद्वांसो द्विष्मः अप्रीतयामः, तं द्वेषस्वभावम् [अप+नुदताम्]=अप-नुदतो न प्रेरयतः।

अहं वाजस्य विज्ञानस्य प्रसवेन उत्पादनेन एनं मूर्खम् अपोहामि तद्वर्जनार्थं विविधां शिक्षां करोमि ॥२।१५॥

पदार्थः -

(अग्नीषोमयोः) अग्निश्च सोमश्च तयोः प्रसिद्धाग्निचन्द्रलोकयोः । अत्र 'ईदग्नेः सोमवरुण्योः॥ अ० ६ । ३ । २७ ॥ अनेन देवताद्वन्द्वसमासेऽग्नेरीकारादेशः (उज्जितिम्) जयत्यनया सा जितिरुत्कृष्टा चासौ जितिश्च तामुत्कृष्टं विजयम् (अनु) पश्चाद्भावे (उत्) उत्कृष्टार्थे (जेषम्) जयं कुर्याम् । अत्र लिङर्थे लुङडभावो वृद्ध्यभावश्च (वाजस्य) युद्धस्य (मा) मां विजेतारम् (प्रसवेन) उत्पादनेन प्रकृष्टैश्वर्येण सह वा (प्रोहामि) प्रकृष्टतया विविधशुद्धतर्केण योजयामि (अग्नीषोमौ) विद्यया सम्यक् प्रयोजितौ (तम्) शत्रुं रोगं वा (अप) दूरीकरणे (नुदताम्) प्रेरयतः । अत्र लडर्थे लोट् (यः) अन्यायकारी (अस्मान्) न्यायकारिण: (द्वेष्टि) शत्रूयति (यम्) अन्यायकारिणम् (च) समुच्चये (वयम्) न्यायाधीशाः (द्विष्मः) विरुध्यामः (वाजस्य) यानवेगादियुक्तस्य सैन्यस्य (एनम्) पूर्वोक्तं दुष्टम् (प्रसवेन) प्रकृष्टतया युद्धविद्याप्रेरणेन (अप) दूरीकरणे (ऊहामि) विविधतर्केण क्षिपामि (इन्द्राग्न्योः) इन्द्रो=वायुरग्निविद्युत्तयोः (उज्जितिम्) विद्यया सम्यगुत्कर्षम् (अनूज्जेषम् ) अनुगतमुत्कर्षं प्राप्नुयाम् । अस्य सिद्धिः पूर्ववत् (वाजस्य) प्रेरणाप्रेरणवेगप्राप्तेः (मा) माम्, वायुविद्युद्विद्याप्राप्तम् (प्रसवेन) ऐश्वर्यार्थमुत्पादितेन (प्रोहामि) प्रकृष्टैर्विविधैस्तर्कैः सुखानि प्राप्नोमि (इन्द्राग्नी) पूर्वोक्तौ सम्यक्साधितौ (तम्) द्वेषस्वभावम् (अप) निषेधार्थे (नुदताम् ) प्रेरयतः । अत्र लडर्थे लोट् (यः) अविद्वान् (अस्मान्) विदुषः (द्वेष्टि) अप्रीतयति (यम्) दुष्टस्वभावम् (च) समुच्चयार्थे (वयम्) विद्वांसः (द्विष्मः) अप्रीतयामः (वाजस्य) वीज्ञानस्य (एनम् ) मूर्खम् (प्रसवेन) उत्पादनेन (अप) वर्जने (ऊहामि) विविधां शिक्षां करोमि ॥ अयं मंत्र: श० १।८।३।१-४ व्याख्यातः ॥ १५ ॥

भावार्थः -

[अहमग्नीषोमयोरुज्जितिमनुज्जेषं......मया सम्यक्साधितावग्नीषोमौ इन्द्राग्नी योऽस्मान् द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मस्तं [अपनुदताम्]=अपनुदतः]

ईश्वर उपदिशति--सर्वैर्मनुष्यैरिह विद्यायुक्तिभ्यामग्निजलयोर्मेलनेन कलाकौशलाद् वेगादिगुणानां प्रकाशेन तथा वायुविद्युतोर्विद्यया सर्वदारिद्र्यनाशेन शत्रूणां विजयेन,

[अहं वाजस्य प्रसवेनैनमपोहामि]

सुशिक्षया मनुष्याणां मूढत्वं दूरीकृत्य, विद्वत्त्वं प्रापय्य च विविधानि सुखानि प्राप्तव्यानि, प्रापयितव्यानि च ।

                            [तात्पर्यमाह--]

एवं सम्यक् सर्वाः पदार्थविद्या जगति प्रकाशनीयाः।

[मन्त्रसंगतिमाह--]

पूर्वेण मन्त्रेण यत्कार्यं प्रकाशितं तदनेन पोषितम् ॥ २ । १५ ॥

भावार्थ पदार्थः -

अग्नीषोमयोः=अग्निजलयोः। इन्द्राग्नयोः=वायुविद्युतोः। एनम्=मूढम् दुष्टं च।

विशेषः -

परमेष्ठी प्रजापतिः । अग्नीषोमौ=अग्निजले ॥ ब्राह्मी बृहती मध्यमः॥ उत्तरार्द्धस्य इन्द्राग्नी--वायुविद्युतौ ॥ निचृदतिजगती ॥ मध्यमः निषादः ॥